Bazylika archikatedralna św. Jana Chrzciciela w Warszawie

---

Historia

Świątynia, która obecnie znajduje się w Warszawie, została wzniesiona w nietypowej lokalizacji, ponieważ nie znajduje się na narożniku rynku, jak to miało miejsce w przypadku innych polskich miast powstałych w podobnym okresie. Taki wybór miejsca jest uzasadniany jej podwójną rolą jako kościoła farnego oraz jako kaplicy dla zamku.

Na miejscu dzisiejszego prezbiterium w XIV wieku powstała pierwsza kaplica, która była drewniana i usytuowana w obrębie zamku. W początkach XIV stulecia zaczęła pełnić funkcję kościoła parafialnego (parafia została ustanowiona w 1313 lub 1315 roku). Teren za kościołem, który obecnie jest znany jako ul. Kanonia, był wykorzystywany jako cmentarz. W 1321 roku odnotowano wzmiankę o Gunterze, plebanie warszawskim, a w 1338 roku na drzwiach świątyni zawieszono pozew przeciwko Zakonowi Krzyżackiemu. W trakcie procesu warszawskiego z 1339 r. sąd miał swoje posiedzenia zarówno w kościele, jak i w domu wójta na Rynku Starego Miasta.

W okolicach 1390 roku, dzięki działaniom księcia Janusza I Starszego, powstała murowana, gotycka świątynia, która jednocześnie stała się miejscem spoczynku dla książąt mazowieckich. Od 1406 roku funkcjonowała jako kolegiata, po tym jak kapituła przybyła z Czerska na polecenie Janusza I. W 1428 roku Anna Holszańska ufundowała pierwszą kaplicę pod wezwaniem Wniebowzięcia Matki Boskiej, a w roku 1510 kolegiata zyskała nowy gotycki ołtarz, który zachował się do dzisiaj w Cegłowie. Jesienią 1602 roku, w wyniku huraganu, zniszczeniu uległa zachodnia wieża, co uszkodziło wnętrze budynku. W trakcie odbudowy zdecydowano się na zmianę fasady, nadając jej nowy, wczesnobarokowy charakter i dodano dwa chóry w prezbiterium. Po 1611 roku kolegiata otrzymała nowy ołtarz barokowy.

W 1637 roku miała miejsce pierwsza koronacja – Cecylii Renaty. W okolicach 1650 roku wzniesiono dzwonnicę po prawej stronie fasady. Zakrystię zbudowano po 1763 roku według projektu Jakuba Fontany. W 1798, po ustanowieniu biskupa warszawskiego, bullą papieża Piusa VI, kolegiata otrzymała tytuł katedry, a w 1818 roku stała się archikatedrą. 24 maja 1829 roku w świątyni miała miejsce uroczysta msza z okazji koronacji Mikołaja I Romanowa na króla polskiego (samej koronacji dokonano w Sali Senatorskiej na Zamku Królewskim).

Kościół był przykładem gotyckiej architektury do XIX wieku. W latach 1837–1842, z funduszy rządowych, przeprowadzono gruntowną przebudowę świątyni w stylu neogotyku angielskiego według projektu Adama Idźkowskiego, w wyniku czego uzyskano m.in. nową fasadę z wieżową częścią środkową i bogatą dekoracją kamienną. Kolejna renowacja fasady miała miejsce w latach 1901–1903, realizowana zgodnie z projektem Hugona Kudery.

W dniu 15 października 1861 roku, podczas stanu wojennego w Królestwie Polskim, wojska rosyjskie dokonały pacyfikacji ludności zgromadzonej w kościele dla uczczenia rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki. W wyniku tego działania Kościół katolicki ogłosił zamknięcie wszystkich warszawskich kościołów 16 października. Świątynia została poważnie uszkodzona podczas obrony Warszawy we wrześniu 1939 roku, a w 1944 roku niemieckie siły niemal całkowicie ją zniszczyły. Najlepiej zachowane elementy to kaplica Baryczków oraz prezbiterium.

Odbudowa zniszczonej katedry miała miejsce w latach 1948–1956, co było oparte na pierwotnych planach z XIV wieku, realizowanych przez Jana Zachwatowicza oraz Marii i Kazimierza Piechotków. Odbudowana fasada odzwierciedla akwarelę Zygmunta Vogla z początków XIX wieku, przedstawiającą odkrytą gotycką fasadę. Powstała ona w tzw. gotyku nadwiślańskim. Wzorowana była na fasadzie kościoła dominikanów św. ap. Piotra i Pawła w Chełmnie oraz kościoła św. Stanisława, św. Doroty i św. Wacława we Wrocławiu.

Do 1952 roku funkcję prokatedry pełnił kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Józefa Oblubieńca. Uroczystą konsekrację odbudowanej świątyni przeprowadził 9 czerwca 1960 roku prymas Stefan Wyszyński. W tym samym roku kościół otrzymał tytuł bazyliki mniejszej. Od 1994 roku jest znany jako miejsce Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Organowej „Organy Archikatedry”. W latach 2012–2015 miały miejsce znaczne prace remontowe, które obejmowały odnowienie ceglanej elewacji oraz wnętrza z kaplicami, a także restaurację portali, rzeźb, epitafiów oraz organów. W podziemiach stworzono również trasę edukacyjną z elementami multimedialnymi poprzez przebicie przejść pomiędzy niektórymi kryptami.

