Skarpa warszawska

---

Wpływ na lokalizację Warszawy

Skarpa warszawska odegrała kluczową rolę w decyzji dotyczącej lokalizacji stolicy Polski, Warszawy. Wzniesienie to było miejscem, które zapewniało wiele korzyści, nie tylko strategicznych, ale również korzystnych dla mieszkańców. Umiejscowienie osad na skarpie sprzyjało obronie przed atakami, oferowało jednocześnie malownicze widoki oraz korzystny mikroklimat, sprzyjający przewietrzaniu dzięki bliskości doliny Wisły. Dodatkowo, skarpa charakteryzowała się suchym podłożem, co minimalizowało ryzyko wystąpienia powodzi, w przeciwieństwie do terenów położonych w dolinie.

Na brzegu skarpy wiślanej z końca XIII wieku zlokalizowano ślady pierwszego grodu, które odkryto w rejonie Zamku Królewskiego oraz Wieży Grodzkiej. Stroma skarpa skutecznie chroniła miasto, co sprawiło, że mury obronne zbudowane były tylko od strony lądu, natomiast otwarte wybrzeże Wisły pozostawało bez dodatkowej ochrony. Na północ od istniejącego Starego Miasta, na skarpie, z biegiem czasu powstała nowa osada, znana jako Nowe Miasto.

W XIII wieku władcy Mazowsza zdecydowali się ulokować gród w rejonie dzisiejszego Jazdowa, gdzie znajdowała się ważna przeprawa przez Wisłę. Warto zauważyć, że już w 1262 roku odnotowano istnienie ogrodu w tym malowniczym miejscu, co świadczy o docenieniu jego walorów przyrodniczo-krajobrazowych.

W okresie XVII i XVIII wieku wzdłuż skarpy oraz w dolinach dopływów Wisły powstały liczne podmiejskie wille, pałace z ogrodami, kościoły, klasztory, młyny, tartaki i różne manufaktury. To przyciągało zamożnych możnowładców, którzy pragnęli korzystać z rozległych widoków na otaczający krajobraz. Warto dodać, że skarpa oraz jej wybrzeże były dla mieszkańców Starego i Nowego Miasta najdogodniejszymi lokalizacjami do pozbywania się śmieci.

Przebieg

Skarpa w obrębie Warszawy charakteryzuje się biegiem, który rozciąga się od południowego wschodu do północnego zachodu, zwracając się w stronę Wisły. Kontur skarpy zmienia się, nachylając się od kilku metrów w bliskim sąsiedztwie rzeki, aż do odległości dochodzącej do kilku kilometrów.

Jest ona naturalnym podziałem między Ursynowem a Wilanowem. Skarpa prowadzi na wschód od Ogrodu Botanicznego PAN, okalając park Kultury oraz zachodnią część Lasu Kabackiego, a także przez rezerwaty takie jak Park Natoliński i Skarpa Ursynowska.

W rejonie kościoła św. Katarzyny skarpa zostaje przecięta przez dolinę Potoku Służewieckiego, którego historia związana jest z dawną Sadurką. Następnie skarpa kieruje się na zachód w stronę Szopów Polskich, a później na północ, dzieląc Górny Mokotów od Ksawerowa oraz Wierzbna w stosunku do Dolnego Mokotowa, do którego należą Sielce i Stegny.

Cały czas skarpa znajdować się będzie poniżej Królikarni oraz parku Arkadia, a także poprowadzi przez park Morskie Oko. Skarpa będzie również widoczna w pobliżu Łazienek Królewskich, żeglując poniżej Belwederu i Ogrodu Botanicznego.

W rejonie parku Agrykola na osi stanisławowskiej znajduje się Zamek Ujazdowski. Kontynuując swój bieg, skarpa prowadzi wzdłuż ul. Myśliwieckiej, powyżej parku Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego, przez park na Książęcem, nad ogrodami klasztornymi ss. szarytek na Powiślu, parku Kazimierzowskiego aż do Mariensztatu.

Podczas trasy w stronę Zamku Królewskiego, Starego Miasta oraz Cytadeli, skarpa zbliża się do Wisły, a następnie kieruje się znowu w stronę zachodnią, w kierunku Marymontu. Dalej jej ścieżka prowadzi przez rezerwat Las Bielański, po czym znów zbliża się do brzegu Wisły, przemierzając w końcu park Młociński.

Wysokość

Wysokości skarpy warszawskiej różnią się znacząco w różnych lokalizacjach, co jest istotnym aspektem jej geograficznego i krajobrazowego charakteru. Oto przykładowe wysokości w różnych rejonach:

• od 10 do 15 m w pobliżu Lasu Kabackiego oraz Ursynowa,
• około 15 m w okolicy Służewa,
• około 20 m w rejonie parku Morskie Oko,
• około 25 m na odcinku od kościoła św. Anny do Belwederu, z najwyższym punktem w rejonie Pałacu Kazimierzowskiego,
• 18-20 m w sąsiedztwie Zamku Królewskiego,
• 10 m w rejonie Nowego Miasta,
• wysokości 12–15 m w pobliżu Cytadeli,
• od 6 do 8 m na Marymoncie, gdzie najniższa wysokość wynosi 6 m w dawnej dolinie Rudawki przy Trasie Armii Krajowej,
• 10 m w Lesie Bielańskim w pobliżu klasztoru kamedułów,
• 12 m na Młocinach w okolicy pałacu Brühla.

