Bazylika Świętego Krzyża w Warszawie

---

Historia

Historia Bazyliki Świętego Krzyża w Warszawie sięga czasów, gdy na tej lokalizacji istniała kaplica poświęcona Świętemu Krzyżowi. W 1510 roku wzmiankowano pierwsze jej ślady. Z kolei w 1525 roku zbudowano tutaj niewielki kościółek, wspominany jako drewniany lub murowany, który funkcjonował jako filia kolegiaty św. Jana. Ufundowała go Marta Möller, wdowa po warszawskim rajcy Serafinie Möllerze. Kościół ten przeszedł przebudowę w 1615 roku.

W 1626 roku, na polecenie biskupa poznańskiego Jana Wężyka, utworzono parafię świętokrzyską. 1 grudnia 1653 roku, zgodnie z dekretami biskupa Kazimierza Floriana Czartoryskiego, kościół oraz parafia zostały przekazane misjonarzom św. Wincentego a Paulo, którzy przybyli tutaj z prośbą królowej Ludwiki Marii Gonzagi, żony króla Jana Kazimierza. Odtąd świątynia stała się centralnym punktem działalności Zgromadzenia Misji w Polsce.

Po zniszczeniach, jakie przyniósł potop szwedzki, postanowiono o budowie nowego kościoła. Budowa trwała od 1679 do 1696 roku, a projektantem był nadworny architekt królewski, Włoch Józef Szymon Bellotti. Fundatorami budowli byli opat Kazimierz Jan Szczuka oraz prymas Michał Stefan Radziejowski, który konsekrował kościół 14 października 1696 roku.

Wieże, pokryte późnobarokowymi hełmami, są autorstwa Józefa Fontany, a fasada, zaprojektowana przez jego syna Jakuba Fontanę w 1756 roku, ozdobiona została figurami autorstwa Jana Jerzego Plerscha. Jest to aspekt zaprojektowany w okresie, gdy proboszczem parafii był Piotr Hiacynt Śliwicki.

Rok 1704 przyniósł istotny rozwój w duszpasterstwie, gdyż z inicjatywy ówczesnego proboszcza oraz Bractwa św. Rocha po raz pierwszy w Polsce odprawiono nabożeństwo Gorzkich żali.

Za czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego, kościół św. Krzyża zyskał szczególne znaczenie jako stołeczna świątynia, dorównująca kolegiacie św. Jana. Odbywały się tu liczne uroczystości państwowe, w tym nadanie Orderu Świętego Stanisława oraz posiedzenia Sejmu Czteroletniego w rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 maja. Po ceremonii uczestnicy przeszli Nowym Światem oraz Alejami Ujazdowskimi do obecnego Ogrodu Botanicznego, gdzie wmurowano kamień węgielny dla Świątyni Opatrzności Bożej.

W septembre 1814 roku, w świątyni pochowano przywiezione z Lipska zwłoki Józefa Poniatowskiego, które w 1817 roku przeniesiono do Krakowa, gdzie znalazły miejsce w katedrze na Wawelu.

W dniu 25 grudnia 1881 roku, w kościele doszło do tragicznego wypadku podczas mszy, w wyniku którego poniosło śmierć około 30 osób. W wyniku plotek, jakoby sprawcami byli Żydzi, wybuchł pogrom ludności żydowskiej.

W pierwszych dniach II wojny światowej, kościół został uszkodzony, a zniszczeniom uległy m.in. obrazy: Wieczerza Pańska Franciszka Smuglewicza oraz Ukrzyżowanie Jerzego Siemiginowskiego. W czasie powstania warszawskiego, świątynia stała się umocnionym punktem oporu oraz została zdobyta przez powstańców 23 sierpnia 1944 roku. 6 września tego samego roku Niemcy zdetonowali dwa Goliaty, które zniszczyły fasadę, sklepienie dolnego kościoła, Wielki Ołtarz oraz inne ołtarze. Zniszczenia po wojnie oszacowano na około 45% budynku.

Odbudowa świątyni zakończyła się w 1950 roku. W 1965 roku, wśród uczniów XI klasy uczestniczących w katechizacji, zrodziła się koncepcja stworzenia ośrodka akademickiego. Pomimo wcześniejszych działań duszpasterskich w kościele św. Anny w Warszawie, po II wojnie światowej istniały jedynie nieformalne grupy akademickie. Studenci zaczęli się zbierać w kościele od jesieni 1965 roku, tworząc wspólnotę akademicką Drzewo Życia, obecnie znaną jako Duszpasterstwo Akademickie Święty Krzyż, które funkcjonuje do dziś.

W roku 2002, papież Jan Paweł II nadał kościołowi Świętego Krzyża tytuł bazyliki mniejszej.

