Cmentarz żydowski w Warszawie (Wola)

---

Historia cmentarza

W latach 1806–1918

W 1806 roku, z inicjatywy warszawskiej wspólnoty żydowskiej, złożono wniosek do władz o utworzenie cmentarza dla ludności żydowskiej za rogatkami Wolskimi. Zgoda na ten projekt została udzielona w tym samym roku, co umożliwiło szybkie rozpoczęcie prac związanych z urządzaniem nekropolii. W tym czasie powstało bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza, które stało na czołowej pozycji w zarządzaniu cmentarzem, działając autonomicznie.

Cmentarz otwarto dla pochówków pod koniec 1806 roku, a pierwszym formalnie pochowanym był Nachum, syn Nachuma z Siemiatycz (zm. 6 grudnia 1806). Jego nagrobek, jak przyjmuje się, został wykonany w 1807 roku, lecz niestety nie zachował się do naszych czasów. Pierwszą kobietą, która spoczęła na tym cmentarzu, była Elka Junghoff, żona kupca Kacpra Jezechiela Junghoffa, zmarła 26 listopada 1804, mimo że data ta, według niektórych źródeł, może być błędna.

Początkowo cmentarz zarezerwowany był dla majętnych przedstawicieli społeczności żydowskiej, z kolei ubożsi Żydzi kierowani byli na cmentarz na Bródnie. W 1824 roku miało miejsce pierwsze rozszerzenie cmentarza, a w kolejnych latach, w obliczu wprowadzania administracji przez władze carskie, doszło do wielu napięć między nową administracją a Chewra Kadisza, co skutkowało ostateczną kontrolą nad cmentarzem przez administrację do 1850 roku.

Po 1850 roku nastąpiły pewne poprawki estetyczne, a w latach 1856-1857 przyjęto wniosek o budowę nowego domu przedpogrzebowego oraz inne zmiany, w tym posadzenie drzew i wyznaczanie alejek. W 1828 roku wzniesiono pierwszy dom przedpogrzebowy, który szybko został zniszczony przez pożar w 1831 roku. Zastąpiono go nowym, murowanym budynkiem, który rozbudowano w 1854 roku.

W kolejnych latach cmentarz był regularnie rozszerzany, a w 1873 roku wybudowano most, co ułatwiło dostęp. Do momentu 1885 roku, kiedy zdecydowano o przeniesieniu bezpłatnych pogrzebów na cmentarz na Bródnie, nekropolia była głównym miejscem pochówków.

Po utworzeniu ulicy Okopowej w 1887 roku, cmentarz został włączony do administracyjnych granic Warszawy, co miało istotne znaczenie w kontekście jego zarządzania. W 1877 roku z inicjatywy zamożnych członków gminy żydowskiej wzniesiono piękny, klasycystyczny budynek na synagogę oraz dwa domy przedpogrzebowe, co stworzyło nową jakość dla społeczności korzystającej z cmentarza.

W latach 1918–1939

Po zakończeniu I wojny światowej cmentarz zapełnił się, co spowodowało konieczność podjęcia działań w celu zapewnienia nowych miejsc pochówku. Wprowadzono system nasypów, gdzie usunięte nagrobki z kwatery dziecięcej przykrywano nową warstwą ziemi. Z racji ciasnoty, przeprowadzono 14 takich nasypów.

W okresie międzywojennym cała necropolis została ogrodzona wysokim murem ceglanym. Ostatni nasyp odbył się w 1936 roku. W 1939 roku rozpoczęto budowę Mauzoleum Żydów Bojowników o Niepodległość Polski, co miało być znaczącym projektem kulturalnym.

W okresie II wojny światowej

W trakcie niemieckiej okupacji, w listopadzie 1940 roku, cmentarz znalazł się w granicach warszawskiego getta, które zostało ostatecznie wyłączone z tej strefy w październiku 1941 roku. Teren nekropolii wykorzystywany był jako szlak dla szmuglu żywności do zamkniętej dzielnicy.

Niestety, podczas okupacji cmentarz ucierpiał; przeprowadzano masowe pochówki ofiar getta i deportacji z lat 1942. Po likwidacji getta, 15 maja 1943 roku, Niemcy zniszczyli wszystkie budynki, w tym dom przedpogrzebowy oraz synagogę. Ocalała jedynie studzienka.

W 1944 roku nekropolia stała się miejscem intensywnych walk, w których brały udział powstańcze bataliony takie jak „Zośka” i „Parasol”.

Okres powojenny i czasy współczesne

Po zakończeniu drugiej wojny światowej na cmentarzu wznowiono pochówki. Pojawiały się jednak plany budowy nowej ulicy przez cmentarz, co groziło usunięciem ponad 5400 nagrobków. Na szczęście te projekty nie zostały zrealizowane i teren cmentarza został ocalony.

Cmentarz stanowi ważny zabytek w Warszawie. W latach 90. Fundacja Rodziny Nissenbaumów oraz Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie podjęły działania na rzecz renowacji, przywracając blask wielu pomnikom i obiektom, w tym odrestaurowując studzienkę z 1907 roku oraz XIX-wieczną latarnię.

