Cmentarz żydowski w Warszawie (Bródno)

---

Historia

Cmentarz żydowski w Warszawie, położony w Bródnie, ma swoją długą i bogatą historię, sięgającą czasów jego założenia w 1780 roku przez Szmula Jakubowicza Zbytkowera, znanego kupca oraz dostawcę dworu Stanisława Augusta Poniatowskiego. Kluczowym elementem jego powstania było uzyskanie zgody od biskupa płockiego Michała Jerzego Poniatowskiego, który miał jurysdykcję nad zasadniczo niepodzielonym terenem na prawym brzegu Wisły.

Na cmentarzu początkowo wprowadzono ścisłe zasady dotyczące pogrzebów, takie jak wymóg cichych przemarszów konduktów oraz dostarczanie co roku 10 kamieni łoju do kościoła w Skaryszewie. Ciekawostką jest, że pierwszy udokumentowany pochówek miał miejsce w 1743 roku, czyli przed oficjalnym otwarciem nekropolii. O powierzchni 0,75 ha cmentarza oraz o jego dalszym rozwoju decydowały kolejne wydarzenia.

W 1784 roku, w wyniku działań żony Zbytkowera, cmentarz zyskał ogrodzenie, a także powstał dom przedpogrzebowy. Do momentu rzezi Pragi w 1794 roku liczba pochówków była stosunkowo niska. W 1785 roku zainaugurowano działalność Bractwa Świętego (Chewra Kadisza), które zarządzało nekropolią po śmierci fundatora w 1801 roku.

W 1794 roku na cmentarzu pochowano żołnierzy Pułku Lekkokonnego Starozakonnego, dowodzonego przez Berka Joselewicza, którzy polegli w obronie Warszawy. Cmentarz był także miejscem spoczynku znanych postaci, takich jak wynalazca Abraham Stern, który jako pierwszy skonstruował arytmometr zdolny wykonywać pięć podstawowych działań matematycznych.

W 1843 roku, na zlecenie wnuka Zbytkowera, Jakuba Flataua, powstał ceglany mur, który otaczał północno-wschodnią granicę nekropolii. Dalsze prace kamieniarskie miały miejsce w latach 70. XIX wieku na podstawie funduszy z legatów Flataua oraz jego siostry.

Pod względem administracyjnym cmentarz przeszedł pod zarząd Gminy Żydowskiej w Warszawie w 1870 roku, co pozwoliło na rozwój infrastruktury: powstał nowy dom przedpogrzebowy, zorganizowano regularną obsługę cmentarną oraz wykopano studnie artezyjskie. W 1890 roku nekropolia została włączona w granice administracyjne miasta, a na przełomie XIX wieku nastąpiło jej powiększenie od południa.

Cmentarz był miejscem pochówku zamożniejszych oraz uboższych Żydów, a ustalone w 1855 roku opłaty były niższe o 75% w porównaniu do cmentarza przy ulicy Okopowej. Dano również możliwość wielu bezpłatnych pochówków. Ostatni pogrzeb odbył się w listopadzie 1940 roku, tuż przed zamknięciem warszawskiego getta, a całkowita powierzchnia cmentarza wynosiła wówczas 18,5 ha.

Okres II wojny światowej przyniósł dramatyczne wydarzenia: Niemcy zniszczyli budynki oraz ogrodzenia, a także vis-a-vis cmentarza rozstrzelali 40 Polaków w sierpniu 1944 roku. Miejsce egzekucji zostało uhonorowane tablicą Tchorka w latach 50. XX wieku. Po wojnie kontynuowano dewastację cmentarza, w wyniku której m.in. opustoszałe nagrobki przekształcono w materiał budowlany, a teren nekropolii zalesiono. Plany stworzenia parku rekreacyjnego nigdy nie zostały zrealizowane, co skutkowało stopniowym opuszczeniem cmentarza przez społeczeństwo.

W 1980 roku rozważano wzniesienie pomnika Żydów warszawskich, jednak plan nie zrealizowano, choć uplasowany postument przetrwał do czasów obecnych. W latach 80. XX wieku cmentarz poddano renowacji dzięki staraniom Fundacji Rodziny Nissenbaumów. Zbudowano żelazne ogrodzenie oraz monumentalną bramę z płaskorzeźbami przedstawiającymi ważne momenty z historii praskiej społeczności żydowskiej.

W 2023 roku zakończono prace topograficzne oraz archeologiczne, które pozwoliły odtworzyć oryginalne alejki i ujawnić miejsca pochówku zarówno Szmula Zbytkowera, jak i Abrahama Sterna, którego upamiętniono symboliczną macewą. W nadchodzących latach cmentarz ma szansę na dalszą renowację i przywrócenie pamięci o swojej historii.