Opis

Figura Chrystusa

W 1858 roku, przed majestatycznym kościołem, umieszczono niezwykłą figurę Chrystusa, który dźwiga krzyż. Rzeźba ta została odlana z cementu w warsztacie Ferrante Marconiego na podstawie projektu Andrzeja Pruszyńskiego, a jej fundatorem był hr. Andrzej Zamoyski. Z biegiem lat na figurze wystąpiły pęknięcia, co skłoniło redakcję Wędrowca do apelowania o datki na nowy odlew w brązie.

Incydent z 1887 roku, kiedy figurę uszkodził szaleniec, który oderwał rękę Chrystusa, przyspieszył decyzję o wykonaniu nowego odlewu z brązu. W Rzymie, w 1898 roku, pomnik został wiernie odtworzony przez Piusa Welońskiego, który podpisał go swoim nazwiskiem. Ostateczna instalacja miała miejsce 2 listopada, a cokół z czarnego granitu zaprojektował Stefan Szyller, na którym umieszczono złocony napis Sursum Corda (w górę serca).

W rezultacie cementowa figura została przewieziona do Kruszyny i ustawiona na grobowcu rodziny Lubomirskich, gdzie znajduje się do dziś, przed kościołem parafialnym św. Macieja Apostoła. W tragicznym wrześniu 1944 roku, z powodu eksplozji Goliatów, brązowy posąg upadł na bruk, gdzie leżał z uniesioną ręką, podnoszącą się w kierunku napisu na cokole.

W dniu 22 października 1944 roku Niemcy postanowili przetransportować posąg z Warszawy w celu przetopienia, jednak został on porzucony w przydrożnym rowie w Hajdukach Nyskich, a polscy żołnierze rozpoznali go. Wkrótce potem oba pomniki, razem z pomnikiem Mikołaja Kopernika, zostały przywiezione z powrotem do Warszawy i poddane renowacji w pracowni Braci Łopieńskich. Uroczyste podniesienie figury odbyło się 19 lipca 1945 roku w obecności Prezydenta RP Bolesława Bieruta oraz innych wysokich rangą przedstawicieli rządu, w dniu odsłonięcia pomnika Mikołaja Kopernika.

Wydarzenia związane z tą figurą na stałe wpisały się w pamięć narodu i zostały przypomniane przez Jana Pawła II podczas jego pierwszej pielgrzymki do Polski. W słynnej homilii wygłoszonej 2 czerwca 1979 roku na pl. Zwycięstwa papież akcentował znaczenie Chrystusa w dziejach Polski i Warszawy.

„Nie sposób zrozumieć dziejów narodu polskiego — tej wielkiej tysiącletniej wspólnoty, która tak głęboko stanowi o mnie, o każdym z nas — bez Chrystusa.”

Ołtarze i kaplice

Kościół kryje w sobie wiele wspaniałych ołtarzy i kaplic, które rozmieszczone są od wejścia w kierunku przodu.

Lewa nawa

• kaplica św. Jana Pawła II z 2014, zaprojektowana przez prof. Bogusława Smyrskiego, z rzeźbami Pawła Pietrusińskiego,
• ołtarz św. Michała Archanioła i św. Aniołów, z barokowym obrazem Michała Archanioła i figurami Rafała Archanioła oraz Anioła Stróża, pochodzący z początku XVIII w.,
• ołtarz św. Józefa, datowany na lata 30. XVIII w., z obrazem namalowanym przez Adolfa Hyłę,
• łaskami słynący obraz św. Judy Tadeusza, autorstwa Pii Górskiej z 1938,
• ołtarz św. Felicissimy, męczennicy rzymskiej, z relikwiami przyniesionymi przez papieża Innocentego XII, zaprojektowany przez Tylmana z Gameren, ufundowany przez prymasa Polski Michała Stefana Radziejowskiego, którego nagrobek usytuowany jest obok,
• kaplica Matki Bożej Częstochowskiej, dobudowana w 1700 roku, z kopią obrazu autorstwa Jana Nepomucena Grotta, obecnie miejsce adoracji Najświętszego Sakramentu.

Środkowa nawa

• ołtarz główny, znany jako Wielki Ołtarz, pierwotnie wykonany przez Matysa Hankisa z Elbląga, konsekrowany w 1696; obraz Ukrzyżowanie Jerzego Eleutera Szymonowicza-Siemiginowskiego, zniszczony w 1944, został zrekonstruowany w latach 1960–1972 przy użyciu oryginalnych elementów,
• na chórze usytuowane są 58-głosowe organy z XIX wieku, na których grał znany kompozytor Stanisław Moniuszko; w latach 2009–2010 przeszły remont.