Te różnice w wysokości nie tylko wpływają na lokalny krajobraz, ale również mają kluczowe znaczenie dla wielu aspektów ekologicznych oraz urbanistycznych Warszawy.

Budowa geologiczna

W geologicznej strukturze skarpy warszawskiej można zaobserwować różnorodne rodzaje osadów, w tym gliny zwałowe, piaski wodnolodowcowe, mułki i iły zastoiskowe oraz iły plioceńskie. Zjawisko wypiętrzeń iłów plioceńskich przyczynia się do łagodniejszego przebiegu zboczy skarpy, co sprzyja powstawaniu osuwisk.

Warto również zauważyć, że w budowie tej formacji geologicznej obecne są grunty antropogeniczne, w tym różnego rodzaju odpady takie jak śmieci, popioły z pieców, nieczystości pochodzące z gospodarstw domowych oraz odpady rzemieślnicze i cegielniane. Z perspektywy historycznej, w rejonie Starego Miasta, ruch odpadów trwał od momentu założenia miasta aż do połowy XIX wieku, co doprowadziło do powstania miejskiego wysypiska śmieci. Osiągnięta tam miąższość sięgała około 23 metrów, co zaowocowało formowaniem Góry Gnojną, na której obecnie znajduje się taras widokowy.

Po zakończeniu I i II wojny światowej, znaczną rolę w nadbudowie skarpy odegrały gruzy budowlane, które były wykorzystywane do uzupełnienia osadów na Mokotowie, Żoliborzu oraz wzdłuż ciągu podskarpowego Nowego Miasta i Cytadeli. Dodatkowo, bagienne podnóże skarpy w rejonie Marymontu oraz nasyp Wisłostrady na Bielanach także zyskały nową formę dzięki tym materiałom budowlanym.

Dolinki, wąwozy, rozcięcia

Na skarpie warszawskiej można dostrzec liczne rozcięcia oraz wąwozy, które są efektem działania erozyjnego wód lodowcowych i potoków transportujących wodę z wyżej położonych terenów. Dodatkowo nadmiar wód podziemnych oraz strumieni ze źródeł skarpowych znacząco przyczynił się do powstawania tych naturalnych form terenu.

Do największych dolinek występujących w tym obszarze należą:

• Sadurki (Potoku Służewieckiego),
• dolina Żurawki (ul. Książęca),
• dolina Bełczącej (Nalewki) – której nivelacja miała miejsce w XIX wieku, w wyniku prowadzonych prac fortyfikacyjnych w pobliżu Cytadeli i fortu Legionów,
• dolina Drny – przekształcona w okresie prac fortyfikacyjnych w XIX wieku, w obszarze Cytadeli oraz fortu Sokolnickiego,
• dolina Polkówki (w okolicy ul. Bohomolca) – obecnie zasypana, praktycznie niewidoczna,
• dolina Rudawki – w dużej części zmieniona podczas budowy Trasy AK.

Warto również zwrócić uwagę, że obok naturalnych form terenu, zjawisko rozcięć antropogenicznych zaobserwować można w wyniku intensywnego rozwoju Warszawy. Zmiany te są głównie efektem rozbudowy infrastruktury miejskiej, zwłaszcza rozcięć komunikacyjnych oraz budowlanych, takich jak:

• wykop ul. Agrykola – głębokość do 20 m (w XVIII wieku),
• wykop Alej Jerozolimskich – również do 20 m (w XIX wieku),
• wykop ul. Karowej – głębokość około 10 m (w XIX wieku),
• tunel linii średnicowej – głębokość około 10 m,
• tunel Trasy W-Z – głębokość około 10 m,
• Wisłostrada w rejonie Młocin – głębokość około 15 m,
• Trasa Łazienkowska – oznaczone wcięcie na poziomie około 20 m,
• Trasa Armii Krajowej – o głębokości około 5 m.

Osuwiska i inne ruchy masowe

Warszawska skarpa jest obszarem, który w przeszłości i obecnie zmaga się z problemem ruchów masowych ziemi, takich jak osuwanie czy spełzywanie. Intensywność tych zjawisk uzależniona jest od wielu czynników, w tym wysokości i nachylenia skarpy w danym miejscu, lokalnej budowy geologicznej oraz działalności ludzkiej. Działania takie jak wykopy czy budowa nowych budynków wpływają nie tylko na samą skarpę, ale również na tereny pod jej podnóżem i w strefie wyżej krawędzi. Do skutków osuwisk zalicza się pęknięcia w konstrukcjach budowlanych, murach oporowych, schodach, a także przesuwanie się chodników.

W szczególności, przemiany tego typu były najbardziej widoczne przy realizacji kluczowych projektów budowlanych, takich jak Trasa W-Z oraz Wisłostrada. Prace te, prowadzone w rejonie Lasu Bielańskiego, zostały w pewnym stopniu zmienione dzięki interwencji ekologów. Najpoważniejsze osuwiska, które miały miejsce w 1948 roku wokół kościoła św. Anny, były efektem otwarcia wykopu przy budowie Trasy W-Z.

