Janusz Korczak

---

Młodość i edukacja

Janusz Korczak przyszedł na świat w Warszawie w rodzinie żydowskiej z silnymi tradycjami pozytywistycznymi. Był synem adwokata Józefa Goldszmita (1844–1896) oraz Cecylii Gębickiej (1853–1920), którzy zawarli związek małżeński 27 maja 1874 roku w Kaliszu. Rodzina Goldszmitów miała swoje korzenie w Lubelskiem, a Gębickich w Kaliskim. Wśród przodków znajdował się szklarz oraz lekarz, Maurycy Gębicki, a dziadek Józefa, Hersz Goldszmit, również wykonywał profesję medyczną. Warto dodać, że dziadek Józef Gębicki był znanym kupcem i aktywnym społecznikiem. Groby ojca Janusza oraz jego dziadków ze strony matki (choć grób matki nie został znaleziony) spoczywają na cmentarzu żydowskim przy ul. Okopowej w Warszawie.

Rodzina Goldszmitów mieszkała na ul. Bielańskiej 18, co być może było miejscem narodzin Janusza. W 1881 roku przenieśli się do lokalu przy ul. Krakowskie Przedmieście 77. W tej kamienicy Janusz żył z rodzicami, swoją siostrą Anną oraz babcią ze strony matki, Emilią (Mila) Gębicką. W 1883 roku Goldszmitowie zamieszkali na ul. Miodowej 19, gdzie zajmowali siedem pokoi, a następnie przeprowadzili się do kolejnych miejsc, w tym na plac Krasińskich 3, Nowosenatorską 6 (dzisiejsza ul. Moliera), ul. Świętojerską oraz ul. Leszno 18 m. 10.

Janusz dorastał w polskiej kulturze pod wpływem pozytywistycznych wartości pracy społecznej. Na życie rodziny znaczący wpływ miała choroba ojca; w latach 90. Józef Goldszmit wielokrotnie był hospitalizowany w placówkach psychiatrycznych, co przyczyniło się do problemów finansowych. Zmarł w dniu 26 kwietnia 1896 roku z powodu choroby, która najprawdopodobniej była skutkiem syfilisu.

Podczas swojej edukacji, od połowy lat 80., Janusz uczęszczał do szkoły początkowej Augustyna Szmurły znajdującej się na ulicy Freta. Następnie, w 1891 roku, rozpoczął naukę w VII Rządowym Gimnazjum Męskim, które wówczas mieściło się w wynajmowanej kamienicy Karola Mintera przy ul. Brukowej 16 (dzisiejsza Sierakowskiego 4). Gimnazjum to miało profil filologiczny oraz możliwość nauki języka polskiego. Dziś tradycje tej szkoły kontynuuje VIII Liceum Ogólnokształcące im. Władysława IV, które znajduje się przy ulicy Jagiellońskiej 38.

Jako uczeń tego gimnazjum Janusz udzielał korepetycji, by pomóc swojej rodzinie w trudnej sytuacji finansowej. Jego matka, Cecylia, organizowała również stancje dla uczniów na ulicach Leszno i Nowosenatorskiej. Niestety, z czasem Janusz zaczął gorzej radzić sobie w nauce, przez co musiał powtarzać jedną z klas.

W 1898 roku Janusz zdał maturę i rozpoczął studia na wydziale lekarskim Cesarskiego Uniwersytetu w Warszawie, gdzie uczył się przez sześć lat, powtarzając pierwszy rok. Jego edukacja obejmowała wykłady z zakresu anatomii i bakteriologii prowadzone przez Edwarda Przewoskiego, zoologii Nikołaja Nasonowa, oraz psychiatrii Aleksandra Szczerbaka. Janusz uczęszczał również na Uniwersytet Latający, a jego mentorem był Wacław Nałkowski.

Lekarz

23 marca 1905 roku, po zakończeniu pięcioletniego kursu medycznego oraz złożeniu obligatoryjnych egzaminów, Janusz Korczak uzyskał dyplom lekarza. Już 15 maja tego samego roku został powołany do armii rosyjskiej. Podczas konfliktu zbrojnego, czyli wojny rosyjsko-japońskiej, służył w punkcie ewakuacyjnym w Harbinie oraz w pociągach sanitarnych, pełniąc tę funkcję aż do 1 marca 1906 roku, w momencie, gdy wrócił do Warszawy.

W okresie od 1905 do 1912 roku pracował jako pediatra w Szpitalu dla Dzieci im. Bersohnów i Baumanów. Korzystając z możliwości, jakie dawało mu stanowisko lekarza lokalnego, mieszkał na terenie szpitala i był dostępny dla pacjentów bez względu na porę. Otrzymywał roczną pensję wynoszącą 200 rubli, wypłacaną w czterech ratach. Pracował ofiarnie i z zaangażowaniem, równocześnie prowadząc praktykę prywatną. U chorych z biedniejszych rodzin nie żądał wynagrodzenia, natomiast od pacjentów zamożnych potrafił pobierać wysokie honoraria. Dzięki popularności, jaką zdobył po publikacji powieści „Dziecko salonu” w 1906 roku, stał się bardzo poszukiwanym specjalistą w swojej dziedzinie. W jego działalności duży wpływ miał Julian Kramsztyk.

