Ulica Żelazna w Warszawie

---

Historia

W drugiej połowie XVII stulecia północna część obecnej ulicy Żelaznej stanowiła istotny szlak komunikacyjny, łączący jurydykę Leszno z obszarem Nowolipia. W roku 1725 wytyczono odcinek, który biegł pomiędzy ulicą Chłodną oraz Lesznem. Pierwotnie ta droga prowadziła przez obszary pól, lecz w drugiej połowie XVIII wieku zmienił się jej charakter, gdy otoczona została ogrodami. W tym czasie ulica została również uregulowana na podstawie planów geometrycznych Deutscha.

Rok 1770 to moment, w którym ulica uzyskała swój ostateczny bieg na południe, sięgając zbiegu ulic Twardej oraz Złotej, a oficjalnie otrzymała miano Żelaznej. W roku 1784 na jej terenie znajdował się niewielki pałacyk, dwie kamienice, sześć murowanych domów, cztery dworki, dwa młyny oraz karczma znana jako „Żelazna”, której nazwa stała się pierwowzorem dla nazwy samej ulicy. Wokół tego obszaru rozciągały się ogrody.

W 1805 roku, na pobliskiej Ceglanej, powołano do życia Ogrody Ulrychów, które z biegiem lat przeniesiono na Górce. Natomiast w 1810 roku, na przecięciu Żelaznej i Żytniej (dziś znanej jako Żelazna 97) zbudowano pałacyk Wojciecha Bogusławskiego. Na początku XIX wieku na tej ulicy działało już pięć browarów, co świadczy o znacznej aktywności gospodarczej tego obszaru.

W 1836 roku Żelazna była już przedłużona do Nowej Drogi Jerozolimskiej, która znana jest dzisiaj jako Aleje Jerozolimskie. W 1845 roku przecięły ją tory kolei warszawsko-wiedeńskiej. Do 1842 roku ulicę przedłużono na południe do ul. Nowogrodzkiej, a w latach 1852-1856 wydano na poprawę drogi gruntowej do ul. Nowowiejskiej, która przed rokiem 1875 doczekała się uregulowania i zamiany w asfaltową alejkę. W wyniku budowy Zespołu Stacji Filtrów odcinek Żelaznej między Nowowiejską a Koszykową został ostatecznie zlikwidowany.

W połowie XIX wieku ulica przeszła dynamiczny rozwój przemysłowy, powstawały liczne zakłady, w tym garbarnie i wytwórnie cerat oraz fabryki metalowe. Cały czas rosła liczba oraz gęstość kamienic, co skutkowało coraz bardziej zwartą zabudową jej okolic. W 1902 roku, na rogu Żelaznej oraz Alej Jerozolimskich, zrealizowano projekt Dworzec Kaliski autorstwa Józefa Hussa. Natomiast rok 1908 przyniósł pierwsze połączenie tramwajowe, które zostało poprowadzone przez Żelazną.

Okres międzywojenny to czas, w którym przy ulicy powstały nowoczesne bony mieszkalne. W latach 1918–1927, w mieszkaniu nr 63 w kamienicy przy ul. Żelaznej 89 działał konspiracyjny lokal Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Polski, gdzie spotykali się m.in. Adolf Warski, Maria Koszutska, Julian Leszczyński oraz Małgorzata Fornalska. Wspomniane wydarzenia upamiętnia brązowa tablica, która została umieszczona w 1978 roku na frontowej ścianie budynku z lat 1937–1939.

W latach 1926-1928 zrealizowano budowę wiaduktu nad wykopem linii średnicowej. Natomiast w roku 1931, pod numerem 24, powstała podstacja elektryczna, która miała za zadanie obsługę centralnej części miasta. Dwa lata później, odcinek ulicy na południe od Alej Jerozolimskich został przemianowany na ul. Lindleya, lecz zachowano pierwotną numerację Żelaznej. Niestety, zabudowa ulicy ucierpiała podczas obrony Warszawy we wrześniu 1939 roku.

