Kolumna Zygmunta III Wazy

---

Historia

Według relacji Albrychta Radziwiłła, król Władysław IV Waza podjął decyzję o rozbiórce domów klasztoru bernardynek, które wcześniej wykupił, aby w ich miejscu postawić pomnik. Kolumna Zygmunta, wzniesiona w 1644 roku, jest najstarszym świeckim pomnikiem w Warszawie oraz pierwszym tego rodzaju monumentem osobistości świeckiej zbudowanym w nowożytnej Europie. Do 1810 roku pozostawała jedynym takim pomnikiem, gdy w Paryżu zbudowano kolumnę Vendôme. Była to inicjatywa syna króla Władysława IV, który chciał w ten sposób upamiętnić swojego ojca.

Monument miał symbolizować cnoty królewskie oraz odzwierciedlać świecką i sakralną naturę władzy królewskiej. Wzniesienie kolumny miało również na celu polityczne gloryfikowanie dynastii Wazów oraz umocnienie pozycji króla. Dlatego też umiejscowiono ją na placu przed Bramą Krakowską – kluczowym węźle komunikacyjnym stolicy. Na rozkaz króla teren został oczyyszczony z zabudowań, które wcześniej należały do panien bernardynek.

Projekt kolumny wywołał kontrowersje między Władysławem IV a nuncjuszem Mariem Filonardim. Nuncjusz sprzeciwiał się umieszczeniu posągu króla, ponieważ zgodnie z tradycją tego rodzaju wywyższenia były dotąd zarezerwowane dla Matki Boskiej, Chrystusa oraz świętych.

Koncepcję kolumny stworzyli Augustyn Locci oraz Constantino Tencalla. Brązowy posąg króla został wykonany przez Clemente Molliego, sprowadzonego z Bolonii, a odlew bronzowy oraz cztery tablice inskrypcyjne przygotował giser królewski Daniel Tym. Władysław IV został przedstawiony w archaizowanej zbroi, bogato zdobionym płaszczu koronacyjnym, z koroną na głowie. W prawej ręce dzierży szablę, w lewej opiera o cokół krzyż łaciński, a nogę ma opartą o hełm z piór strusich. Na piersi wisi mu order Złotego Runa. Posąg odlano w całości, a na cokole umieszczono datę 1644 oraz nazwiska rzeźbiarza i odlewnika.

Trzon kolumny wykonano z jednego bloku zlepieńca zygmuntowskiego, pochodzącego z kamieniołomu w Czerwonej Górze. Materiał ten charakteryzował się szczególną strukturą i wzorem „salcesonowym”, stąd też ten rodzaj zlepieńca nazywany jest „Zygmuntówką”. Transport kolumny do Warszawy odbył się drogą wodną Wisłą, a następnie przetoczono ją ul. Mostową oraz wzdłuż murów obronnych na plac. Cała operacja została wykonana przez około 300 osób, wspieranych przez 200 żołnierzy gwardii królewskiej.

Uroczyste odsłonięcie pomnika miało miejsce 24 listopada 1644 roku. Jednak kolumna doznała uszkodzeń w trakcie wojen szwedzkich w latach 1656–1657, a następnie na początku XVIII wieku, co doprowadziło do kilku etapów renowacji. Pierwszą przeprowadził w 1743 roku Franciszek Dąbrowski. Następne prace miały miejsce w 1810 roku pod nadzorem grupy architektów, w tym Józefa Borettiego.

W roku 1827 zmieniono otaczające kolumnę ogrodzenie z żelaznych krat na kamienne słupy z połączonymi żelaznymi łańcuchami. W 1854 roku, przy okazji budowy wodociągu, zaprojektowano nową oprawę pomnika i wodotrysk, który uruchomiono w kwietniu 1855. Trzon kolumny otoczono żeliwną balustradą zdobioną czterema trytonami, odlanymi z cynku w warszawskiej fabryce Karola Juliusza Mintera.

W 1863 roku przeprowadzono kolejne prace renowacyjne pod kierunkiem Józefa Orłowskiego. W 1885 roku powołano komisję, która uznała, że kolumna wymaga wymiany, a generalną rekonstrukcję monumentu w latach 1885–1889 prowadził Edward Cichocki. Wówczas zwietrzały trzon zastąpiono granitowym, dostarczonym przez wiedeńską spółkę Union-Baugeselschaft. Zachowano przy tym wszystkie oryginalne części metalowe.