Pomiędzy 1907 a 1908 rokiem podnosił swoje kwalifikacje w Berlinie, gdzie uczestniczył w wykładach (za które ponosił koszty) oraz odbywał praktyki w klinikach dziecięcych. Zajmował się również analizą metod pracy w specjalistycznych zakładach wychowawczych. W 1910 roku podróżował do Paryża i Londynu, podejmując decyzję o braku zamiaru założenia rodziny. Mimo to, wierzył, że rodzina stanowi najlepsze środowisko dla wychowywania dzieci, a aplikował również do alternatywnych form – poprzez towarzystwo rówieśników. Korczak dążył do tego, aby dzieci rozwijały swoje zdolności społeczne poprzez wzajemne relacje i wyzwania, wchodząc w proces socjalizacji i przygotowując się do dorosłego życia, które nie miałoby nic wspólnego z idyllicznymi wizjami czy wyidealizowanym domem. Prowadził z dziećmi otwarte dyskusje, traktując je poważnie, mimo ich wieku. Uważał, iż dzieci powinny same przeżywać różne sytuacje, co zaowocowało w samodzielne wyciąganie wniosków oraz nauczenie się ponoszenia konsekwencji swoich czynów.

W 1908 roku Janusz Korczak został członkiem nowo powstałego Towarzystwa „Pomoc dla sierot”, którego celem było udzielenie wsparcia osieroconym oraz najuboższym dzieciom wyznania mojżeszowego. Po wybuchu I wojny światowej, ponownie został powołany do armii rosyjskiej. Od 15 sierpnia 1914 roku, do 1 lipca 1917 roku pełnił rolę młodszego ordynatora w szpitalu 4 Dywizji Piechoty. Ten okres służby został mu zaliczony jako „służba frontowa w terenie”. Po chorobie, która zmusiła go do wzięcia urlopu z wojska, w 1917 roku pracował jako lekarz w przytułkach dla dzieci w Kijowie. Miał również kontakt z domem wychowawczym dla polskich chłopców, prowadzonym przez Marynę Rogowską-Falską, którą poznał w 1915 roku podczas urlopu.

W połowie 1918 roku Korczak wrócił do Warszawy, do Domu Sierot, kończąc służbę wojskową w stopniu kapitana. W latach 1919–1920, poprzez wojskową służbę w czasie wojny polsko-bolszewickiej, pełnił funkcję ordynatora w Pierwszym Szpitalu Zapasowym Wojsk Polskich w Łodzi (od 22 lipca 1919), w Szpitalu Ujazdowskim (grudzień 1919) oraz w Szpitalu Epidemicznym na Kamionku w Warszawie (od 1 stycznia 1920). W dniu 9 grudnia 1919 roku został formalnie przyjęty do Wojska Polskiego, pochodząc z armii rosyjskiej, z warunkowym zatwierdzeniem posiadanego stopnia kapitana lekarza, i został przeniesiony do rezerwy armii, z jednoczesnym powołaniem do czynnej służby na czas wojny. W trakcie swojego pobytu w szpitalu zaraził się tyfusem, a jego matka, która się nim opiekowała, również zachorowała i zmarła w lutym 1920 roku wskutek tej choroby.

6 sierpnia 1920 roku został zatwierdzony na stanowisku majora lekarza w Korpusie Lekarskim, w grupie oficerów z byłych Korpusów Wschodnich oraz byłej armii rosyjskiej. Od 16 sierpnia 1920 roku pracował w komisjach poborowych. Od października tego samego roku był starszym lekarzem w Obozie Zdemobilizowanych Hallerczyków. 15 marca 1921 roku, w następstwie reklamacji Ministerstwa Zdrowia Publicznego, został przyjęty bezterminowo na urlop. 8 stycznia 1924 roku jego stopień majora rezerwy w korpusie sanitarnym lekarzy został zatwierdzony z datą przynależności z 1 czerwca 1919 roku. W latach 1923–1924, jako oficer rezerwowy, był przydzielony do 1 Batalionu Sanitarnego w garnizonie warszawskim. W 1934 roku jako oficer pospolitego ruszenia został przydzielony do kadry zapasowej 1 Szpitala Okręgowego, pozostając w ewidencji Powiatowej Komendy Uzupełnień Warszawa Miasto III. 31 grudnia 1938 roku został zwolniony z powszechnego obowiązku wojskowego.