W listopadzie 1940 roku fragment ulicy pomiędzy Grzybowską a Leszno (dziś al. „Solidarności”), wschodnia strona między Lesznem a Nowolipiem oraz krótki odcinek na północ od Nowolipia, weszły w skład warszawskiego getta. Do sierpnia 1942 stanowił jedyną drogę łączącą południową i północną część dzielnicy. Po wyłączeniu nieparzystej części ulicy z getta w grudniu 1941 roku oraz częściowym podziale dzielnicy zamkniętej, na jezdni wzniesiono mur. W styczniu 1942 roku, nad ulicą Chłodną, na wysokości kamienic Chłodna 23 i 26, powstał drewniany most zaprojektowany przez niemiecką firmę Schmied i Muentzermann, który przyjął większość ruchu pieszego w obrębie skrzyżowania Chłodna – Żelazna.

W zachowanym budynku pod adresem Żelazna 103, między 1942 a 1943 rokiem zlokalizowana była SD-Befehlstelle, niemiecka jednostka odpowiedzialna za deportacje do obozu zagłady w Treblince latem 1942 roku. W sierpniu 1942 roku, po likwidacji małego getta, odcinek ulicy do Leszna został włączony do aryjskiej części Warszawy. Niestety, II wojna światowa doprowadziła do znacznych zniszczeń zabudowy tej ulicy, szczególnie podczas powstania warszawskiego, po którym wiele budynków zostało rozebranych, a obszar ten nazywany był „Dziki Zachód”. Przez długi czas po wojnie były tam do oglądania resztki przedwojennej zabudowy oraz niezabudowane place.

W latach 1949-1960, między ulicami: Orlą, al. Świerczewskiego (od 1991 al. „Solidarności”), Żelazną, Chłodną oraz Elektoralną, powstało osiedle mieszkaniowe Mirów, które zaprojektował Tadeusz Kossak. Wzdłuż ulicy wzniesiono także bloki należące do osiedla Za Żelazną Bramą, którego budowa trwała od 1965 do 1972 roku. W 1969 roku oddano do użytku budynek Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej, który przyczynił się do poprawy lokalnej opieki zdrowotnej.

W ostatnich dekadach, od lat 90-tych, miało miejsce stopniowe wyburzanie kolejnych starych domów, a w ich miejsce powstają nowoczesne budynki – zarówno pojedyncze „plomby”, jak i całe pierzeje zabudowy, jak to miało miejsce między ulicami Łucką a Grzybowską.

Nazwa

Nazwa ulicy Żelaznej w Warszawie ma swoje korzenie w karczmie Żelaznej, która istniała w XVIII wieku na rogu ulic Siennej oraz Twardej. Karczma była obecna również w latach 30. XIX wieku, kiedy to w jej okolicach miały miejsce zacięte starcia z rosyjskimi wojskami. Ważnym wydarzeniem był dzień 6 września 1831 roku, kiedy to właśnie przy karczmie odbywały się rozmowy kapitulacyjne.

Niektórzy historycy wskazują, że architektoniczny kształt wspomnianej karczmy można zobaczyć na obrazie olejnym z 1831 roku. Dzieło to, namalowane przez Aleksandra Kotzebue, nosi tytuł Rozmowy kapitulacyjne przed karczmą Żelazną na Woli, 1831, a jego zbiory znajdują się w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.

Ważniejsze obiekty

W obrębie ulicy Żelaznej w Warszawie znajduje się wiele istotnych punktów, które warto poznać. Oto kluczowe z nich:

• Kamienica pracowników PKP, znana jako dom Kolejowy, zlokalizowana przy ul. Chmielnej 73b,
• Pomnik Zgrupowania „Chrobry II”, znajdujący się przed budynkiem numer 18,
• Kamienica Wolfa Krongolda, usytuowana pod adresem nr 24a przy rogu Złotej 83,
• Osiedle Miedziana,
• Biurowiec Sienna Center oznaczony numerem 28/30, przy Siennej 73/75,
• Osiedle Pańska,
• Kompleks biurowy Mennica Legacy Tower,
• Dawna fabryka Norblin, Bracia Buch i T. Werner, mieszcząca się pod numerem 49/53,
• Żydowski Dom Studiów Religijnych i Modlitwy, zlokalizowany pod numerem 57 w podwórzu,
• JM Tower przy Grzybowskiej 45,
• Dawna Fabryka Wyrobów Żelaznych „Duschik i Szolce”, mieszcząca się pod numerem 63 na rogu Grzybowskiej,
• Osiedle Za Żelazną Bramą,
• Relikty zabudowy Browaru Haberbuscha, ul. Krochmalna 59,
• Kamienica Anny Koźmińskiej, nr 64, róg ul. Krochmalnej,
• Szkoła Podstawowa nr 221 z Oddziałami Integracyjnymi im. Barbary Bronisławy Czarnowskiej (numer 71),
• Dom Kereta (nr 74, róg Chłodnej),
• Kładka Pamięci (róg Chłodnej),
• Kamienica Ignacego Partowicza (nr 75a),
• Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna (nr 79),
• Kamienica Hersza Steinberga (al. Solidarności 149),
• Urząd Dzielnicy Wola m.st. Warszawy, dawniej siedziba Publicznych Szkół Powszechnych nr 10, 17, 56 i 119, zlokalizowany przy al. Solidarności 90, byłe nr 88 róg Leszno 80/82,
• Szpital Specjalistyczny św. Zofii (nr 90),
• Kamienica Władysława Jabłońskiego, miejsce, gdzie w 1857 roku zmarł kompozytor i pedagog Karol Kurpiński, co upamiętnia tablica z piaskowca, (nr 91),
• Pałacyk Bogusławskiego – dawny Dom generalny Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi (nr 97, róg Żytniej),
• Dawna siedziba Befehlstelle, jednostki SS kierującej deportacjami w getcie warszawskim w 1942 roku, z tablicą pamiątkową Tchorka (nr 103),
• Trzy upamiętnienia granic getta, umiejscowione przy ul. Grzybowskiej, ul Chłodnej oraz al. „Solidarności”.

Obiekty nieistniejące

W przeszłości ulica Żelazna w Warszawie była miejscem, gdzie znajdowały się liczne ważne obiekty. Wiele z nich już nie istnieje, jednak ich historia wciąż pozostaje żywa w pamięci mieszkańców. Oto lista kilku z tych znaczących miejsc:

• Centralny Dworzec Pocztowy,
• Dworzec Kaliski,
• Mennica Polska S.A. (ul. Waliców 11 róg Żelaznej),
• Mennica Polska S.A. (nr 56),
• Stołeczne Zakłady Winiarsko-Spożywcze „Warsowin” (nr 59),
• Spółdzielczy Dom Handlowy „Feniks” (nr 32),
• Kamienica przy ul. Żelaznej 65.

Choć te miejsca mogły zniknąć, ich historie wciąż odgrywają ważną rolę w kontekście urbanistycznym i społecznym stolicy.

W kulturze masowej

Ulica Żelazna, przed wojną, zyskała swoje miejsce w poezji, kiedy to pojawiła się w wierszu autorstwa Władysława Broniewskiego, zatytułowanym „Kalambury”. Utwór ten pochodzi z tomu Troska i pieśń, który został wydany w 1932 roku.

W czasach powojennych, ta samej ulicy dotknęła historia opowiedziana w powieści Leopolda Tyrmanda pt. „Zły”. W książce tej wspomniano znany i barwnie opisany bar „Słodycz”, który znajdował się w narożnej kamienicy pod numerem 64. To miejsce stało się jednym z symboli ówczesnej Warszawy.

W literaturze kryminalnej ulica Żelazna występuje w powieści Tomasza Konatkowskiego „Pięć czaszek”. Tam, w kontekście nielegalnej reprywatyzacji starych kamienic, staje się tłem intrygujących wydarzeń, co ukazuje ją również w nowym, mrocznym świetle.

---

Oceń: Ulica Żelazna w Warszawie

---