Ulica Książęca w Warszawie

---

Przebieg

Ulica Książęca to interesujący odcinek drogi, który rozciąga się w kierunku wschód-zachód, a swoją trasą prowadzi prostopadle do Wisły. Jej początek znajduje się na skrzyżowaniu z ulicami Rozbrat oraz Kruczkowskiego. Warto zaznaczyć, że ta ulica jest kontynuacją ulicy Ludnej w kierunku zachodnim.

Tuż po skrzyżowaniu z Rozbratem można natrafić na przejście dla rowerzystów: Podskarpową Ścieżkę Rowerową. Ulica Książęca następnie wznosi się dość stromo, pokonując malowniczy teren Skarpy Wiślanej. Ta ciekawa droga dobiega końca na Placu Trzech Krzyży, które stanowi istotny punkt w miejskim krajobrazie Warszawy.

Ważniejsze obiekty

Na ulicy Książęcej, po lewej stronie, tuż w dolnej części, znajduje się Park Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego. W malowniczym otoczeniu parku, blisko początku ulicy, zlokalizowana jest lecznica dla zwierząt, z której wiedzie ścieżka do alei Na Skarpie oraz do zabudowań Muzeum Ziemi, a także do Białego Pałacyku i willi Pniewskiego.

Po prawej stronie, na północ od ulicy Książęcej, w okolicy początkowego skrzyżowania, znajduje się Park na Książęcem. Warto dodać, że park, wraz z groty, po renowacji w latach 60. XX wieku, został wpisany 1 lipca 1965 roku do rejestru zabytków pod numerem 278. Należy jednak zaznaczyć, że brak załącznika graficznego do decyzji (teren 5 ha). Całe założenie ogrodowe nie zostało zrealizowane w pełni i do dziś pozostały jedynie niewielkie fragmenty. Główna oś kompozycji osiemnastowiecznego parku była wytyczona przez szeroką aleję w formie dwurzędowej. Po II wojnie światowej, w parku „Na Książęcem” wzniesiono nowy pawilon ogrodowy, w którym umieszczono studnię artezyjską.

Około 215 metrów od początkowego skrzyżowania, kładka dla pieszych nad ulicą Książęcą łączy oba wymienione parki. Kładka zaprojektowana przez Zenona Franza została udostępniona użytkownikom 17 lipca 1974 roku. Jest to konstrukcja wsparta na trzech filarach, wznosząca się 7,5 metra nad ulicą, o długości 82 metrów i szerokości 4,5 metra. Została ona zbudowana z okazji 30-lecia PRL, co potwierdza tablica umieszczona na jednym z jej filarów.

Obecnie, wzdłuż ulicy Książęcej, znajduje się jedynie kilka kamienic, które usytuowane są tuż przed jej zakończeniem, przy placu Trzech Krzyży, na ostatnich około 100 metrach jej długości.

• Na stronie nieparzystej (lewa, południowa)
• Klinika Weterynaryjna z siedzibą pod adresem Książęca 3,
• w lekko oddalonej okolicy znajduje się kompleks trzech budynków mieszkalnych znany jako Holland Park Apartments (adresy: ul. Książęca 15, 17 i 19),
• ul. Książęca 21, której to działka została w 1851 roku podarowana parafii św. Aleksandra przez Ludwika Naimskiego, właściciela browaru mieszczącego się przy placu Trzech Krzyży. Początkowo mieściła się tu szkoła, a po zajęciu domu parafialnego władze carskie przeniosły tu plebanię, która stała się nowym domem parafialnym. W latach 1900–1902 zbudowano okazałą kamienicę według projektu Tomasza Saryusz-Bielskiego. Był to rezultat dążeń do tzw. stylu narodowego, w praktyce przekształconego w neogotyk. Budynek oraz działka zostały wpisane do rejestru zabytków 18 października 1999 roku pod numerem A-942 (A-19),
• Obecnie, na elewacji budynku umieszczono kilka tablic, które informują o wizytach papieży, w tym: „Pius XI papież / mieszkał w tym domu / jako pierwszy nuncjusz apostolski / w Polsce Odrodzonej 1918–1921”, oraz „W domu tym / mieszkał w 1922 roku / Papież Paweł VI / Giovanni Battista / Montini / Sekretarz Nuncjatury Apostolskiej”. Przy wejściu wschodnim (do kancelarii parafialnej oraz punktu charytatywnego Caritas) także znajdują się tablice: z lewej strony informacyjna o budynku, a z prawej tablica poświęcona pamięci żołnierzy AK, brzmiąca: „Poległym i zmarłym / Żołnierzom / Armii Krajowej / Zgrupowania «Leśnik» / którzy podczas / powstania warszawskiego / wraz / z innymi oddziałami AK / walczyli tu / we wrześniu / 1944 roku”,
• Na rogu ul. Książęcej 23 zbudowano kamienicę w tym samym okresie (1900–1902, także wg projektu Tomasza Saryusz-Bielskiego). Wcześniej znajdowała się tu stara plebania. Po powstaniu styczniowym, obiekt przeszedł w ręce władz carskich. Obecnie jest to boczna elewacja nowoczesnej siedziby grupy finansowej ING Group.