Działalność literacka i radiowa

Janusz Korczak, uznawany za jednego z najwybitniejszych twórców literackich, zadebiutował w 1896 roku jako Ryk w satyrycznym tygodniku „Kolce”. Jego działalność literacka obejmowała nie tylko pisanie felietonów, ale także powieści. W 1905 roku ukazał się wybór felietonów zatytułowanych Koszałki Opałki, które zdobyły popularność. Jego nauczyciel w warszawskim gimnazjum przewidział, że młody Korczak będzie pisał dla mało znaczących gazet, co okazało się złożone z uwagi na niższe stawki w „Kolcach”. Pracę dla tego czasopisma zakończył w 1904 roku.

W 1898 roku Korczak wziął udział w konkursie teatralnym ogłoszonym przez Ignacego Jana Paderewskiego, w ramach którego nadesłał dwa utwory, w tym czteroaktowy dramat Którędy?, który został wyróżniony, ale niestety nie dotrwał do naszych czasów. Wówczas użył pseudonimu „Janasz Korczak”, zaczerpniętego z powieści Kraszewskiego pt. Historia o Janaszu Korczaku i o pięknej miecznikównie. Dopiero w 1900 roku, publikując w „Wędrowcu” cykl felietonów dotyczących dzieci i wychowania, zaczął używać szerzej znanego imienia Janusz Korczak.

W latach 1898-1901 Korczak publikował w tygodniku Czytelnia dla wszystkich, gdzie można było przeczytać jego pierwszą powieść Dzieci ulicy, która pojawiała się w odcinkach. Książka została wydana jako samodzielny tom w 1901 roku. Dodatkowo, w latach 1904–1905 Korczak współpracował z tygodnikiem Głos, gdzie publikował artykuły o tematyce społecznej oraz kontynuował swoją pracę nad drugą powieścią Dziecko salonu, która ukazywała się w odcinkach.

Po zamknięciu „Głosu” Korczak zaczął pisać dla Przeglądu Społecznego, w którym między marcem a majem 1906 roku drukowano jego utwór Feralny tydzień. Od lutego 1907 roku opublikowano tam także jego zbeletryzowany traktat Szkoła życia, w którym przedstawił utopijną wizję edukacji. Kontynuację tego dzieła ukazano w „Społeczeństwie” od stycznia do kwietnia 1908 roku. Jego teksty można było także znaleźć w tygodniku Echa Kieleckie.

Korczak był również autorem licznych książek dla dzieci, takich jak Mośki, Joski i Srule, Król Maciuś Pierwszy, czy Prawidła życia. Wśród jego ważniejszych publikacji warto wymienić Jak kochać dziecko oraz Sam na sam z Bogiem (pełna lista znajduje się w sekcji Dzieła Janusza Korczaka).

W okresie drugiej wojny światowej, Korczak prowadził pamiętnik, będący jego ostatnim literackim dziełem. Z perspektywy czasu dokument ten zyskuje na znaczeniu z uwagi na miejsce oraz czas jego pisania. Od wiosny 1935 roku, z przerwą w latach 1936–1938, Korczak współpracował z Polskim Radiem, gdzie jego audycje, znane jako gadaninki radiowe, szybko zdobyły popularność i uznano je za klasykę literatury radiowej. W trakcie tej współpracy występował jako Stary Doktor, nie ujawniając swojego prawdziwego nazwiska.

(…) Co tydzień jako Stary Doktór wygłaszał pogadankę o dzieciach i ich sprawach. Były to arcydzieła narracji radiofonicznej. Ich forma językowa, styl, sposób wygłaszania były czymś znakomitym. Stary Doktór jak mało kto umiał wyczuć warunki, jakie stawiała forma radiofoniczna. Tematem pogadanek było dziecko. A raczej świat widziany oczami dziecka, sprawy dziecka, jego kłopoty, cierpienia, radości (…) Mam wrażenie, że była to ostatnia z pogadanek Starego Doktora. Temat wywołał takie zgorszenie, że kierownictwo Polskiego Radia musiało ustąpić.

Powrócił do współpracy z Polskim Radiem w marcu 1938 roku, jednak dalej nie prowadził już audycji od kwietnia 1939 do wybuchu II wojny światowej.

„Mały Przegląd” – gazeta dzieci i młodzieży

W dniu 9 października 1926 roku, Janusz Korczak zaprezentował pierwszy numer „Małego Przeglądu”, nad którym pracował przez następne cztery lata, aż do 1930 roku. Po tej dacie, redakcję gazety przejął Igor Newerly, który wcześniej pełnił funkcję sekretarza Korczaka.

Redakcja miała swoją siedzibę przy ulicy Nowolipki 7, jednak budynek ten nie przetrwał II wojny światowej. Pismo ukazywało się jako tygodniowy dodatek do żydowskiego dziennika „Nasz Przegląd” i było tworzone na podstawie autentycznych listów oraz materiałów nadesłanych przez dzieci i młodzież.

