Cmentarz Bródnowski

---

Historia

W miarę jak cmentarz Kamionkowski osiągnął swoje granice, w 1883 roku podjęto decyzję o zakupie 65 hektarów gruntów na Bródnie. Teren ten, pełen piaszczystych wydm, znany był lokalnie jako Łyse Góry. Prace związane z niwelacją terenu oraz jego uporządkowaniem rozpoczęto niezwłocznie. Już w listopadzie 1884 roku, prezydent Sokrates Starynkiewicz przekazał informację Kurię Metropolitalną Warszawską o możliwości rozpoczęcia pochówków. 20 listopada 1884 roku arcybiskup Wincenty Teofil Popiel poświęcił nową nekropolię. Pierwszym zgłaszanym pochówkiem była roczna dziewczynka, Maria Skibniewska. Na nowym cmentarzu pierwszym duchownym odpowiedzialnym za opiekę był ks. Franciszek Kołaczewski, który wcześniej pełnił tę funkcję w Mińsku Mazowieckim.

Uroczystość poświęcenia cmentarza została upamiętniona żeliwnym monumentem, który zdobił czterometrowy krzyż oraz tablica informacyjna. Pomimo upływu lat, w 1918 roku monument został rozebrany, a na utworzonym placyku w 1939 roku złożono ciało Aleksandra Kakowskiego.

Cmentarz zyskał dostęp dla mieszkańców lewobrzeżnej Warszawy 13 stycznia 1885 roku. Chowano na nim głównie osoby ubogie, które zmarły w warszawskich szpitalach, a miasto pokrywało koszty ich pochówków. Przystępne opłaty, które pobierano za usługi cmentarne, przyczyniły się do uznania go za nekropolię dla ubogich, podczas gdy Stare Powązki stały się miejscem spoczynku dla osób zamożnych. W 1885 roku odnotowano pierwsze pełne 12 miesięcy działalności cmentarza, gdzie złożono w nim 2 048 zmarłych. Do 1915 roku pochówki odbywały się w grobach ziemnych, a ich czas użytkowania ustalono na 15 lat bez możliwości wznoszenia trwałych pomników.

W 1888 roku, nieopodal głównej bramy, zbudowano drewniany kościół św. Wincentego á Paulo. Materiał do budowy kościoła pochodził z rusztowań, które użyto do remontu Kolumny Zygmunta III Wazy między 1885 a 1887 rokiem. W okresie epidemii cholery w 1892 roku, utworzono osobną kwaterę dla ofiar tej choroby. Ponadto, na cmentarzu spoczywała większość ofiar wydarzeń rewolucyjnych z lat 1905-1906. W roku 1914 na cmentarzu dokonano aż 12 257 pochówków, a w 1917 roku ich liczba wzrosła do 16 583. W 1933 zarejestrowano 7 823 pogrzebów.

W latach 1916-1921, cmentarz był dwukrotnie poszerzany o grunty położone w Bródnie, należące wcześniej do Szpitala św. Ducha, oraz o tereny dawnej rosyjskiej prochowni dzięki wsparciu Wojska Polskiego. Powierzchnia nekropolii osiągnęła wtedy 113,3 ha.

W 1927 roku zakończono budowę solidnego muru, który otoczył cmentarz i mierzył blisko 4 958 metrów długości. Ściana ta miała zmienną wysokość, mieszczącą się w granicach od 3 do 5 metrów, a jej grubość wynosiła 41 cm. Obecnie na cmentarzu znajduje się osiem bram.

W 1925 roku w Alei Głównej stanęła figura Matki Bożej, znana jako Matka Boska Bródnowska. Od lat niezmiennie mieszkańcy cmentarza zapalają pod nią znicze w hołdzie bliskim, których groby pozostają nieznane. Przesąd mówi, że zwyczaj ten nabrał intensywności po zakończeniu II Wojny Światowej.