Prawa nawa

• kaplica Matki Bożej Katyńskiej,
• ołtarz św. Rocha, datowany na I połowę XVII w., całkowicie zniszczony w czasie wojny i następnie zrekonstruowany,
• ołtarz św. Wincentego a Paulo, pierwotnie znany jako ołtarz Rozesłania Apostołów, z lat 30. XVIII w., całkowicie zniszczony podczas wojny, odrestaurowany, z oryginalnym obrazem Szymona Czechowicza „Kazanie św. Wincentego” z około 1730 roku,
• ołtarz Najświętszego Sakramentu, znany jako Ołtarz Ojczyzny, bliźniaczy z ołtarzem św. Felicissimy, zniszczony w powstaniu warszawskim, ostatni odrestaurowany w XXI wieku; dokończenie odbudowy kościoła i wierne odwzorowanie ołtarza miało na celu uczczenie 25. rocznicy pontyfikatu Jana Pawła II oraz wyniesienie kościoła do rangi bazyliki mniejszej. Jan Paweł II w marcu 2004 roku, z inicjatywy parafian, podpisał akt erekcyjny odbudowy ołtarza Najświętszego Sakramentu i wyraził pragnienie, aby ze względu na szczególne znaczenie kościoła dla Warszawy i Polski, ołtarz nosił nazwę Ołtarza Ojczyzny.

Epitafia

W filarach świątyni wmurowane zostały urny z sercami wybitnych postaci, takich jak Fryderyk Chopin, dla którego epitafium z kararyjskiego marmuru wykonał Leonard Marconi i odsłonięto 5 marca 1880, oraz Władysław Reymont (1929).

Dodatkowo w kościele znajdują się epitafia takich osobistości jak: bł. Honorat Koźmiński, Ignacy Krasicki, Zygmunt Krasiński, Józef Ignacy Kraszewski, Adam Mickiewicz, Bolesław Prus, Juliusz Słowacki, Władysław Sikorski, Stanisław Wigóra oraz Franciszek Żwirko.

Groby

W południowym ramieniu transeptu znajduje się pamięci nagrobek prymasa Michała Stefana Radziejowskiego.

Zapraszamy również do zapoznania się z kategorią: Pochowani w bazylice Świętego Krzyża w Warszawie.

Kościół dolny

Kościół dolny w Warszawskiej Bazylice Świętego Krzyża ma niecodzienny kształt, przypominający odwróconą literę T, a jego formę ukształtowano do 1693 roku. Wnętrze jest wypełnione surowym klimatem, w którym dominują liczne podpory oraz solidne filary, które skutecznie dzielą przestrzeń na nawy.

Wzdłuż długiego korytarza, który prowadzi z ulicy do kościoła dolnego, znajdują się krypty, w których spoczywają znane postacie historyczne. Wśród pochowanych jest m.in. marszałek Sejmu Wielkiego Stanisław Małachowski, książę Adama Kazimierza Czartoryskiego, którego marmurowy nagrobek umiejscowiony jest w kaplicy Matki Bożej w górnym kościele. Również w tych kryptych spoczywa ksiądz Gabriel Baudoine, znany jako wielki jałmużnik Warszawy oraz działacz charytatywny.

W dalszej części kościoła dolnego, w katakumbach, znajdują się groby siostr miłosierdzia oraz księży misjonarzy. Wśród nich warto wymienić biskupa poznańskiego Michała Bartłomieja Tarło, który był pierwszym wizytatorem zgromadzenia misjonarzy. Oprócz nich, swoje miejsce wiecznego spoczynku znaleźli wysocy urzędnicy z czasów Sejmu Wielkiego, Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Na liście zasłużonych postaci wymienia się wojewodę podlaskiego Stanisława Bernarda Gozdzkiego, wojewodę pomorskiego Jerzego Detloffa Flemminga oraz wojewodę ruskiego i starostę warszawskiego Augusta Aleksandra Czartoryskiego. Nie można też pominąć nazwisk takich jak Walenty Faustyn Sobolewski, starosta warszawski i minister stanu w Królestwie Polskim, czy Tadeusz Dembowski, minister i działacz dobroczynny, a także Andrzej Artur Zamoyski, działacz gospodarczy. Wśród znanych kobiet, które znalazły swoje miejsce w katakumbach, należy wymienić Marię Annę de la Grange d’Arquien Wielopolską, siostrę królowej Marii Kazimiery, oraz księżną Marię Radziwiłłową, aktywną filantropkę.

Wydarzenia historyczne

W historii Bazyliki Świętego Krzyża w Warszawie miały miejsce liczne znaczące wydarzenia, które wpływały na losy kraju oraz lokalną społeczność.