W początkowych latach istnienia „Małego Przeglądu” Janusz Korczak mógł liczyć na współpracę takich osób jak Jerachmiel Wajngarten oraz młodzież: Magdalena Markuze i Emanuel Sztokman, którzy pełnili rolę sekretarzy. Chaskiel Bajn odpowiadał za korespondencję przychodzącą do redakcji; w latach 30. jego zadania przejął Lejzor Czarnobroda. W redakcji zaangażowani byli ponadto reporterzy tacy jak Hersz Kaliszer, Edwin Markuze oraz Kuba Hersztajn, który specjalizował się w tematyce sportowej.

Dzieci, które przesyłały swoje listy, tworzyły sieć współpracowników nie tylko w Warszawie, ale także poza nią. Najbardziej aktywni korespondenci mieli okazję brać udział w konferencjach organizowanych przez redakcję oraz w specjalnych seansach filmowych. Uformowały się również różne organizacje takie jak Koła Przyjaźni, Koło Zabaw i Pomocy, Klub Powieściopisarzy oraz Pracownia Wynalazców.

Ostatni numer „Małego Przeglądu” ukazał się 1 września 1939 roku.

Działalność społeczna

W 1899 roku Janusz Korczak został aresztowany przez władze rosyjskie, co mogło być związane z jego działalnością w ramach Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności lub protestami studenckimi na Uniwersytecie Warszawskim.

Do roku 1914 Korczak aktywnie angażował się w prace na rzecz wielu organizacji społecznych, takich jak Warszawskie Towarzystwo Higieniczne, Towarzystwo Kolonii Letnich, Towarzystwo Badań nad Dzieckiem, Stowarzyszenie Akuszerek, Warszawskie Towarzystwo Lekarskie oraz Towarzystwo Kultury Polskiej. Jego działalność w TKP doprowadziła do jego aresztowania w 1909 roku.

W okresie międzywojennym, jego pasja społeczna realizowała się także poprzez otwarte odczyty oraz aktywny udział w licznych akcjach, takich jak „Tydzień Dziecka” organizowany przez Polski Komitet Opieki nad Dzieckiem oraz „Tydzień Sieroty” Związku Towarzystw Opieki nad Sierotami Żydowskimi „Centos”.

Od początku lat 30. XX wieku, najpóźniej od 1933 roku, Janusz Korczak stawał się członkiem wolnomularstwa. Został zainicjowany w Loży „Gwiazda Morza” w Międzynarodowej Federacji „Le Droit Humain”, której celem było „pogodzenie wszystkich ludzi, których dzielą bariery religijne oraz dążenie do odkrywania prawdy przy równoczesnym szacunku dla drugiego człowieka”.

W latach 1934 i 1936, zainteresowany żydowskim odrodzeniem narodowym oraz ruchem kibucowym, odwiedził Palestynę. Rozważał nawet możliwość opuszczenia Polski.

Pedagog

Od wczesnych lat młodzieńczych Janusz Korczak wykazywał duże zainteresowanie teoretycznymi aspektami progresywizmu pedagogicznego. Jego fascynacja obejmowała zwłaszcza spuściznę Johanna Heinricha Pestalozziego. Latem 1899 roku Korczak odwiedził Szwajcarię, aby głębiej zapoznać się z działalnością oraz twórczością tego wybitnego pedagoga. O swoim wyjeździe napisał w “Czytelni dla wszystkich”. W swej pracy popierał również idee programu „nowego wychowania” promowanego przez Johna Deweya oraz opracowania Owidiusza Decrloy’ego i Marii Montessori. Oprócz tego znał pedagogiczne koncepcje takich myślicieli jak Herbert Spencer, Friedrich Fröbel oraz Lew Tołstoj.

Korczak był entuzjastą emancypacji dzieci oraz ważności szacunku dla ich praw. Jego celem było organizowanie przestrzeni dla dzieci, która opierałaby się na zasadach sprawiedliwości oraz równouprawnienia. W placówkach tworzonych przez Korczaka życie wewnętrzne było zorganizowane przez instytucje takie jak dziecięcy sejm (pajdokracja), sądy, a także prasa, redagowana przez dzieci na terenie placówek.

Oprócz swojej działalności praktycznej był wykładowcą w Państwowym Instytucie Pedagogiki Specjalnej oraz w Wolnej Wszechnicy Polskiej, gdzie dzielił się swoją wiedzą i doświadczeniem, kształcąc przyszłych nauczycieli i pedagogów.

Dom Sierot i Nasz Dom

Jednym z najważniejszych osiągnięć Janusza Korczaka była jego działalność w dwóch opiekunczych instytucjach dla dzieci. Razem ze Stefanią Wilczyńską założył Dom Sierot w Warszawie, który funkcjonował w latach 1912–1942, zapewniając schronienie dzieciom żydowskim. Siedziba tej placówki mieściła się przy ulicy Krochmalnej 92, w obecnych czasach odpowiadającej Jaktorowskiej 6. Budynek został zbudowany dzięki inicjatywie Towarzystwa „Pomoc dla Sierot”, które również wspierało finansowo działalność tego ośrodka.