Wnętrze

Bazylika archikatedralna św. Jana Chrzciciela w Warszawie charakteryzuje się surowym wnętrzem, które dominuje sklepienie gwiaździste. W prezbiterium znajduje się główny ołtarz z obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej, a także barokowe stalle z drewnianymi figurami świętych, które są wotum od Jana III Sobieskiego za jego triumf pod Wiedniem. Te ostatnie elementy zostały zrekonstruowane w latach 1963-1973 na podstawie projektów Marii Zachwatowicz oraz Józefa Zencikiewicza, ponieważ uległy zniszczeniu w czasie powstania warszawskiego. Nad stallami umieszczono ganki dla orkiestry, zdobione misternie rzeźbionymi herbami.

Wiele historycznych detali zasługuje na szczególne wyróżnienie:

• renesansowy nagrobek dwóch ostatnich książąt mazowieckich, Stanisława i Janusza III. Płytę nagrobną z czerwonego marmuru chęcińskiego przypisuje się Bernardinusowi de Gianottis, który stworzył ją w latach 1526-1528. Był to pierwszy renesansowy nagrobek na Mazowszu,
• barokowa kaplica Cudownego Pana Jezusa (Baryczków), zbudowana w latach 1708–1719 na miejscu wcześniejszego skarbca kościelnego, dla kultowego gotyckiego krucyfiksu z naturalnymi włosami, który datuje się na początek XVI wieku. Krucyfiks, według różnych źródeł, przywieźli do Warszawy Jerzy Baryczka z Wrocławia w 1520 roku lub z Norymbergi w 1539 roku. Udało się go zachować podczas powstania warszawskiego. Dodatkowo, warto zapoznać się z Krucyfiksem Baryczkowskim,
• płyta z renesansowego nagrobka kanonika i proboszcza Stanisława Strzelicy (rekonstrukcja),
• płyta nagrobka braci: biskupa kujawskiego Mikołaja Wolskiego oraz kasztelana sandomierskiego Stanisława Wolskiego (zniszczona w 1944 roku),
• epitafium burgrabiego krakowskiego Adama Parzniewskiego z 1614 roku,
• epitafium sekretarza i koniuszego królewskiego Wojciecha Baryczki z 1643 roku,
• barokowa kaplica Literacka, w której znajdują się relikwie metropolity warszawskiego, świętego Zygmunta Szczęsnego Felińskiego,
• klasycystyczny pomnik Stanisława Małachowskiego, stworzony z białego marmuru, zaprojektowany przez Bertela Thorvaldsena, a jego realizację zlecono Cavaliere Massimiliano w Rzymie (złożony z kawałków po 1944 roku),
• mauzoleum prymasa Stefana Wyszyńskiego z 1990 roku,
• pomniki, popiersia i tablice ku czci wybitnych Polaków, w tym fragment pomnika Zygmunta Kazanowskiego, Aleksandra Kakowskiego, Józefa Piłsudskiego, Romana Dmowskiego, Wincentego Witosa, Stefana Starzyńskiego, Jana Pawła II, Orląt Lwowskich oraz żołnierzy, którzy polegli w latach 1920, 1939 i 1944.
• witraże w oknach prezbiterium przedstawiające sceny z życia św. Jana Jerozolimskiego, witraże w oknach nawy południowej, które obrazują postacie z historii Polski oraz te znajdujące się w zachodniej ścianie, prezentujące sceny z Księgi Rodzaju i Księgi Apokalipsy św. Jana. Autorstwo tych witraży przypisuje się Wacławowi Taranczewskiemu.

Pochowani w katedrze

W historycznej bazylika archikatedralnej św. Jana Chrzciciela w Warszawie spoczywa wielu znakomitych Polaków, którzy odcisnęli swoje piętno na dziejach kraju. Lista pochowanych osób jest imponująca i obejmuje

• króla Stanisława Augusta Poniatowskiego,
• księcia mazowieckiego Janusza I Starszego,
• księcia Bolesława III Januszowica,
• księcia mazowieckiego Stanisława,
• księcia mazowieckiego Janusza III,
• Izabellę Wazówną, córkę Władysława IV Wazy,
• prezydenta Gabriela Narutowicza,
• prezydenta Ignacego Mościckiego,
• premiera Ignacego Jana Paderewskiego,
• wodza naczelnego gen. Kazimierza Sosnkowskiego,
• arcybiskupów warszawskich,
• Szczepana Hołowczyca, prymasa Królestwa Polskiego,
• Wojciecha Skarszewskiego, prymasa Królestwa Polskiego,
• Antoniego Melchiora Fijałkowskiego,
• św. Zygmunta Szczęsnego Felińskiego,
• Wincentego Teofila Popiela,
• kard. Augusta Hlonda, prymasa Polski,
• bł. kard. Stefana Wyszyńskiego, prymasa Polski,
• kard. Józefa Glempa, prymasa Polski,
• biskupa Stanisława Jana Witwickiego,
• marszałka nadwornego koronnego Adama Kazanowskiego,
• pisarza Henryka Sienkiewicza,
• malarza Marcello Bacciarelliego i jego żonę Fryderykę,
• Adama Parzniewskiego, marszałka dworu Anny Wazówny,
• Remigiana Zaleskiego, kasztelana łęczyckiego.