W 1683 roku, przed wyprawą na Wiedeń, król Jan III Sobieski zawierzył Bogu siebie i Ojczyznę. Ten akt duchowy miał ogromne znaczenie w kontekście ówczesnych wydarzeń historycznych.

Warto zwrócić uwagę na chrzest gen. Kazimierza Pułaskiego, marszałka Konfederacji Barskiej, który odbył się 14 marca 1745. Pułaski stał się bohaterem walk o niepodległość USA, zmarłym w bitwie pod Savannah w 1779 roku.

Również w 1765 roku, król Stanisław August Poniatowski każdego roku w dniu swojego patrona, 8 maja, nadawał w tym kościele Order św. Stanisława, co dodatkowo wzbogacało tradycję tego miejsca.

3 maja 1792 roku miało miejsce uroczyste posiedzenie Sejmu Rzeczypospolitej z okazji pierwszej rocznicy uchwalenia konstytucji 3 maja. Po tym posiedzeniu wyruszyła procesja do Ujazdowa, gdzie wmurowano kamień węgielny pod budowę Świątyni Opatrzności Bożej.

W 1974 roku, prymas Polski kardynał Stefan Wyszyński, wygłaszał kazania zwane kazaniami świętokrzyskimi, przypominając o podstawowych prawach i wolnościach obywatelskich oraz sprzeciwiając się wszechwładzy państwa nad obywatelami.

Nie sposób pominąć spotkania papieża Jana Pawła II, które miało miejsce wieczorem 13 czerwca 1987 roku, gdzie zebrano się około 1500 przedstawicieli środowisk twórczych z całej Polski. W swojej homilii papież odwołał się do słów Cypriana Kamila Norwida: „Bo piękno na to jest, by zachwycało do pracy – praca, by się zmartwychwstało”, które stały się inspiracją dla wielu obecnych.

Msza radiowa

Od 21 września 1980 roku, mieszkańcy Warszawy mają możliwość uczestnictwa w cotygodniowej mszy świętej transmitowanej na żywo z kościoła pw. Świętego Krzyża. Transmisję tę realizuje Polskie Radio, co czyni ją ważnym wydarzeniem dla wielu rodzin i osób pragnących uczestniczyć w liturgii, nie mogąc być fizycznie obecnymi w świątyni.

W pierwszych latach, od 1980 do 1982 roku, msza w radiu była dostępna za pośrednictwem Programu II, transmitowanej na falach średnich. Następnie, w przedziale lat 1982-1989, przeniosła się na fale ultrakrótkie i długie w Programie IV Polskiego Radia. Od roku 1989 dostępna jest na falach długich w Programie I PR.

Warto zaznaczyć, że transmisja mszy radiowej była jednym z kluczowych postulatów stoczniowców podczas Sierpnia 1980. W protokole porozumienia podpisanym 31 sierpnia 1980 roku między Komisją Rządową a Międzyzakładowym Komitetem Strajkowym w Gdańsku, znalazł się jasno sformułowany zapis zobowiązujący rząd do zapewnienia retransmisji niedzielnej mszy radiowej, co miało być uzgodnione ze stroną Kościelną.

Obecnie, msza jest emitowana w każdą niedzielę o godzinie 9:00 w Programie I Polskiego Radia, co pozwala słuchaczom na duchowe przeżywanie liturgii w domowych zaciszu.

Nazwy pochodzące od kościoła

Historia miejsc i nazw związanych z kościołem jest niezwykle fascynująca. Folwark świętokrzyski, stworzony przez księży misjonarzy w XVIII wieku, zyskał reputację, która przetrwała do dziś. Z jego nazwą związany był również cmentarz, który otaczał kościół św. Piotra i Pawła (parafii św. Barbary). Dalszym krokiem była droga narolna, której nazwa pochodzi od wspomnianego folwarku. Dziś znana jest jako ulica Świętokrzyska.

W XX wieku, w wyniku zmian urbanistycznych, nazwa ulicy stała się inspiracją dla wielu innych miejsc. Powstał Park Świętokrzyski, który zlokalizowany jest w bezpośrednim sąsiedztwie Pałacu Kultury i Nauki. Dodatkowo, miejska spółka odpowiedzialna za komunikację publiczną przyjęła nazwę „Trasa Świętokrzyska”, co przyczyniło się do powstania mostu Świętokrzyskiego.

Co ciekawe, projektowana arteria, znana dziś jako Trasa Świętokrzyska, ma za zadanie zapewnienie lepszej komunikacji w stolicy. Z tego powodu, na jej potrzeby zorganizowano również wielki zespół przystanków i stację metra, oznaczoną jako A-14 Świętokrzyska, usytuowaną na skrzyżowaniu z ul. Marszałkowską.

---

Oceń: Bazylika Świętego Krzyża w Warszawie

---