Janusz Korczak mieszkał na Krochmalnej do 1932 roku, kiedy to przeniósł się do mieszkania swojej siostry Anny na ul. Żurawiej 42. Następnie wkrótce oboje przeprowadzili się na ul. Złotą 8 m.4. W 1921 roku utworzono letnisko dla dzieci, filię Domu Sierot nazwaną „Różyczka”, zlokalizowaną we wsi Czaplowizna w gminie Wawer, gdzie organizowano kolonie dla dzieci, zarówno z Domu Sierot, jak i z innych warszawskich sierocińców.

W listopadzie 1940 roku Dom Sierot został przeniesiony do getta na ulicę Chłodną 33, do budynku Państwowej Szkoły Handlowej imienia J. i M. Roeslerów. W czasie przeprowadzki Korczak został aresztowany przez Niemców, ponieważ nie miał obowiązkowej opaski z Gwiazdą Dawida i spędził kilka tygodni w Pawiaku, jednak został zwolniony w grudniu 1940 roku.

W październiku 1941 roku, w związku z wyłączeniem z getta obszaru na zachód od ulicy Żelaznej, Dom Sierot musiał zrealizować swoją ostatnią przeprowadzkę do gmachu Towarzystwa Wzajemnej Pomocy Pracowników Handlowych i Przemysłowych, który znajdował się przy ul. Siennej 16.

Janusz Korczak współpracował również z drugą instytucją, która działała na rzecz dzieci polskich, mianowicie z Zakładem Wychowawczym „Nasz Dom”, utworzonym przez Towarzystwo „Nasz Dom” w Pruszkowie. Położenie Zakładu przy ul. Cedrowej 12, obecnie ul. Obrońców Pokoju 14, a od 1928 roku funkcjonował na warszawskich Bielanach (obecnie aleja Zjednoczenia 34, Dom Dziecka nr 1 „Nasz Dom” imienia Maryny Falskiej). Korczak pozostawał związany z „Nasz Dom” do około 1935 roku, a mimo to uczestniczył w życiu tej instytucji.

Na czoło działalności „Nasz Dom” wysunęła się Maria Rogowska-Falska, która w drugiej połowie lat 30. zmieniła charakter placówki, otwierając ją na dzieci z okolicy. W instytucji organizowane były m.in. półkolonie oraz funkcjonowała biblioteka.

Obie placówki, przeznaczone głównie dla dzieci w wieku 7–14 lat, realizowały innowacyjne założenia samorządnych społeczności, tworząc struktury takie jak sejm, sąd, gazeta, system dyżurów, a także zapewniając opiekę dzieci nad dziećmi. Dopełnieniem tego były kluby sportowe i kółka organizacji „pożytecznych rozrywek”. Ponadto, w ramach działalności Domów prowadzono systematycznie dokumentowane badania psychofizycznego i społecznego rozwoju wychowanków, w tym pomiary wagi i wzrostu, obserwacje snu oraz badania socjometryczne, mające na celu ustalenie rozkładu sympatii i antypatii w grupie oraz rejestrację swobodnych wypowiedzi dzieci.

Ofiara Holocaustu

W getcie warszawskim

W trakcie okupacji Janusz Korczak nosił polski mundur wojskowy, sprzeciwiając się praktykom dyskryminacyjnym, takim jak oznaczanie Żydów niebieską Gwiazdą Dawida. Jego działalność nie ograniczała się tylko do Domu Sierot, ale obejmowała także inne placówki, szczególnie Główny Dom Schronienia znajdujący się przy ulicy Dzielnej 39, który był największym sierocińcem w warszawskim getcie. W ostatnich trzech miesiącach swojego życia, od maja do początku sierpnia 1942 roku, Korczak prowadził pamiętnik, z którego ostatni zapis datowany jest na 4 sierpnia. Maszynopis, wydobyty z getta zaledwie kilka dni po deportacji Domu Sierot do Treblinki, trafił do Igora Newerlego. Po jego aresztowaniu w styczniu 1943 roku, dokument został ukryty w Naszym Domu na Bielanach. Pamiętnik Korczaka ukazał się po raz pierwszy w Warszawie w 1958 roku.

Chociaż jego przyjaciele mogli mu pomóc w ucieczce z getta, Korczak nigdy nie był zainteresowany taką możliwością. Inni pracownicy Domu Sierot także podzielali jego decyzję.

Ostatni marsz

Dom Sierot, z Januszem Korczakiem na czele oraz jego pracownikami, w tym Stefania Wilczyńska, a także około 200 wychowankami, został deportowany do obozu zagłady w Treblince podczas tzw. wielkiej akcji likwidacyjnej warszawskiego getta. Wydarzenie to miało najprawdopodobniej miejsce 5 sierpnia 1942 roku, chociaż niektóre zapiski sugerują datę 6 sierpnia. Relacje w których opisano marsz różnią się w szczegółach, w tym dotyczących jego trasy na Umschlagplatz.

