Kościół św. Kazimierza w Warszawie

---

Historia

Kościół, który nosi tytuł św. Kazimierza w Warszawie, ma bogatą historię związaną z jego powstaniem i rozwojem. Został wzniesiony na terenie, który wcześniej stanowił posiadłość stolnika wyszogrodzkiego, Adama Kotowskiego. W roku 1688 królową Marię Kazimierę Sobieską, nabyła tę rezydencję, z zamiarem przekształcenia jej w kościół oraz klasztor dla zakonu sakramentek, którego sprowadzenie do Polski zainicjowała.

Prace nad adaptacją rezydencji na zespół kościelno-klasztorny rozpoczęły się w latach 1688–1692. Projekt budynku został powierzony znanemu architektowi z Holandii, Tylmanowi van Gameren. Dodatkowo, nadzór nad budową sprawował Augustyn Locci, nadworny architekt Jana III Sobieskiego. W 1692 roku kościół przykryto kopułą, a jego oddanie do użytku miało miejsce w stanie surowym.

W oparciu o zmodyfikowane koncepcje Tylmana van Gameren, powstał również ołtarz, który został konsekrowany w 1715 roku. Kolejne lata przyniosły wiele zmian i modernizacji, które zrealizowano w XVIII wieku:

• 1718–1721 – Wybudowano iluzjonistyczne ołtarze boczne na cześć św. Kazimierza oraz Matki Boskiej,
• 1718 – Nabyto późnobarokową ambonę,
• 1745–1748 – Zainstalowano nowe organy,
• Wzbogacono wnętrze o dwa cenne nagrobki Marii Karoliny z Sobieskich oraz Marii Józefy Sobieskiej,
• 1752 – Przeprowadzono wymianę dzwonów,
• 1769 – Zmieniono tabernakulum,
• 1775–1780 – Uzupełniono tabernakulum o tron eucharystyczny.

W 1740 roku przystąpiono do budowy klasztoru, utrzymanego w stylu barokowym, ufundowanego przez rodzinę Radziwiłłów. Było to związane z wstąpieniem do zakonu Anny Kazimiery Petroneli Radziwiłłówny, która związała swoje życie z klasztorem sióstr Augustynek. Projekt klasztoru stworzył włoski architekt, Antonio Solar.

Latem 1794 roku klasztor został pozbawiony znacznej części swoich dóbr, co obejmowało utratę 73 srebrnych elementów wystroju, w tym naczynia liturgiczne oraz cztery figury aniołów, które zdobiły główny ołtarz. Zarekwirowano także blachę pokrywającą dach kościoła, co narażało go na zniszczenie. Na szczęście, dzięki determinacji przeoryszy, udało się pokryć dach innym rodzajem blachy, a obiekt przeszedł gruntowną renowację pod kierunkiem Bonawentury Solariego.

W 1855 roku kościół doznał poważnych uszkodzeń w wyniku pożaru, który spowodowany był uderzeniem pioruna. Od 1873 roku rozpoczęto prace remontowe, a w latach 1882–1884 otynkowano zewnętrzną część budynku oraz odnowiono kopułę, pod czujnym okiem architekta Władysława Kosmowskiego. Do roku 1939 klasztor utrzymywał swoją świetność, a bombardowania wojenne omijały go. W sierpniu 1944 roku urządzono w nim polowy szpital, jednak od tego momentu kościół stał się celem ataków i ostatecznie zniszczony 31 sierpnia 1944 roku, co doprowadziło do tragicznej śmierci około 1000 osób.

Po zakończeniu II wojny światowej, w latach 1948–1952 przeprowadzono dalsze prace renowacyjne. W 1965 roku świątynia oraz cały zespół klasztorny sakramentek zostały wpisane do rejestru zabytków, co z miejsca potwierdziło ich znaczenie w polskiej kulturze i historii.

Architektura

Sytuacja przed modernizacją w 1688

W okresie przed modernizacją, architektura kościoła charakteryzowała się trójkondygnacyjną, rozczłonkowaną bryłą, zwieńczoną dachem czterospadowym. Elementy frontowe obiektu były obniżone o jedną kondygnację, przykryte dachem namiotowym, a na szczycie znajdował się trójkątny przyczółek z posągiem oraz tympanon dekorowany popiersiem w medalionie, podtrzymywanym przez dwie wyrzeźbione postacie. Centralna partia elewacji została bogato zdobiona: przyziemie z portalem wykonano w technice boniowania, a wyższe kondygnacje, przeznaczone na reprezentacyjne wnętrza, podzielono pilastrami, które abrazowały okna drugiego piętra, zamknięte łukiem półkolistym, zdobione kartuszem herbowym. Dodatkowo, dekoracje pilastrów oraz obramienia okien prezentowały różnorodne motywy, takie jak muszle, liście akantu oraz wiszące festony.