• Na stronie parzystej (prawa, północna)
• przy ul. Książęcej 4 usytuowany jest nowoczesny budynek Centrum Giełdowego, siedziba Giełdy Papierów Wartościowych, Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych oraz Towarowej Giełdy Energii,
• ul. Książęca 6 to kamienica Kazimierza Natansona, zbudowana w 1883 roku, która przeszła przebudowę w latach 1913–1914 według projektu Józefa Czerwińskiego i Wacława Heppena dla Wiktora Bychowskiego (wówczas już 6-piętrowa). Kamienica została wpisana do rejestru zabytków w dniu 9 sierpnia 2006 roku pod nr rej. A-711. Na ścianie budynku znajdują się dwie tablice pamiątkowe: jedna ku czci Adama Chmielowskiego, na której widnieje tekst: „Święty Brat Albert / Adam Chmielowski / 1845–1916 / artysta malarz, uczestnik / powstania styczniowego. / Opiekun bezdomnych / mieszkał w tym domu / w latach swojej młodości 1858–1861” z podpisem Warszawskiego Przedsiębiorstwa Geodezyjnego S.A. oraz Towarzystwa Przyjaciół Warszawy i Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego,
• Druga tablica odnosi się do Stanisława Piaseckiego: „… Polskę ukochałem bardziej … / Pamięci Stanisława Piaseckiego / myśliciela i publicysty / narodowego / redaktora naczelnego / «Prosto z mostu» / redagującego w tym budynku / w latach 1935–39 / czołowy tygodnik kulturalny / czasów Polski niepodległej / rozstrzelanego przez Niemców / w Palmirach / w dniu 12 czerwca 1941 roku”;
• Narożna kamienica wskazuje na adres Nowy Świat 2, gdzie pierwszy budynek (Szymona Manugiewicza) został wzniesiony w 1820 roku (miał zresztą przez pewien czas adres: ul. Książęca 8). W 1913 roku kamienica przeszła gruntowną przebudowę uzyskując mniej więcej swój obecny wygląd.

Komunikacja

W okresie od 1929 do 1944 oraz w latach 1947–1959, tramwaje miały istotny wpływ na transport w obrębie tej ulicy. Początkowo na trasie kursowała linia numer 8, która później została zastąpiona przez linię 9. Tramwaje te jeździły z Placu Trzech Krzyży do pętli na Solcu. Przy tej trasie znajdował się również wiadukt, który prowadził pod Mostem Poniatowskiego.

Historia

Na obszarze dzisiejszej ulicy Książęcej niegdyś przebiegał wąwóz rzeczki Żurawki (inaczej Żórawki), która miała swoje źródło w rejonie placu Starynkiewicza, by następnie kierować się wzdłuż obecnych Alej Jerozolimskich oraz ulicy Żurawiej, aż do ulic Czerniakowskiej i Okrąg, gdzie rzeka w końcu wpadała do Wisły.

W latach 1749–1752 przystąpiono do regulacji rzeczki, a w efekcie wytyczono trakt, który połączył ulice na skarpie z miejscowością Czerniaków. W tamtym okresie, od strony północnej, ulokowane były zabudowania wielkiej królewskiej cegielni, która eksploatowała znajdujące się w pobliżu glinianki. Po 1776 roku Szymon Zug zrealizował projekt dla księcia Kazimierza Poniatowskiego, tworząc dwa ogrody. Park powstały w miejscu cegielni zyskał nazwę „Na Książęcem”, co przyczyniło się do nazwy ulicy. Zug wzbogacił park o kilka budowli o egzotycznym lub romantycznym charakterze, w tym minaret (wysokości około 15 m), tzw. Dom Imama, oranżerię oraz pawilon chiński. Dodatkowo w skarpie wybudowane zostały dwie groty oraz podziemne korytarze, w tym rotunda „Elizeum” (rotunda z podziemną grotą, która ma ponad 8 metrów wysokości). W ogrodzie stworzono również dwa bastiony, a gliniankę przekształcono w staw z wyspą, na której hodowano małpy, co dało początek słynnej małpie kolonii księcia podkomorzego. Naprzeciwko wąwozu, Zug zaprojektował ogród „Na Górze”.

W XIX wieku obie strony ulicy były w pełni zabudowane, a sama ulica została wybrukowana w 1841 roku. Od połowy XIX wieku do 1944 roku wzdłuż ulicy funkcjonowały czteropłomieniowe lampy gazowe. W 1939 roku uszkodzony został dom znajdujący się pod adresem ul. Książęca 23.

Powstanie warszawskie

Podczas powstania warszawskiego, ta ulica pozostawała w rękach powstańców aż do 13 września, stanowiąc jedyne połączenie Południowego Śródmieścia oraz Górnego Czerniakowa. W obliczu nieustannego niemieckiego ostrzału, prowadzono działania obronne z budynku Muzeum Narodowego oraz z budynków sejmowych, gdzie wykopano rów łączący domy nr 1 i 7. Tworzono barykady przy ul. Książęcej 7, a także między numerami 4 i 21 (w budynku nr 21 mieścił się bunkier) oraz przy budynku nr 6.