Nie chcę być obrazoburcą ani odbrązawiaczem – ale muszę powiedzieć, jak to wtedy widziałem. Atmosferę przenikał jakiś ogromny bezwład, automatyzm, apatia. Nie było widocznego poruszenia, że to Korczak idzie, nie było salutowania (jak to niektórzy opisują), na pewno nie było interwencji posłańców Judenratu – nikt do Korczaka nie podszedł. Nie było gestów, nie było śpiewu, nie było dumnie podniesionych głów, nie pamiętam, czy niósł ktoś sztandar Domu Sierot, mówią, że tak. Była straszliwa, zmęczona cisza. Korczak wlókł nogę za nogą, jakiś skurczony, mamlał coś od czasu do czasu do siebie (…). Tych paru dorosłych z Domu Sierot, między nimi Stefa (Wilczyńska), szło obok, jak ja, lub za nim, dzieci początkowo czwórkami, potem jak popadło, w pomieszanych szeregach, gęsiego. Któreś z dzieci trzymało Korczaka za połę, może za rękę, szły jak w transie. Odprowadziłem ich aż do bramki Umschlagu…

Inna relacja z ostatniego marszu Korczaka została utrwalona przez Władysława Szpilmana:

Chyba 5 sierpnia (…) przypadkowo stałem się świadkiem wymarszu Janusza Korczaka i jego sierot z getta (…). Spędził z nimi długie lata swojego życia i teraz, w ich ostatniej drodze, nie chciał ich zostawiać samych. Chciał im tę drogę ułatwić. Wytłumaczył sierotom, że mają powód do radości, bo jadą na wieś (…). Gdy spotkałem ich na Gęsiej, dzieci, idąc, śpiewały chórem, rozpromienione, mały muzyk im przygrywał, a Korczak niósł na rękach dwoje najmłodszych, także uśmiechniętych, i opowiadał im coś zabawnego.

Natomiast Irena Sendlerowa tak opisała marsz na Umschlagplatz:

Był już wtedy bardzo chory, a mimo to szedł wyprostowany, z twarzą przypominającą maskę, pozornie opanowany: Szedł przodem tego tragicznego pochodu. Najmłodsze dziecko trzymał na ręku, a drugie maleństwo prowadził za rączkę. We wspomnieniach różnych osób jest tak, a w innych inaczej, co nie znaczy, że ktoś się myli. Trzeba tylko pamiętać, że droga z Domu Sierot na Umschlagplatz była długa. Trwała cztery godziny. Widziałam ich, kiedy z ulicy Żelaznej skręcali w Leszno.

Wśród świadków, którzy rozmawiali z Korczakiem na krótko przed jego deportacją, był Nachum Remba, urzędnik Judenratu:

Zasygnalizowano nam, że prowadzą Szkołę Pielęgniarek, apteki, Dom Sierot Janusza Korczaka, internaty na Śliskiej i wiele innych. Upał tego dnia był niesamowity. Dzieci z internatów posadziłem na krańcu placu pod murem. Sądziłem, że może uda się je uchronić tego popołudnia, zatrzymać do następnego dnia. Zaproponowałem Korczakowi, aby udał się ze mną do Gminy w nadziei, że podejmie ona interwencję u Niemców. Korczak odmówił. Nie chciał ani na chwilę opuścić dzieci. Rozpoczęło się ładowanie do wagonów. Z drżeniem stałem przy kordonie Służby Porządkowej w nadziei, że mój plan się uda. Pytałem ciągle o stan liczebny transportu, wciąż ładowano i ładowano ludzi, lecz brakło jeszcze do wyznaczonego kontyngentu. Szła stłoczona ciżba ludzka, popędzana nahajami. Nagle pan Sz. (Szmerling) rozkazał wyprowadzić internaty. Na czele pochodu był Korczak. Dzieci ustawiono czwórkami. Korczak z podniesioną głową trzymał dwoje dzieci za rączki, prowadząc pochód. Drugi oddział prowadziła Wilczyńska, trzeci – Broniatowska (jej dzieci miały niebieskie plecaki), czwarty – Szternfeld z Internatu na Twardej. Ukryłem twarz w dłoniach, poczułem głęboki ból na myśl, że jesteśmy bezsilni, że nie mogę nic zrobić, tylko bezradnie przyglądać się mordowi.

W tym tragicznym dniu deportowano również dzieci z innych żydowskich sierocińców.

Data śmierci

W celu uporządkowania kwestii prawnych, przyjęto w Polsce zasadę, że w przypadku braku możliwości ustalenia dokładnej daty śmierci osoby w czasie wojny, uznaje się ją za zmarłą w rok po jej zakończeniu. W oparciu o to, Sąd Powiatowy w Lublinie ustalił datę śmierci Janusza Korczaka na 9 maja 1946 roku. Ta decyzja miała znaczący wpływ na prawa autorskie do jego prac oraz na to, kiedy przeszły one do domeny publicznej.

