Ulica Nowolipki w Warszawie

---

Historia

Historia ulicy Nowolipki sięga czasów po 1624 roku, kiedy to została ona utworzona jako droga narolna prowadząca od Nalewek, na terenach posiadłości brygidek zwanej Nowe Lipie. W początkowej fazie swojego istnienia, ulica charakteryzowała się ograniczoną zabudową. Jeszcze w 1762 roku możemy dostrzec drewnianą budowlę wzdłuż jej początkowego odcinka, a w dalszej części ulicy rozciągały się liczne ogrody, co przyczyniło się do jej nieformalnej nazwy – Ogrodniki.

Aktualna nazwa ulicy została zatwierdzona w 1770 roku, mimo że przez pewien czas używano również określenia Nowolipska. To właśnie w tym czasie, dzięki działaniom geometry Macieja Deutscha, Nowolipki zostały uregulowane oraz przedłużone do ulicy Wolność.

Na rogu ulicy Nalewki, od 1770 roku, znajdują się magazyny karowe, zbudowane w celu przechowywania pojazdów wywożących nieczystości, które zaprojektowane zostały przez znanych architektów Stanisława Zawadzkiego lub Jakuba Fontanę. W sąsiedztwie, w 1775 roku, rozpoczęła budowę nowe skrzydła pałacu Konstancji Hilzenowej, żony wojewody mińskiego Jana Augusta Hylzena, zlokalizowanego przy ulicy Nowolipie. W budynku pod numerem 7, po roku 1784, powstał pałacyk Jana Poltza, który przed rokiem 1792 przeszedł w ręce Stanisława Sołtyka.

W czasach konstytucyjnych Królestwa Kongresowego, dzięki inwestycjom rządowym, początkowy odcinek Nowolipek zyskał charakter późnoklasycystyczny i reprezentacyjny. Magazyn karowy został przekształcony w koszary Gwardii Artylerii Koronnej, a pałac Hilzenów przeszedł na własność Tadeusza Mostowskiego, który pełnił funkcję ministra spraw wewnętrznych Księstwa Warszawskiego. W 1824 roku, architekt Antonio Corazzi zrealizował przebudowę pałacu Mostowskich, przekształcając go w siedzibę Komisji Rządzącej Spraw Wewnętrznych i Duchownych.

Na posesji nr 33 już przed rokiem 1819 powstała pierwsza w Warszawie gisernia wosku, która należała do Karola Schultza. Z kolei w 1835 roku, na terenie dawnego magazynu karowego, zainstalowano siedzibę IV Oddziału Straży Ogniowej. Przekształcone dawne zabudowania połączono z nowym budynkiem bramnym, na którym znalazła się stacja telegrafu optycznego oraz taras z cylindryczną strażnicą.

W latach 1840−1843, budowano pod numerem 11/15 gmach II Gimnazjum Męskiego, które tymczasowo pełniło również rolę Instytutu Szlacheckiego – później przeniesionego na ulicę Wiejską. W tym właśnie budynku, w którym mieszkał ojciec Marii Skłodowskiej-Curie, nauczyciel fizyki i matematyki, spędziła ona pierwsze lata swojego życia. Skłodowscy wyprowadzili się w 1873 roku, a po kilku zmianach mieszkań wynajęli lokum na rogu ulic Nowolipek i Karmelickiej.

W międzyczasie, pałacyk Sołtyka, który został ograniczony do roli oficyny, stał się miejscem dla pierwszej stałej Kasy Ubezpieczeń i Oszczędności w Warszawie od roku 1843. Następnie, po 1864 roku, urządzono w nim meczet, a przed 1868 rokiem powstało wydawnictwo i drukarnia Józefa Ungra, które redagowały takie tytuły jak Tygodnik Ilustrowany i Wędrowiec.

Po burzliwych latach 1840, w których inwestycje na Nowolipkach wstrzymano na 25 lat, rozpoczęły się tam zmiany. Około roku 1860, Nowolipki zyskały gazowe oświetlenie, a w 1863 roku przedłużono ulicę Karmelicką. W czasach ożywienia budowlanego w latach 1875−1882 powstało tam wiele domów o słabej jakości. W okresie 1884−1888 nastąpiła jeszcze większa ekspansja budowlana, jednak przybyłe budynki cechowały się już wyższym standardem, choć wciąż kryły w sobie ciasne mieszkania dla ubogiej ludności żydowskiej.