Drewno z wzniesionego rusztowania, pozyskane z nienaftowanych drzew, zostało wykorzystane do budowy kościoła św. Wincentego à Paulo na cmentarzu Bródnowskim. Natomiast trzon pierwszej kolumny został złożony na podwórzu Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, gdzie można go było zobaczyć.

W latach 1929–1931 podczas prac renowacyjnych przywrócono kolumnie pierwotny wygląd, usuwając basen, trytony oraz balustradę, które przewieziono do Muzeum Wodociągów i Kanalizacji na terenie Stacji Filtrów, gdzie zaginęły.

W ramach niezrealizowanego projektu Przebudowy pl. Zamkowego, według planu Pabsta, kolumna Zygmunta miała zostać zastąpiona dużą statuą germańskiej bogini zwycięstwa. Niestety pomnik został zniszczony podczas powstania warszawskiego, w nocy z 1 na 2 września 1944. Posąg króla upadł na ziemię, jednak nie doznał poważnych uszkodzeń. Zniszczeniu uległa jedynie część przedramienia lewej ręki z krzyżem oraz szabla, a z pozostałych elementów z brązu zniszczono orły z girlandami, tablicę umieszczoną podczas konserwacji w czasach Augusta III Sasa oraz dwie tablice z cokołu – zachodnią i północną.

Uszkodzoną rzeźbę przewieziono na saniach do kościoła św. Anny, a wiosną 1945 roku została pokazana na wystawie Warszawa oskarża w Muzeum Narodowym.

Inicjatywa odbudowy pomnika zyskała poparcie pracowników przemysłu metalowego, do których dołączyły związki zawodowe branży budowlanej, ceramicznej oraz chemicznej. W lutym powołano Komitet Odbudowy, na czele którego stanął Henryk Golański. Projekt odbudowy przygotował Stanisław Żaryn. Brakujące części odlewu uzupełniła firma Braci Łopieńskich, a prace kamieniarskie zrealizowało przedsiębiorstwo J. Fedorowicza. Nowy trzon kolumny został wykonany z granitu strzegomskiego, który przywieziono do Warszawy koleją w październiku 1948, a prace nad jego obróbką zakończono w marcu 1949. Szlifowanie trzonu kolumny odbywało się w specjalnie stworzonym baraku na Krakowskim Przedmieściu.

Posąg króla ponownie umieszczono na kolumnie 12 lipca 1949. Z powodu budowy trasy W-Z figurę przesunięto o 6 metrów w kierunku północno-wschodnim i delikatnie obrócono, zwracając twarz króla ku ul. Krakowskie Przedmieście (do 1944 roku posąg ten był zwrócony do ul. Senatorskiej). Uroczyste odsłonięcie pomnika miało miejsce w dniu oddania do użytku trasy W-Z oraz osiedla Mariensztat 22 lipca 1949 roku.

W 1965 roku pomnik został zapisany w rejestrze zabytków. Podczas przebudowy placu Zamkowego w latach 70., kiedy obniżono poziom placu o 0,5–1,5 metra aby wyrównać różnicę między wylotami ulic a Zamkiem, podstawa kolumny zyskała kilka dodatkowych stopni z granitu. Dwa pierwsze trzonki kolumny są obecnie eksponowane przy Zamku Królewskim, w kierunku Trasy W-Z.

Opis kolumny

Opis kolumny Zygmunta III Wazy ukazuje nie tylko jej majestatyczność, ale także historyczne znaczenie. Cokół tego niezwykłego pomnika został udekorowany czterema brązowymi tablicami, które zawierają ważne inskrypcje. Według tłumaczenia z łaciny, napis umieszczony od strony południowej brzmi:

Czci i przywiązaniu Poświęconą Kolumnę tę Zygmuntowi III Władysław IV z rodu, miłości, talentów Syn; z elekcji, porządku, szczęścia Następca; Ze ślubów, serca i czynu Wdzięczny; Ojcu Ojczyzny, Rodzicowi najlepiej zasłużonemu, Roku Pańskiego 1643 Wystawić rozkazał, Któremu już, Sława wieniec, Potomność wdzięczność, Wiekuistość pomniki Wzniosła, albo jest dłużna.