27 marca 2015 roku Sąd Rejonowy Lublin-Zachód orzekł, że Janusz Korczak zmarł 7 sierpnia 1942. Ten werdykt spowodował, że jego dzieła weszły do domeny publicznej znacznie wcześniej, niż wynikłoby to z wcześniejszych ustaleń.

Współczesny odbiór

Obecnie myśl pedagogiczna Janusza Korczaka zaczyna być coraz szerzej znana na całym świecie. Jest on przede wszystkim postrzegany jako prekursor oraz przedstawiciel ruchu na rzecz praw dzieci. Jednak badacze dzieł Korczaka zauważają, że jego osiągnięcia naukowe często zostają pomijane, ponieważ pamięć o jego tragicznym i heroicznym końcu życia przysłania jego dorobek.

Korczak nie opowiadał się za żadną konkretna ideologią polityczną ani edukacyjną. Jego nowoczesne podejście pedagogiczne wynikało z praktyki, mimo że był dobrze zaznajomiony z nurtami pedagogicznymi i psychologicznymi swojego czasu. Współcześnie uznaje się go za jednego z pionierów tzw. „edukacji moralnej”, jednak nie stworzył on żadnej systematycznej teorii dotyczącej tego tematu.

Lawrence Kohlberg odwołuje się do Korczaka, pisząc o „szkołach just community” („szkołach sprawiedliwej społeczności”). Co więcej, zauważa się podobieństwo w poglądach Korczaka i Paulo Freire na temat demokracji w edukacji oraz teorii dialogu. Inni badacze dostrzegają u Korczaka oraz Martina Bubera początki nurtu „edukacji religijnej”. Idee Korczaka stosowane są także w kontekście „ideologii normalizacji” edukacji dzieci z niepełnosprawnościami intelektualnymi, a jego prace stają się przedmiotem różnych refleksji w innych dziedzinach humanistyki, w tym w filozofii.

Ordery i odznaczenia

Janusz Korczak, jako wybitna postać w historii, zasłużył na szereg odznaczeń, które ukazują jego znaczenie i wkład w polską kulturę oraz edukację. Poniżej przedstawione są przyznane mu odznaczenia:

• Order Orła Białego (pośmiertnie, 6 listopada 2018),
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (pośmiertnie, 20 czerwca 1947),
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (7 listopada 1925),
• Srebrny Krzyż Zasługi (9 listopada 1931),
• Złoty Wawrzyn Akademicki (4 listopada 1937).

Korczakiana

Janusz Korczak był znaczącą postacią w dziedzinie pedagogiki, a jego życie oraz twórczość zainspirowały wiele inicjatyw i organizacji. Wielka liczba pomników oraz szkół noszących jego imię świadczy o jego trwałym dziedzictwie. Wśród wielu wydarzeń, które miały na celu upamiętnienie Korczaka, szczególnie istotny był Rok Korczakowski, ogłoszony przez UNESCO w 1978 roku, z okazji setnych urodzin tego wybitnego pedagoga.

Obchody tej rocznicy przyniosły mu międzynarodowy rozgłos, a także przyczyniły się do powstania Międzynarodowego Komitetu im. Korczaka. Zorganizowano wiele sesji naukowych oraz konkurs na sztukę inspirowaną jego twórczością. Na tym konkursie nagrodę otrzymała Joanna Kulmowa za swoją adaptację utworu pt. „Mały wielki król”.

Warto również zauważyć, że Polskie Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w 1977 roku zorganizowało konkurencję na prace magisterskie, które były obronione w latach 1975−1978 i dotyczyły działalności Korczaka. Uznanie dla jego idei oraz pracy pedagogicznej zyskało na znaczeniu, co dodatkowo podkreśla Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 16 września 2011, ustanawiająca rok 2012 Rokiem Janusza Korczaka.

Na ten szczególny rok zaplanowano wiele wydarzeń, a jednogłośnie poświęcona mu została XVIII Sesja Sejmu Dzieci i Młodzieży, która odbyła się 1 czerwca 2012 roku. Wszystkie te działania mają na celu nie tylko uczenie o wartościach, które Korczak reprezentował, ale także inspirowanie młodego pokolenia do aktywnego działanie na rzecz dzieci i ich praw.

Twórczość

Janusz Korczak, znany ze swojej głębokiej miłości do dzieci i umiejętności dostrzegania ich potrzeb, pozostawił po sobie bogaty dorobek literacki. Jego twórczość obejmuje wiele znaczących dzieł, których lista jest niezwykle długa i różnorodna.