Każda z tych postaci ma swoją niezwykłą historię, która w sposób niezatartej wpływała na rozwój Polski oraz jej kultury.

Śluby królewskie w katedrze

W historii Bazyliki archikatedralnej św. Jana Chrzciciela w Warszawie miały miejsce liczne znaczące wydarzenia, w tym zaślubiny królewskie, które zapisały się w annałach polskiej monarchii. Wśród najważniejszych ceremonii można wymienić:

• 12 września 1637 – Władysław IV Waza i Cecylia Renata,
• 10 marca 1646 – Władysław IV Waza i Ludwika Maria Gonzaga,
• 30 maja 1649 – Jan Kazimierz i Ludwika Maria Gonzaga,
• 5 lipca 1665 – Jan III Sobieski i Maria Kazimiera d’Arquien.

Koronacje w katedrze

W historii Bazyliki archikatedralnej św. Jana Chrzciciela w Warszawie miały miejsce niezwykle ważne ceremonie koronacyjne, które odzwierciedlają znaczenie tego miejsca jako centrum religijnego i politycznego. Oto niektóre z najistotniejszych koronacji:

• 13 września 1637 – Cecylia Renata, żona Władysława IV Wazy,
• 19 października 1670 – Eleonora Habsburg, żona Michała Korybuta Wiśniowieckiego,
• 4 października 1705 – Stanisław Leszczyński oraz Katarzyna Opalińska,
• 25 listopada 1764 – Stanisław August Poniatowski.

Papieże w katedrze

W dniu 28 października 1919 miała miejsce wyjątkowa uroczystość z okazji przyjęcia sakry biskupiej przez Achille Ratti, który później przyjął imię papieża Piusa XI (1922–1939). Ceremonia odbyła się w warszawskiej archikatedrze pod przewodnictwem kardynała Aleksandra Kakowskiego, metropolity warszawskiego. Nuncjusz Ratti uczestniczył w wielu liturgiach, a także je celebrował w tej znakomitej świątyni.

W czasie swojego pontyfikatu archikatedra była pięciokrotnie odwiedzana przez papieża Jana Pawła II (w latach 1979, 1983, 1987, 1991 i 1999) oraz wielokrotnie przed jego wyborem na papieża, gdy pełnił funkcje biskupa i arcybiskupa.

Nie można zapomnieć także o wizytach papieża Benedykta XVI, który odwiedził archikatedrę 25 maja 2006 roku. Podczas tej wizyty spotkał się z klerem archidiecezji warszawskiej. Warto dodać, iż jako Joseph Ratzinger, Benedykt XVI był obecny w tym miejscu już w 1981 roku, w trakcie pogrzebu prymasa Stefana Wyszyńskiego, metropolity warszawskiego.

Pozostałe informacje

W południowej ścianie katedry umieszczono pamiątkę z czasów powstania warszawskiego: fragment gąsienicy oraz tabliczkę, która zawiera błędną informację. Napisało na niej, iż jest to „Gąsienica niemieckiego czołgu – miny „Goliat”, który podczas powstania warszawskiego w 1944 r. zburzył część murów Katedry”. W rzeczywistości fragment gąsienicy prezentowany w tym miejscu nie pochodził od miny Goliath, ale najprawdopodobniej z poważniejszego pojazdu, jakim był Borgward IV. Eksplozja jednego z takich pojazdów na pobliskiej ulicy Kilińskiego 13 sierpnia 1944 roku przyczyniła się do tragicznej śmierci kilkuset powstańców oraz cywilów.

Jeśli chodzi o architekturę, to wzór dla trójkątnego gotyckiego szczytu sterczynowego katedry czerpano z kościoła św. Doroty we Wrocławiu.

Od około 1951 roku aż do 1971 roku katedra była pokryta czerwoną dachówką klasztorną. Mimo sprzeciwów ze strony profesora Zachwatowicza, z biegiem lat dach wymieniono na miedziany, co wzbudziło kontrowersje.

Dodatkowo, w krypcie książęcej usytuowanej w podziemnych murach katedry odnajdziemy XIV-wieczną mensę gotycką, która stanowiła element ołtarza głównego świątyni. Została ona odkryta podczas prac konserwatorskich, które miały na celu zachowanie dziedzictwa architektonicznego tego wyjątkowego miejsca.

---

Oceń: Bazylika archikatedralna św. Jana Chrzciciela w Warszawie

---