W 1932 roku, wydłużono czas użytkowania grobów z 15 do 20 lat dla tych, którzy nie mieli możliwości wykupu miejsca. Ulica św. Wincentego zyskała tramwajowe połączenie w 1933 roku. W 1934 roku, na 50-lecie cmentarza wzniesiono przy głównej bramie dzwonnicę z pomieszczeniem do przechowywania trumien, na której umieszczono tablicę pamiątkową.

Po sukcesji lat, w 1938 roku arcybiskup Aleksander Kakowski znalazł spoczynek na cmentarzu, tam bowiem wzniesiono mauzoleum, w którym umieszczono jego prochy. Z biegiem lat cmentarz zaczął przyjmować coraz to bardziej zróżnicowane grupy społeczne, co wpłynęło na charakterystyczną różnorodność nagrobków, w tym sarkofagów.

W latach 1939 oraz 1944 teren nekropolii doznał zniszczeń z rąk bombowców niemieckich, w efekcie zniszczeń ucierpiała centralna część cmentarza. Podczas okupacji, obszar cmentarza służył jako miejsce szkoleniowe dla polskiego ruchu oporu oraz jako miejsce składowania broni.

W 1946 roku tam urządzono cmentarz dla żołnierzy Armii Czerwonej, którzy zginęli podczas walk o Pragę; wśród nich spoczywa lotnik Siergiej Iwanowicz Kisielew, uhonorowany tytułem bohatera ZSRR.

W 1952 roku powstała nowa parafia św. Wincentego a Paulo, a w 1957 poświęcone zostały fundamenty pod nową świątynię, która w 1960 roku otrzymała patronat Matki Bożej Częstochowskiej. Budowla została zaprojektowana przez Stanisława Marzyńskiego.

W latach 60. XX wieku rozpoczęto zastępowanie starych nagrobków z piaskowca nowymi, wykonanymi z lastriko, a sieć wodociągowa zamieniła stare studnie. W późniejszych latach zamontowano oświetlenie w głównych alejach. Odkrycie zbiorowej mogiły więźniów politycznych, straconych między 1944 a 1956 rokiem w wyniku operacji w więzieniu Warszawa III – Praga, pogłębiło historyczne znaczenie cmentarza. Na miejscu tym w 1997 roku ustanowiono pomnik autorstwa Dariusza Kowalskiego.

W 1994 roku przy kościele św. Wincentego złożono szczątki 13 biskupów z Faras. Kenotaf ten przywieziono na badania antropologiczne po misji archeologicznej dowodzonej przez Kazimierza Michałowskiego w Nubii.

W 2021 roku na terenie nekropolii, w kwaterze 116, oddano do użytku kolumbarium, które oferuje 1530 nisz do pochówku. Warto zaznaczyć, że cmentarz podzielony jest na 965 kwater, a liczba pochowanych osób sięga około 1,2 miliona.

Ekshumacje IPN

W latach 2015–2017 trwały intensywne prace badawcze, realizowane przez Instytut Pamięci Narodowej w kooperacji z Radą Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa oraz Ministerstwem Sprawiedliwości. Projekt, noszący tytuł „Poszukiwania nieznanych miejsc pochówku ofiar terroru komunistycznego z lat 1944–1956”, miał na celu odnalezienie i zidentyfikowanie osób, które zginęły w tragicznych okolicznościach.

Ekshumacje, które były prowadzone pod fachowym kierownictwem Krzysztofa Szwagrzyka, rozpoczęły się w lipcu 2015 roku. W ich trakcie udało się odkryć szkielety sześciu osób. Kontynuując prace, w kwietniu 2017 roku ekipa natrafiła na osiem kolejnych szkieletów. Warto podkreślić, że do kwietnia 2017 roku zidentyfikowano jednego z poległych, a był nim porucznik Zygmunt Kęska.

Aleje cmentarza

Na Cmentarzu Bródnowskim można znaleźć wiele interesujących alei, które mają znaczenie zarówno historyczne, jak i kulturowe. Oto przegląd kilku kluczowych.