Wśród jego najważniejszych książek można wyróżnić:

• Bankructwo małego Dżeka (1924),
• Bezwstydnie krótkie (1926),
• Bobo (1914),
• Dzieci ulicy (1901),
• Dziecko salonu (1906),
• Feralny tydzień (1927),
• Godziny dzieciństwa (antologia wraz ze Żmichowska Narcyza, Orzeszkowa Eliza, Sienkiewicz Henryk (1846-1916) i inni) (1980),
• Jak kochać dziecko (1919),
• Jak kochać dziecko: Internat, kolonje letnie, dom sierot (1921),
• Józki, Jaśki i Franki (1911),
• Kajtuś czarodziej (1934),
• Kiedy znów będę mały (1925),
• Koszałki-opałki (1905),
• Król Maciuś na wyspie bezludnej (1923),
• Król Maciuś Pierwszy (1923),
• Momenty wychowawcze (1924),
• Mośki, Joski i Srule (1910),
• Myśli (1987),
• Pamiętnik (1958),
• Pamiętnik i inne pisma z getta (2012),
• Pedagogika żartobliwa: Moje wakacje; Gadaninki radiowe starego doktora (1939),
• Prawidła życia (1930),
• Prawo dziecka do szacunku (1928),
• Sam na sam z Bogiem: Modlitwy tych, którzy się nie modlą (1922),
• Uparty chłopiec: Życie Ludwika Pasteura (1938),
• Woda żywa: Baśnie pisarzy polskich (antologia wraz ze Zmorski Roman, Kraszewski Józef Ignacy, Urbanowska Zofia i inni) (1956).

Wszystkie swoje prace wydawał w warszawskim wydawnictwieJakuba Mortkowicza.

W kulturze masowej

Wiersze

– Wiersz Władysława Szlengla, datowany na 10 sierpnia 1942, opisuje drogę Janusza Korczaka oraz dzieci z jego sierocińca na Umschlagplatz, co czyni go pierwszym tak szczegółowym opisem w polskiej literaturze.

– Wybrane wiersze poświęcone Januszowi Korczakowi można znaleźć w publikacji Alicji Szlązakowej: Janusz Korczak w legendzie poetyckiej. Warszawa: Wydawnictwo Interlibro, 1992, ISBN 83-85161-36-8, która niestety nie zawiera numerów stron.

Filmy

– Film Jest pan wolny, doktorze Korczak (niem. Sie sind frei Doktor Korczak), wyreżyserowany przez Aleksandra Forda w 1975 roku, eksploruje ostatnie lata życia Janusza Korczaka, którego postać odtwarza Leo Genn.

– W roku 1990 powstał polski film Korczak, w reżyserii Andrzeja Wajdy, który ukazuje fragmentaryczne losy doktora Korczaka, koncentrując się na zbrodni nazistowskiej dotykającej dzieci i ich opiekunów w czasie „Akcji Reinhardt”. Wojciech Pszoniak zagrał główną rolę.

– Serial Stulecie Winnych, pod kierownictwem reżysera Piotra Trzaskalskiego, przedstawia postać Korczaka jako wykładowcy głównej bohaterki Ani w Instytucie Pedagogicznym, gdzie jego poglądy znacząco wpływają na rozwój postaci. Postać Korczaka gra Robert Czebotar.

Teatr

– Przykład Doktora Korczaka (ang. Dr Korczak’s Example) to brytyjska sztuka autorstwa Davida Griega z 2001 roku.

– Noc całego życia, napisana przez Szymona Szurmieja, to polska sztuka, która miała swoją prapremierę 9 listopada 2012 roku, goszcząc na scenie Teatru Żydowskiego w Warszawie.

Sztuki wizualne

Korczaka idee pedagogiczne oraz redagowane przez niego czasopismo dla dzieci i młodzieży, Mały Przegląd, stały się inspiracją dla wystawy oraz projektu artystycznego przygotowanego przez Sharon Lockhart, prezentowanego w 2017 roku w Pawilonie Polskim podczas 57. Biennale w Wenecji. Na tej wystawie, również zatytułowanej Mały Przegląd, pokazano oryginalne egzemplarze pisma pochodzące ze zbiorów Biblioteki Narodowej w Warszawie, oraz zrealizowano zbiór tłumaczeń wybranych numerów na język angielski, starannie wyselekcjonowanych przez grupę dziewcząt z Młodzieżowego Ośrodka Socjoterapii w Rudzianku.

Literatura

– Książka Pamiętnik Blumki autorstwa Iwony Chmielewskiej, wydana w 2011 roku przez Media Rodzina, to ilustrowana opowieść o warszawskim Domu Sierot, w której narratorką jest tytułowa Blumka.

– Jak ciężko być królem, autorstwa Janusza Korczaka i ilustrowana przez Iwonę Chmielewską, wydana przez Wydawnictwo Wolno w 2018 roku, jest dziełem powstałym na podstawie cząstkowych fragmentów powieści Król Maciuś Pierwszy, w wizualnej interpretacji Iwony Chmielewskiej, wydanej we współpracy z Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.

Numizmatyka

W 1978 roku wyemitowano kolekcjonerską monetę o nominale 100 zł z wizerunkiem Janusza Korczaka. Moneta została wykonana z srebra próby 625, w nakładzie 30 000 egzemplarzy, z średnicą 32 mm oraz wagą 16,5 g, charakteryzując się gładkim rantem.

---

Oceń: Janusz Korczak

---