Inskrypcje na pozostałych tablicach dostarczają fascynujących informacji. Z kierunku zachodniego znajduje się:

Łaciński tekst

Polskie tłumaczenie:

SIGISMVUNDUS III LIBERIS SVFFRAGIIS POLONIAE HAEREDITATE SVCCESSIONE IVRE SVECIAE REX PACIS STVDIIS GLORIAQ INTER REGES PRIMVS BELLO ET VICTORIIS NEMINI SECVNDVS MOSCORVM DVCIBVS METROPOLI PROVINCIIS CAPTIS EXERCITIBVS PROFLIGATIS SMOLENSCO RECVPERATO TVRCICA POTENTIA AD CHOCIMVM REFRACTA QVADRAGINTA QVATVOR ANNIS REGNO IMPENSIS QVADRAGESIMVS QVARTVS IPSE IN REGIA SERIE OMNIVM AEQVAVIT AVT IVNXIT GLORIAM

Zygmunt III, z wolnej elekcji król Polski, z tytułu dziedziczenia i prawa – król Szwecji, w umiłowaniu pokoju oraz w chwale pierwszy wśród królów, w wojnach i zwycięstwach nikomu nie ustępujący, wziął do niewoli dowódców moskiewskich, zdobył stolicę i ziemie moskiewskie, rozgromił wojska, odzyskał Smoleńsk, złamał potęgę Turcji pod Chocimiem, panował przez czterdzieści cztery lata, będąc czterdziestym czwartym królem w kolejności, dorównując wszystkim lub łącząc chwałę w swojej osobie.

Natomiast strona północna zawiera refleksję na temat samego Zygmunta III:

„Nie rośnie sława Zygmunta dzięki kolumnie ani głazom ciosanym: sam on dla siebie był górą: nie bierze on blasku od złota ani mocy od spiżu: blask jego był jaśniejszy od złota a mocniejszy od spiżu.”

Od wschodu, tablica przedstawia zasługi króla w dobitny sposób:

„Tak w niebie, jak i na ziemi – król Zygmunt III wyróżniający się pobożnością i orężem, słusznie zyskał podwójną chwałę: z jednej strony miecz, z drugiej krzyż trzyma niemniej dzielną, jak pobożną dłonią: mieczem walczył, pod tym znakiem zwyciężył, pod tym znakiem żył bezpieczny, niezwyciężony, szczęśliwy. Teraz dzięki szczęśliwości, jaką dał na ziemi – sławny, a jaką zasłużył sobie w niebie – błogosławiony”.

Warto zaznaczyć, że oryginalna tablica wychodząca na stronę zachodnią zawiera pełne tytuły Zygmunta III, a północna część jest ozdobiona dużym kartuszem herbowym oraz plakietką z nazwiskiem ludwisarza Daniela Tyma, która zawiera datę wykonania odlewów. Całość wieńczy cztery spiżowe orły.

Postać monarchy, w zbroi rycerskiej z szablą i krzyżem w dłoni, mierzy 275 cm, natomiast cały pomnik osiąga wysokość 22 metrów.

Inne informacje

Kolumna Zygmunta III Wazy ma bogatą historię, o której wspomniał Juliusz Słowacki w swoim wierszu zatytułowanym Uspokojenie.

Warto również zauważyć, że istnieje przesąd dotyczący szabli władcy. Mówi się, iż w chwili, gdy miasto stoi w obliczu śmiertelnego zagrożenia, król niesie szablę opuszczoną. Przeciwstawnie, w momentach historycznych, które zwiastują pozytywne zmiany, unosi ją ku górze.

Interesującym aspektem jest również graficzna interpretacja kolumny, która została uwieczniona w czerwono–czarnej grafice. Posłużyła ona jako tło dla tekstu piosenki A Martyr For My Love For You, zamieszczonego we wkładce albumu Icky Thump zespołu The White Stripes.

---

Oceń: Kolumna Zygmunta III Wazy

---