• Aleja Główna – To główna arteria cmentarza, która prowadzi od bramy I do bramy V. W połowie jej długości przecina ją aleja Szeroka. Najważniejszymi grobami znajdującymi się przy alei Głównej są m.in. mogiły kard. Aleksandra Kakowskiego, Romana Dmowskiego oraz Mieczysława Fogga. Tutaj znajduje się również kościół św. Wincentego á Paulo. Aleja Główna ma 1250 m długości i 9 metrów szerokości, a po obu stronach znajduje się chodnik. Początkowo była brukowana, jednak po 1970 roku została wyasfaltowana,
• Aleja Szeroka – Rozciąga się od bramy VII do bramy IV, w miejscu, gdzie przecina aleję Główną, łączy się z aleją Lipową. Jej przestrzeń stanowi istotny element cmentarza,
• Aleja Lipowa – Ta aleja prowadzi od „nowej” bramy III i na końcu łączy się z aleją Szeroką. To miejsce spokoju i zadumy, które przyciąga wielu odwiedzających.

Te aleje stanowią nie tylko ścieżki wśród nekropolii, ale także świadectwo historii oraz dziedzictwa kulturowego naszej społeczności.

Pochowani na cmentarzu

Cmentarz Bródnowski w Warszawie to miejsce spoczynku wielu wybitnych postaci, które znacząco wpłynęły na różne dziedziny życia.

Wśród pochowanych na tym cmentarzu można znaleźć:

• Leonarda Andrzejewskiego – znanego aktora,
• Romana Antczaka – boksera, wicemistrza Europy,
• Jana Bajkowskiego – publicystę,
• Emila Barchańskiego – ucznia, który aktywnie działał w opozycji antykomunistycznej,
• Zygmunta Bąkowskiego – reprezentanta Polski w boksie,
• Franciszka Bloka ps. „Soplica” – majora AK i współorganizatora struktur konspiracyjnych z czasów II wojny światowej,
• Teofila Bojanowskiego – powstańca wielkopolskiego i śląskiego, kawalera orderu Virtuti Militari,
• Henryka Boukołowskiego – aktora,
• Franciszka Brodniewicza – również aktora,
• Janusza Bukowskiego – aktora,
• Przemysława Cieślaka – redaktora i wydawcy, który współpracował z KOR,
• Erazma Ciołka – fotoreportera,
• Henryka Jerzego Chmielewskiego – grafika i rysownika, autora popularnej serii komiksowej „Tytus, Romek i A’Tomek”, a także powstańca warszawskiego,
• Janusza Cywińskiego – aktora,
• Jacka Czajewskiego – profesora Politechniki Warszawskiej i jachtowego kapitana żeglugi wielkiej,
• Wincentego Czerwińskiego ps. „Niekrasicki” – nauczyciela i wykładowcę,
• Stefana Dękierowskiego – producenta filmowego,
• Edwarda Dietricha – kawalera Virtuti Militari i honorowego obywatela Legionowa,
• Romana Dmowskiego – przywódcę endecji,
• Wiesława Dobrzyckiego – historyka specjalizującego się w latynoamerykanistyce,
• Witolda Domańskiego – żołnierza, pisarza oraz dziennikarza sportowego,
• Katarzynę Doraczyńską – działaczkę polityczną i samorządową,
• Hannę Dunowską – aktorkę oraz psychoterapeutkę,
• Stanisława Fitaka – artystę fotografika i wykładowcę,
• Mieczysława Fogga – piosenkarza,
• Mieczysława Forlańskiego – boksera i wicemistrza Europy,
• Mieczysława Gajdę – aktora filmowego i teatralnego,
• Mariana Glinkę – aktora,
• Andrzeja Gmitruka – trenera bokserskiego,
• Tony’ego Halika – podróżnika i operatora filmowego,
• Krzysztofa Holejko – profesora, prodziekana Wydziału Elektroniki Politechniki Warszawskiej,
• Andrzeja Iwińskiego – żeglarza olimpijskiego,
• Wojciecha Jankowernego – bibliotekoznawcy i dziennikarza,
• Jerzego Jankowskiego – kierowcy wyścigowego,
• Wacława Jankowskiego – aktora,
• Zygmunta Jarosza – działacza OMS „Życie”,
• Cezarego Julskiego – aktora,
• Oktawiusza Jurewicza – filologa klasycznego,
• Henryka Kańskiego ps. „Kadra” – kapitana WP,
• Ludwika Kasendrę – aktora,
• Kazimierza Kąkola – ministra do spraw wyznań,
• Antoniego Komudę – boksera,
• Janusza Kurczaba – polskiego szermierza i alpinistę,
• Bożenę Kurowską – aktorkę,
• Józefinę Łapińską – instruktorkę harcerską,
• Jerzego Łapińskiego – aktora,
• Martę Martelińską – piosenkarkę,
• Jerzego Matuszkiewicza – artystę jazzowego,
• Jana Matyjaszkiewicza – aktora,
• Jerzego Modzelewskiego – biskupa pomocniczego warszawskiego,
• Zofii Moreckiej – ekonomistki, prorektor Uniwersytetu Warszawskiego,
• Henryka Niewiadomskiego – przestępcy działającego w Warszawie,
• Wiesława Niewiadomskiego – przestępcy i szefa gangu wołomińskiego,
• Witolda Nowickiego – szachisty,
• Pawła Nowisza – aktora,
• Eugeniusza Pacha – prezentera telewizyjnego i powstańca,
• Macieja Parowskiego – redaktora i pisarza,
• Piotra Pawłowskiego – działacza społecznego,
• Adama Perzyka – aktora i rysownika,
• Kazimierza Piechotkę – architekta,
• Marię Piechotkę – architektkę,
• Łucję Prus – piosenkarkę,
• Jana Przanowskiego – żołnierza I Dywizji Pancernej,
• Tadeusza Puffa – honorowego prezesa Rady Stołecznej NOT,
• Witalisa Raczkiewicza – prorektora Akademii Muzycznej im. Fryderyka Chopina w Warszawie – Filia w Białymstoku,
• Zygmunta Ścibora-Rylskiego ps. „Hańcza” – komendanta VI Obwodu AK Warszawa-Praga,
• Mieczysława Serwińskiego – polityka i profesora,
• Macieja Sieńskiego – reżysera i scenarzysty,
• Grzegorza Skrzecza – pięściarza,
• Jerzego Służewskiego – prawnika,
• Edmunda Sobkowiaka – boksera,
• Stanisława Staszewskiego – poety,
• Andrzeja Stockingera – aktora,
• Remigiusza Szczęsnowicza – dziennikarza,
• Artura Tura – pisarza,
• Stefana Witasa – aktora,
• Antoniego Wiwegra – matematyka,
• Pawła Wypycha – polityka,
• Władysława Zaczkiewicza – pułkownika lotnictwa WP,
• Pawła Zarzecznego – dziennikarza sportowego,
• Edmunda Zientarę – trenera piłkarskiego,
• Tomasza Zygadło – reżysera,
• Annę Żarnowską – historyk,
• Bronisława Żelkowskiego – cichociemnego,
• Helenę Żmichorowską – aktorkę,
• Ryszarda Jacka Żochowskiego – lekarza, ministra zdrowia i opieki społecznej.

Komitet Opieki nad Cmentarzem Bródnowskim

Komitet Opieki nad Cmentarzem Bródnowskim został założony w 1981 roku. Przez ponad piętnaście lat, przy wsparciu finansowym uzyskanym ze zbiórek prowadzonych przez Oddział Bródno Towarzystwa Przyjaciół Warszawy, na czele z Ryszardem Szołwińskim, udało się zrealizować renowację około 150 pomników.

Niestety, z czasem komitet przestał funkcjonować. Większość artystów zdecydowała się na organizowanie zbiórek funduszy, które były korzystane na rzecz Cmentarza Powązkowskiego, co wpłynęło na ograniczenie aktywności Komitetu.

---

Oceń: Cmentarz Bródnowski

---