Od kwietnia 2010 roku działa Hufiec Porządkowania Cm. Żydowskiego im. J. Rajnfelda, wprowadzając wolontariuszy do renowacji. Z biegiem lat, podczas akcji sprzątania, w 2013 roku wzięło udział około 150 ochotników. W marcu 2012 zawalił się mur oddzielający cmentarz od Cmentarza Powązkowskiego.

Choć Gmina Wyznaniowa Starozakonnych dążyła do odbudowy synagogi, nikt jeszcze nie okazuje zgody. Do tej pory odkryto jedynie fundamenty bożnicy. Cmentarz pozostaje otwarty dla społeczności żydowskiej z Warszawy i okolic, gdzie odbywają się średnio dwa pogrzeby miesięcznie. W latach 1960–1983 nad jego opieką czuwali Pinkus Szenicer, a po nim jego syn Bolesław Szenicer.

Ostatnią wymianę opieki przejął Przemysław Szpilman w 2002 roku, do momentu jego zwolnienia w 2020 roku. Obecnie cmentarzem zarządza Witold Wrzosiński, specjalista w dziedzinie genealogii oraz hebraistyki. Cmentarz otwarty jest dla zwiedzających.

Od lat, w dzień Wszystkich Świętych oraz Dzień Zaduszny, odbywają się tam kwesty na rzecz jego renowacji; w 2011 roku miała miejsce już trzydziesta taka akcja. Cele te wspierają ludzie kultury i sztuki, wśród których znajduje się Maja Komorowska, Gołda Tencer, Marcin Święcicki oraz wielu innych.

W maju organizowany jest festiwal Otwarta Twarda, który przyciąga wielu gości, oferując wycieczki po cmentarzu. W lipcu 2014 roku, cmentarz, wraz z pięcioma innymi, zyskał status pomnika historii.

W grudniu 2019 roku uchwalono ustawę o dotacji dla Fundacji Dziedzictwa Kulturowego, co zapewniło środki na prace renowacyjne. W 2021 roku na cmentarzu odbywał się średnio jeden pogrzeb miesięcznie.

Położenie

Cmentarz żydowski w Warszawie stanowi unikatowy zabytek, będący jednym z nielicznych, zachowanych fizycznych świadectw obecności Żydów w tym mieście przez wiele stuleci. Z godnie z tradycją judaistyczną, został usytuowany poza historycznymi murami miejskimi.

Obszar cmentarza wynosi około 33,5 ha, co czyni go pierwszym pod względem powierzchni cmentarzem żydowskim w województwie mazowieckim oraz drugim, jeśli chodzi o rozmiar w Polsce. Dla porównania, cmentarz żydowski w Łodzi jest największy, osiągając powierzchnię 41,3 ha, jednak starogardziński cmentarz warszawski przewyższa go pod względem liczby zachowanych macew.

Całkowity teren jest zabezpieczony ceglanym ogrodzeniem, co dodatkowo podkreśla jego historyczną i kulturową wartość.

Cmentarz w kulturze

Cmentarz żydowski, jako ważny element kultury i historii, znajduje swoje miejsce w literaturze wspomnieniowej, a także w poezji. Poeta Mosze Knaphajs uwiecznił to miejsce w swoim utworze zatytułowanym Skarga mojego taty na cmentarzu na Gęsiej.

Wiersze Władysława Broniewskiego również odnoszą się do tego cmentarza. Szczególnie godny uwagi jest jego utwór poświęcony ulicy Miłej, który nosi tytuł Ulica Miła. W poniższym fragmencie poeta kreśli obraz tej ulicy:

„(…) Na ulicy Miłej ani jedno drzewko nie rośnie,

na ulicy Miłej – w maju! – ludzie nie wiedzą o wiośnie,

ale cały rok hula perspektywa łysych gazowych latarni,

łbem waląc w mur cmentarny. (…)”

Władysław Broniewski, Ulica Miła z tomu „Krzyk ostateczny”, 1938

Warto zauważyć, że to odniesienie jest nieco kontrowersyjne, ponieważ ulica Miła nie prowadziła do murów cmentarza. W rzeczywistości, jej przedłużenie, czyli ulica Sochaczewska, skręcała pod kątem prostym na północ, łącząc się z ulicą Niską, która biegnie do ulicy Okopowej, na wysokości budynków szkoły św. Kingi.

Scenariusz cmentarza żydowskiego w Warszawie został również wykorzystany jako lokalizacja w wielu filmach, takich jak: Samson (gdzie cmentarz ten przedstawiano jako cmentarz żydowski na Woli), Korczak (także ukazujący cmentarz żydowski na Woli), czy W ciemności (gdzie cmentarz został zidentyfikowany jako cmentarz żydowski we Lwowie).

---

Oceń: Cmentarz żydowski w Warszawie (Wola)

---