Szczególnie zacięte walki miały miejsce o szpital św. Łazarza, który został opanowany 11 sierpnia przez kompanię „Redy”, stacjonującą przy ul. Książęcej 7, gdzie uruchomiono także kuchnię RGO. Powstańcy wielokrotnie odzyskiwali kontrolę nad szpitalem, a we wrześniu po stronie ulicy walczył batalion „Stefana”, a w szczególności pluton „Torpedy” oraz oddział Jerzyków, które broniły budynków pod numerami 7 i 9. Po bombardowaniu budynków, powstańcy ponownie zajmowali ruiny. W tym okresie kompania „Redy” była zakwaterowana w budynku plebanii numer 21, a także znajdowały się tam oddziały batalionu „Stefana”, w tym grupa „Leśnika”. Plebania nie została zdobyta przez Niemców aż do momentu opuszczenia ulicy przez powstańców.

Ulica Książęca była broniona do 13 września, kiedy to padł szpital św. Łazarza. W wyniku walk spłonęły między innymi zabudowania szpitala, kamienice o numerach 1, 4, 7 oraz 23. W trakcie ostrzału, pocisk artyleryjski zerwał większą część minaretu w parku.

Nieistniejące budynki

Po zakończeniu działań wojennych, dokonano wyburzenia pozostałych zabudowań w trakcie porządkowania wąwozu Żurawki. Wśród znikniętych budowli należy wymienić:

• na północnej stronie ulicy, między dzisiejszą ulicą Kruczkowskiego a nieistniejącą ulicą Dolną Smolną, działała Rządowa Fabryka Machin Żelaznych (ul. Książęca 2A) od 1826 roku, zarządzana od 1833 roku przez Bank Polski, a następnie przez Wilhelma E. Rau, który przejął ją na własność w 1868 roku i sprzedał spółce Lilpop, Rau i Loewenstein; zakład funkcjonował do 1915 roku,
• na zachód od fabryki w 1841 roku wzniesiono gmachy szpitala św. Łazarza według projektu Henryka Marconiego i Adama Idźkowskiego, który specjalizował się w opiece nad chorymi i działał do 1944 roku, w czasie II wojny światowej jako niemiecki lazaret polowy; spłonął w 1944 roku,
• po 1784 roku na miejscu powstał pałac kasztelana mazowieckiego Franciszka Podoskiego (Książęca 2),
• na miejscu dzisiejszej giełdy (Książęca 4), w latach 1878–1879 stworzono pięciopiętrową kamienicę dla Konstantego Okonia (projekt Wacława Hirszla); wcześniej w tym budynku znajdował się hotel „National”, a od 1914 roku działało tu prywatne gimnazjum M. Rychłowskiego, które w 1919 roku przekształciło się w Państwowe Gimnazjum Męskie im. Tadeusza Reytana, przeniesione w 1937 roku do nowej siedziby przy ul. Rakowieckiej,
• południowa strona ulicy charakteryzowała się luźną, parterową lub jednopiętrową zabudową, gdzie przed II wojną światową działały różnorodne fabryczki oraz zakłady pogrzebowe, a także warsztaty samochodowe;
• na rogu ul. Rozbrat w 1900 roku wzniesiony został hotel dla ubogich robotników Powiśla (ul. Książęca 1),
• pod numerem 5, od 1784 roku przypisany był drewniany dom oraz browar Sołońskich,
• na północ od ogrodu „Na Górze”, pod numerem 7, znajdował się dworek Dominika Merliniego; obecnie znany jako Domek Holenderski, który usytuowany jest na Placu Trzech Krzyży 4/6; zaś później przy samej ulicy Książęcej, przy numerze 7 wybudowano 4-piętrowy dom robotniczy,
• numer 9 to parterowy budynek, który w 1784 roku należał do Suchońskiego; przed 1914 rokiem na tej posesji działał Zakład św. Jadwigi – przytułek i ochronka dla dzieci,
• pod numerem 11 zlokalizowany był parterowy dom Mikołaja Błaszkowskiego,
• numer 13 to kamienica Franciszka Weternickiego, powstała między 1825 a 1829 rokiem,
• pod numerem 15, prawdopodobnie przed 1839 rokiem wystawiono kamienicę Stanisława Kierdynga; po 1870 roku w jej pobliżu wzniesiono lodownię browaru przy Placu Trzech Krzyży,
• numer 17 – murowany, parterowy dom, dawniej należący do Michała Brześciańskiego w 1784 roku,
• pod numerem 19 umiejscowiona była murowana, parterowa kamienica, która powstała po 1792 roku, obok niej wzniesiono piętrową kamienicę Brockiego przed 1825 rokiem.

---

Oceń: Ulica Książęca w Warszawie

---