W ostatnich latach można było zaobserwować wzmożoną aktywność osuwiskową w różnych rejonach Warszawy, takich jak:

• pałac Brühla,
• na północ od kościoła Kamedułów na Bielanach,
• w okolicach Cytadeli,
• Nowego Miasta (od ul. Starej na południe), Starego Miasta z Górą Gnojną, Mariensztatu i Powiśla aż do Alej Jerozolimskich,
• kompleksu budynków Sejmu, osiedla Jazdów i Zamku Ujazdowskiego,
• ul. Chocimskiej na Mokotowie,
• Parku Morskie Oko,
• kościoła św. Michała i terenów klubu sportowego Warszawianka,
• kościoła św. Katarzyny,
• rezerwatu Skarpa Ursynowska oraz kompleksu Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego na Ursynowie.

W czerwcu 2010 roku, po znacznych opadach deszczu, doszło do osunięcia skarpy w rejonie ul. Kokosowej na Ursynowie, co skutkowało ewakuacją mieszkańców trzech domów.

W marcu 2013 roku portal dobraulica.pl opublikował fragmenty dokumentu sporządzonego przez Instytut Techniki Budowlanej, na którym zaznaczono obszary zamieszkałe przez ludzi, które są zagrożone osunięciem oraz objęte ciągłym monitoringiem przez służby miejskie.

Znaczenie w urbanistyce Warszawy

W dokumentacji dotyczącej zagospodarowania przestrzennego stolicy, skarpa oraz tarasy nadzalewowe, wraz z Wisłą i rzekami, kanałami oraz innymi zbiornikami wodnymi, pełnią fundamentalną rolę w biosystemie Warszawy. To właśnie ona jest kluczowym elementem, który umożliwia tworzenie przestrzeni, zachwycających swoim pięknem i dostosowanych do potrzeb społeczności miejskiej.

Bez wątpienia, skarpa warszawska stanowi niezwykle istotny komponent w kształtowaniu panoramy miasta. W jej obrębie znajduje się wiele historycznych obiektów, które wzbogacają krajobraz Warszawy. W szczególności należy wymienić:

• kościoły i pałace na Trakcie Królewskim, Starym i Nowym Mieście,
• kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny,
• kościół św. Kazimierza i klasztor Sakramentek,
• kościół Paulinów,
• kościół Dominikanów,
• katedra św. Jana,
• Zamek Królewski z Arkadami Kubickiego,
• kościół Jezuitów,
• kościół św. Anny,
• Kościół Wniebowzięcia NMP i św. Józefa Oblubieńca,
• Pałac Namiestnikowski,
• kościół i klasztor Wizytek,
• Pałac Kazimierzowski,
• kościół św. Krzyża,
• Zamek Ostrogskich,
• Pałac Zamoyskich,
• Muzeum Narodowe,
• Muzeum Wojska Polskiego,
• Zamek Ujazdowski,
• Belweder oraz Łazienki,
• na północy: pałac i park Brühla (Młociny),
• park Młociński,
• zespół klasztorny Kamedułów na Górze Polkowej przy dolinie Potoku Bielańskiego,
• Cytadela,
• zespół Akademii Wychowania Fizycznego,
• na południu: pałac i park Natoliński,
• pałac i park Rozkosz (Ursynów),
• kościół św. Katarzyny i Gucin Gaj,
• pałac i park Królikarnia,
• park Arkadia,
• pałac i park Szustra,
• kościół św. Michała.

Na podstawie studium ustalone zostały następujące zasady:

• ochrona i eksponowanie historycznej sylwety miasta na Skarpie Warszawskiej i panoramy miasta w kontekście zachowania wartości zabytkowych oraz kulturowych;
• ochrona krajobrazu Doliny Wisły oraz Skarpy Warszawskiej w aspekcie wartości zabytkowych oraz kulturowych, jak również ochrony środowiska naturalnego, ze szczególnym uwzględnieniem punktów i osi widokowych;
• ustalono również obszar bezpośredniej ochrony stoku skarpy (tereny narażone na osuwiska – zbocze oraz teren do 30 m od korony i 20 m od dolnej krawędzi stoku): w tym obszarze obowiązuje zakaz budowy nowych obiektów oraz rozbudowy istniejących, jak również zakaz grodzenia.

Wpływ na gwarę warszawską

W gwarze czerniakowskiej nazwy takie jak „Dół” odnosiły się do lokalizacji Czerniakowa oraz Powiśla. Mieszkańcy tych terenów musieli pokonywać wzniesienie, aby dotrzeć do bardziej zaludnionej i rozwiniętej części Warszawy, położonej w górze skarpy.

Warto przyjrzeć się regionalnym różnicom językowym, które wynikają z takiego ukształtowania terenu.

Przykład stanowi Czerniaków, gdzie można zaobserwować specyfikę lokalnej mowy.

---

Oceń: Skarpa warszawska

---