Ulica Dzielna w Warszawie

---

Historia

Ulica w Warszawie ma niezwykle bogatą historię sięgającą czasów, gdy była znana jako ważna droga narolna. Jej nazwa powstała w 1770 roku z racji dzielenia terenów, które należały do Starej oraz Nowej Warszawy. Pierwsze drewniane domy zaczęły pojawiać się wzdłuż ulicy otoczonej ogrodami jeszcze przed rokiem 1784.

Zauważalna zabudowa murowana z przeważającą częścią znajdowała się między ul. Karmelicką a obszarem, gdzie nieco później zbudowano kościół pw. św. Augustyna. Bardzo interesująca historia tej części miasta dotyczy również tego, że na terenach, gdzie w latach 1830-35 stanęło więzienie Pawiak, skoncentrowała się zabudowa dworkowa.

W latach dwudziestych XIX wieku wschodni i środkowy odcinek Dzielnej ulicy stał się obszarem dominowanym przez ludność żydowską, natomiast wieksza część odcinka za ul. Smoczą były zamieszkiwane przez chrześcijan, głównie robotników z okolicy Woli.

W latach 1830−1835 pod numerem 24 zaprojektowano przez Henryka Marconiego duże więzienie, z którym związana była ulica potocznie nazywana najpierw Ostrożną, a później Więzienną. W okolicy wiązała się również siedziba I i II Oddziału Sądu Policji Poprawczej Powiatu Warszawskiego, która podczas rosyjsko-tureckiego konfliktu lat 1877-78 pełniła funkcje dla rosyjskiego lazaretu. Później obiekt ten do roku 1944 przekształcono w więzienie dla kobiet.

Od momentu położenia cegieł budowlanych na Dzielnej aż do roku 1875, zauważono znaczny zastój w rozwoju tej przestrzeni. Dopiero wiek XIX przyniósł kilkadziesiąt nowych kamienic, które często obfitowały w tandetne dekoracje, mimo że zdarzały się i bardziej interesujące realizacje. Przykładem może być kamienica pod numerem 18, która jako jedyna w Warszawie została ozdobiona motywami architektury islamu, datowana na około 1900 rok.

Przed rokiem 1864 ulica Dzielna zaczęła być oświetlana gazowymi latarniami, zyskała również bruk oraz chodniki. Powstały tutaj pierwsze przedsiębiorstwa, w tym wytwórnie wody gazowanej oraz drukarnie. Również Fabryka Firanek, Koronek i Tiulu Szlenkier, Wydżga i Weyer, S. A. z 1888 roku była jednym z większych zakładów, zatrudniającym około 500 pracowników w roku 1914. W tym samym roku powstała Fabryka Papierosów i Tytoniu „Noblesse” (nr 62), która rozrosła się do 600 pracowników.

W 1890 roku, z fundacji małżonków Levivch, powstał przytułek dla osób kończących leczenie szpitalne, a z kolei pod numerem 35/37 działał przytułek dla starców – chrześcijan pw. św. Stanisława Kostki, obecny na początku XX wieku. Budowa kościoła św. Augustyna przy ulicy Nowolipki rozpoczęła się w 1892 roku.

W wewnętrznym podwórku kamienicy numer 7 przed 1908 rokiem wzniesiono synagogę Towarzystwa „Moriah”. Budynek ten został zniszczony podczas bombardowania we wrześniu 1942 roku. Wówczas zdarzały się również niewielkie fabryczki, produkujące konserwy, dewizki czy gorsety, zaledwie kilka sklepów, w tym dwa należące do I. Ansensztajna sprzedające towary kolonialne. Trzecim był G. M. Lurie i S-wie, oferujący szerszy asortyment.

Przełom lat 1910-14 przyczynił się do kolejnego wzrostu inwestycji; przy Dzielnej powstało kilka nowych kamienic, między innymi dwie o pięciu kondygnacjach. Wschodni odcinek ulicy charakteryzował się natomiast nadbudowami, często dwóch dodatkowych kondygnacji do pierwotnych dwóch. Często zdarzała się też budowa wysokich oficyn na posesjach niższych domów, jak na przykład pięciopiętrowa oficyna na numerze 17, do której przylegał dwupiętrowy dom.

W latach 20. XX wieku jedyną zabezpieczoną placówką kulturalną na Dzielnej był żydowski teatr „Scala”, który mieścił się u zbiegu z ulicą Zamenhofa. Od roku 1927 na Pawiaku znajdowała się synagoga, której losy zmieniły się dramatycznie po wybuchu II wojny światowej.

W 1928 roku architekt Marcin Weinfeld znany z zaprojektowania Prudentialu, zaplanował nowy projekt synagogi Towarzystwa „Moriah”. Niestety, pomimo ambitnych intencji, jego wizja nigdy nie została zrealizowana.

W latach 1935–36 przy Fabryce Firanek, Koronek i Tiulu Szlenkier, Wydżga i Weyer, S. A. utworzono szkołę przyzakładową, a sam zakład myślał o rozbudowie hali. Pomimo bombardowań w 1939 roku, ulicy Dzielnej udało się wyjść bez większych uszkodzeń. Listopad 1940 roku przyniósł zmianę, ulica znalazła się w granicach getta. W związku z ważnością fabryk usytuowanych na zachodnim odcinku, w kwietniu 1942 roku wyróżniono fragment parzystej strony Dzielnej z dzielnicy zamkniętej.

Podczas powstania w getcie większość zabudowy została spalona, a końcowa zagłada ulicy miała miejsce podczas powstania warszawskiego w 1944 roku. Od 1 do 6 sierpnia w fabryce mebli Kamlera (nr 72) stacjonowała Komenda Główna AK, która z tego miejsca przeniosła dowództwo do szkoły powszechnej na ulicy Barokowej 7.

Ocalone pozostałości kamienic, skupione głównie przy zachodnim końcu ulicy oraz dawna fabryka firanek Szlenkiera przetrwały do roku 1966, jednak ich przyszłość była niepewna, gdyż rozważano ich wykorzystanie jako część planowanego Muzeum Powstania Warszawskiego. Niegdyś znane mury Pawiaka zostały wyburzone w roku 1985, a ich wybuch 21 sierpnia 1944 roku został uznany za symbol zniszczeń tamtych lat.

W latach 60. XX wieku otworzono Muzeum Więzienia Pawiak, w miejscu zrekonstruowanych fragmentów zniszczonego kompleksu. Po wojnie ulica Dzielna zyskała zupełnie nową zabudowę, która jednak nie nawiązuje do swojego przedwojennego charakteru.

Ważniejsze obiekty

W okolicy Dzielnej w Warszawie znajduje się wiele istotnych miejsc, które przyciągają uwagę zarówno mieszkańców, jak i turystów. Oto kilka z nich:

• Muzeum Więzienia Pawiak, nr 24/26, to miejsce o ogromnym znaczeniu historycznym, gdzie można poznać mroczne losy więźniów w okresie II wojny światowej,
• Ogród Sprawiedliwych w Warszawie, dedykowany tym, którzy ratowali Żydów w czasie Holokaustu, stanowi piękne upamiętnienie ich odwagi,
• Głaz pamiątkowy z datą i godziną śmierci Jana Pawła II, przy skrzyżowaniu z al. Jana Pawła II, który jest symbolem duchowego dziedzictwa Polski.

---

Oceń: Ulica Dzielna w Warszawie

---