Sytuacja po modernizacji

Po przeprowadzonych zmianach architektonicznych, dolna elewacja świątyni, wyraźnie podzielona ramionami krzyża, zyskała pilastry toskańskie, które dźwigały belkowanie oraz dachy ramion krzyża. Centralna nawa zyskała na monumentalności dzięki kopule, zwieńczonej latarnią oraz koroną królewską z krzyżem. Wejściowe ramię świątyni cechowało się formą pseudoportyku, wsparte parą dużych pilastrów i zwieńczone trójkątnym frontonem. Plan architektoniczny opracowany przez Tylmana był głęboko przemyślaną koncepcją, ściśle związana z ideowym przesłaniem królowej fundatorki oraz zakonnych sióstr, które były poświęcone wiecznym adoracjom Najświętszego Sakramentu. Ta ideologia znalazła swoje odzwierciedlenie w centralnym planie budowli oraz w jej monumentalnym kształcie, podkreślonym przez oszczędną, ale efektowną dekorację. Portal zdobiła grupa aniołów adorujących monstrancję, a fryz belkowania niósł napis DIVO CASIMIRO, uzupełniony kartuszami herbów rodziny Sobieskich oraz d’Arquien, zwieńczonymi koroną. Charakterystyczny gzyms, pełen zróżnicowanych form, oparto na misternym profilowaniu, z wałkami, listwami oraz licznymi uskokami, stworzonymi zgodnie z projektem Tylmana.

Początkowe plany

Przy początkowym założeniu, kościół zaprojektowany był na rzucie krzyża greckiego i miał pięć ołtarzy, usytuowanych w ramionach krzyża oraz ośmioboku nawy. Ramię prezbiterialne, wtopione w zabudowania klasztorne, zaplanowane w formie czworoboku z wewnętrznym dziedzińcem, pomyślano nie tylko jako przestrzeń dla ołtarza głównego, ale również jako miejsce dla chóru zakonnego. Plan klasztoru uwzględniał liczne pomieszczenia, w tym dwie zakrystie — zewnętrzną i wewnętrzną, a także długi korytarz prowadzący do pałacu Kotowskich. Wnętrze było rozczłonkowane pilastrami jońskimi, które otaczały duże arkady, z czterema ślepymi i czterema otwierającymi się do ramion krzyża. Prezbiterium z wolnostojącym ołtarzem, zamknięte ścianą z arkadą i ozdobnym oknem, otoczone było korytarzami, prowadzącymi do pomieszczeń zakonnych.

Sytuacja po zmianie planów i częściowej przebudowie

Zmiany w planach i częściowa przebudowa przyczyniły się do poszerzenia ramion krzyża w świątyni, co wpłynęło na układ jej rzutu oraz wnętrza. Liczba ołtarzy została zredukowana z pięciu do trzech, a klasztorne zabudowania uległy częściowemu przekształceniu w kierunku poprzecznym do pierwotnego osiowego układu, co z kolei zwiększyło wewnętrzny dziedziniec oraz wpłynęło na nowy rozkład pomieszczeń. Wnętrze kościoła, podzielone jońskimi pilastrami, tworzyło wielkie arkady i prowadziło do ramion krzyża; w górnych partiach ścian, oddzielonych gzymsem, umieszczono prostokątne okna. Centralna nawa, nakryta kopułą z latarnią osadzoną na wysokim tamburze, łączyła się z prezbiterium, gdzie widniał ołtarz główny, otoczony arkadą, prowadzącą do chóru zakonnego oraz ujętą prostokątnym oknem, bogato zdobionym obramowaniem. Ołtarze kościelne, wykonane techniką iluzjonistycznego malarstwa ściennego, przedstawiały św. Kazimierza oraz Matkę Boską, a w kościele znajdowała się późnobarokowa ambona, wzbogacona o stuczne anioły. W części ściany znajdują się także dwa nagrobki: Marii Karoliny de Bouillon z Sobieskich i Marii Józefy z Wesslów Sobieskiej, z których jeden został po II wojnie światowej zrekonstruowany przez Antoniego Szymanowskiego. Warto wspomnieć, że w kościele znajdowało się wiele cennych obrazów, które niestety zostały bezpowrotnie utracone w 1794 roku oraz bogaty zbiór liturgicznych naczyń srebrnych, między innymi 12 lichtarzy augsburskich, 5 pozłacanych relikwiarzy oraz 52 mniejsze naczynia srebrne.

---

Oceń: Kościół św. Kazimierza w Warszawie

---