Dziś nekropolia nadal pełni ważną rolę, z liczbą macew szacowaną w 2024 roku na około 40 tysięcy. Cmentarz jest otwarty dla zwiedzających, a wstęp na jego teren wiąże się z opłatą. To miejsce stanowi niezwykle istotny element dziedzictwa kulturowego stolicy Polski oraz żydowskiej tradycji funeraryjnej.

Przypadki wykorzystania macew z cmentarza

Park im. Jana Szypowskiego „Leśnika”

Do 2014 roku, w parku im. płk. Jana Szypowskiego „Leśnika”, zlokalizowanym przy ul. Grochowskiej, można było zobaczyć pergole, których część wykonano z macew pochodzących z bródzieńskiej nekropolii. Materiał ten został użyty do budowy murków oraz słupków pergoli, które znajdowały się przy kręgu tanecznym.

Władze Żydowskiego Instytutu Historycznego na początku lat 90. XX wieku wystąpiły do pięciowładzy Pragi-Południe z propozycją rozbiórki pergoli. Wiceburmistrz Jacek Podwysocki zaznaczył jednak, że z uwagi na brak funduszy, pergola pozostanie. Dopiero w 2014 roku doszło do rozbiórki, a kawałki macew, które posłużyły do budowy, zostały przekazane z powrotem na teren cmentarza.

Miejski Ogród Zoologiczny w Warszawie

Podobny przypadek miał miejsce w warszawskim zoo. W latach 50. XX wieku macewy wykorzystano do utworzenia chodników oraz krawężników w różanym ogródku, który znajdował się w pobliżu ul. Ratuszowej. Istnieje prawdopodobieństwo, że zostały one wykorzystane także w innych lokalizacjach na terenie ogrodu.

Po 2007 roku macewy zostały wykopane i złożone w pobliżu wybiegu dla hipopotamów. W 2022 roku, w porozumieniu z Gminą Wyznaniową Żydowską w Warszawie, postanowiono przewieźć je z powrotem na cmentarz w Bródnie.

Cmentarz Bródnowski

Macewy z żydowskiej nekropolii znalazły również zastosowanie w budowie kwatery poległych żołnierzy radzieckich na sąsiednim cmentarzu Bródnowskim. Po pewnym czasie, w 2011 roku, zostały one przeniesione z powrotem na ich pierwotne miejsce.

Brzegi Wisły

W 2012 roku, na skutek szczególnie niskiego poziomu wody w rzece, odsłonięte zostały fragmenty żydowskich nagrobków. Te, prawdopodobnie zmieszane z gruzem pochodzącym z rozebranych dróg, były używane do umacniania brzegów rzeki. Archeolodzy pracujący nad Wisłą przekazali te znaleziska policji, skąd zostały następnie przekazane na cmentarz.

Inne informacje

Cmentarz, otoczony solidnym murem, jest miejscem, które wyróżnia się na tle innych. Można go zobaczyć na jednej z płaskorzeźb, która znajduje się na mauzoleum Bera Sonnenberga. Mauzoleum to jest poświęcone synowi Szmula Zbytkowera. Znajduje się ono na tereniecmentarza żydowskiego, który usytuowany jest przy ulicy Okopowej.

Osoby pochowane na cmentarzu

Na cmentarzu żydowskim w Warszawie na Bródnie znajduje się wiele historycznych grobów, które upamiętniają ważne postaci z przeszłości. Warto zwrócić uwagę na założyciela tego miejsca – kupca Szmula Zbytkowera, który spoczął tutaj wraz ze swoją żoną, Judytą Jakubowiczową. Ponadto, ich zięć, Izaak Flatau, również znalazł miejsce na tym cmentarzu. Flatau był nie tylko kupcem, ale także założycielem synagogi Zgromadzenia Izraelitów Niemieckich w Warszawie. Kolejną znaczącą postacią, która została tu pochowana, jest Abraham Stern, ceniony wynalazca, oraz Menachem Mordechaj Mote, aktywny działacz społeczno-religijny.

Na terenie cmentarza znajdują się także trzy ohele cadyków. Pochowani są w nich: Jona Melwerger, Fajwel Lewiński oraz Eliezer Aszkenazy. Ich groby stanowią nie tylko miejsce pamięci, ale także ważny element kulturowego dziedzictwa żydowskiej społeczności w Warszawie.

W filmie

Na obszarze tego cmentarza filmowcy zrealizowali niektóre sceny do dzieła Pokolenie, które wyreżyserował Andrzej Wajda. Ponadto, na tym samym miejscu powstały również fragmenty filmu Europa, Europa, w reżyserii Agnieszki Holland.

---

Oceń: Cmentarz żydowski w Warszawie (Bródno)

---