Na przełomie XIX i XX wieku, przy ulicy wzniesiono kamienice wyróżniające się estetyką w porównaniu do okolicznych budowli. U zbiegu ze Smoczą, pod numerem 51, powstała neogotycka kamienica dla Eugeniusza Torzewskiego, z charakterystyczną czerwonym murem i wieżyczką. To samo wyróżniało kamienice umiejscowione pod numerami 41 i 43, które prezentowały późnobarokowy styl z elementami jasnej cegły.

W latach 1892–1896, zgodnie z projektem architektów Józefa Hussa i Edwarda Cichockiego, zbudowano kościół św. Augustyna. Świątynia charakteryzowała się 70-metrową wieżą i zachowała elementy stylu romanizmu lombardzkiego. Wczesny modernizm w okolicy przyniósł tylko jedną kamienicę, powstałą około 1911 roku dla Karola Piltza. Przed 1939 rokiem, Nowolipki odwiedzane były przez liczne zakłady przemysłowe, takie jak niklownia, garbarnie, a także introligatornia i wytwórnia rowerów.

W 1914 roku, do kamienicy nr 53, położonej na rogu ul. Smoczej, przeprowadził się Józef Rotblat, laureat Pokojowej Nagrody Nobla z 1995 roku, którego pamięć upamiętnia skwer na tym miejscu.

Czasy międzywojenne przyniosły kilka nadbudów budynków oraz budowę domu parafialnego według projektu Konstantego Jakimowicza w roku 1936. Do wybuchu II wojny światowej w kamienicy pod nr 7 funkcjonowała redakcja żydowskiego dziennika „Nasz Przegląd”, w której piątkowy dodatek, „Mały Przegląd”, był redagowany przez dzieci pod kierownictwem Janusza Korczaka. W 1996 roku na fasadzie pałacu Mostowskich odsłonięto tablicę upamiętniającą „Mały Przegląd”.

W chwili wybuchu II wojny światowej, Nowolipki charakteryzowały się zwartą zabudową, choć na końcowym odcinku znajdowały się drewniane warsztaty. W 1939 roku doszło do pożaru szkoły pod nr. 11 oraz skrzydeł pałacu Mostowskich.

W listopadzie 1940 roku, ulica została włączona do warszawskiego getta, z wyjątkiem niektórych budynków w pobliżu skrzyżowań ulic Przejazd i Wolność. Po dużej akcji deportacyjnej latem 1942 roku, końcowy odcinek ulicy, znajdujący się blisko ul. Wolność, został z niego wyłączony. W tak zwanym geście szczątkowym, Nowolipki zamieniły się w ulicę graniczną pomiędzy obszarem szopów a niezamieszkanym pasem pomiędzy nią a Gęsią na północy. W trakcie powstania w getcie, Niemcy zniszczyli większość zabudowy, z wyjątkiem kościoła św. Augustyna, który zapewne ocalał z powodu strategicznych walorów strzelistej wieży oraz został przekształcony na magazyn sprzętu zrabowanego mieszkańcom getta.

W sierpniu 1942 i lutym 1943 roku, w podziemiach szkoły Bera Borochowa (nr 68) dokonano ukrycia części archiwum Ringelbluma. W wyniku powstania w 1944 roku straty zostały poniesione na początkowym odcinku ulicy, gdzie zniszczeniu uległy koszary Straży Ogniowej oraz pałac Mostowskich.

Po wojnie, ulica Nowolipki została skrócona do obecnej postaci, prowadzącej do ulicy Przejazd, obecnie znanej jako część ul. gen. Władysława Andersa. Zlikwidowano również ostatnie ronda oraz nawierzchnię brukowaną. Na posesji nr 20 zachowały się oficyny kamienicy, która przed wojną przynależała do Warszawskiej Gminy Żydowskiej.

Nowe osiedla Muranów wybudowane zostały bezpośrednio na gruzach dawnej zabudowy, a niektóre z nowo powstałych budynków postawiono na wyrównanych terenach zasypanych już roślinnością. W 2021 roku, na skwerze pomiędzy budynkami mieszkalnymi nr 28 i 30, z inicjatywy Łukasza Mieszkowskiego i Marcina Urbanka, odsłonięto upamiętnienie poświęcone miejscu odnalezienia w 1946 roku pierwszej części archiwum Ringelbluma.

---

Oceń: Ulica Nowolipki w Warszawie

---