Pomniki granic getta w Warszawie

---

Historia i projekt pomników

Inicjatywa upamiętnienia kluczowych punktów granicznych warszawskiego getta była zainicjowana przez pracowników Żydowskiego Instytutu Historycznego oraz Stołecznego Konserwatora Zabytków. Projekt został stworzony przez Eleonorę Bergman oraz Tomasza Leca, w ścisłej współpracy z Ewą Pustołą-Kozłowską, odpowiedzialną za lokalizację pomników oraz Janem Jagielskim, który dostarczył informacje historyczne umieszczone na tablicach oraz wybrał zdjęcia ilustrujące te tragiczne dzieje.

Każdy pomnik składa się z trzech głównych elementów:

• tablicy odlanej z brązu o wymiarach 60 × 60 cm, prezentującej kontury getta z jego najdalszymi granicami oraz przedwojenną siatkę ulic na tle plastycznej mapy Warszawy. Na tablicy zaznaczone jest miejsce, które zostało upamiętnione,
• tablicy z pleksiglasu o wymiarach 36 × 50 cm, zawierającej krótką informację w językach polskim i angielskim o istotnej roli danego miejsca w historii dzielnicy zamkniętej, a także 1-2 archiwalne zdjęcia z okresu istnienia getta, poprzedzone zwięzłym opisem historycznym:

W ślad za zarządzeniami niemieckich władz okupacyjnych getto zostało odcięte od reszty miasta dnia 16 listopada 1940 r. Otoczony murem obszar miał z początku około 307 ha, potem był zmniejszany; od stycznia 1942 r. dzielił się na tzw. duże i małe getto. Stłoczono tu około 360 tys. Żydów z Warszawy i około 90 tys. z innych miejscowości. Około 100 tys. osób zmarło z głodu. W lecie 1942 r. Niemcy wywieźli i zamordowali w komorach gazowych Treblinki około 300 tys. osób. 19 kwietnia 1943 r. wybuchło powstanie; do połowy maja powstańcy i ludność cywilna ginęli w walce i w płomieniach systematycznie palonego getta; resztę Niemcy zamordowali w listopadzie 1943 r. na Majdanku, w Poniatowej i Trawnikach. Przeżyli nieliczni.
Pamięci tych, którzy cierpieli, walczyli, zginęli.
Miasto Warszawa, 2008 r.

• betonowych płyt o szerokości 25 cm, z żeliwnym, dwujęzycznym napisem MUR GETTA 1940/GHETTO WALL 1943, umieszczonych na chodniku lub trawniku, które pokazują dokładną lokalizację najbliższych fragmentów muru getta. Data 1940–1943 ma charakter symboliczny, ponieważ większość z upamiętnionych miejsc została wyłączona z getta w latach 1941–1942,
• reszta tablic została umieszczona na specjalnie zaprojektowanych 14 białych betonowych słupach o wysokości 230 cm, które ustawiono na kostce brukowej. Inne tablice zainstalowano bezpośrednio na murach lub ścianach budowli.

Pomniki stanowią ważny element historii Warszawy. Upamiętnienia powstały między kwietniem a listopadem 2008 roku. Początkowy plan zakładał oznakowanie przebiegu granic getta w 21 miejscach. Dnia 27 stycznia 2010 roku odsłonięto dwudziestą drugą tablicę w ramach obchodów Międzynarodowego Dnia Pamięci o Ofiarach Holokaustu, która znajduje się przy fragmencie muru getta przy ulicy Siennej.

Realizacja projektu była możliwa dzięki wsparciu miasta stołecznego Warszawy oraz Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Lokalizacje pomników

– Ulica gen. Władysława Andersa w narożniku ulicy Świętojerskiej, to miejsce, gdzie stoi pomnik upamiętniający istotną bramę getta, niegdyś zlokalizowaną na ulicy Nalewki. Przez tę bramę 19 kwietnia 1943 roku o 5.30 rano, wojska niemieckie oraz współpracujące z nimi formacje łotewskie i ukraińskie pod przewodnictwem Ferdinanda von Sammern-Frankenegga, wdarły się do getta, spotykając się z oporem ze strony żydowskich bojowników, co dało początek powstaniu w getcie warszawskim.

– W obrębie ulicy Bielańska, na zbiegu z ulicą A. Corazziego, ciężar getta obejmował Wielką Synagogę na Tłomackiem oraz Główną Bibliotekę Judaistyczną. Warto zauważyć, że ten fragment Śródmieścia został wyłączony z getta 20 marca 1942 roku.

– W rejonie ulicy Bonifraterska, przy ulicy Międzyparkowej, znajdował się północno-wschodni narożnik getta. W tym miejscu przerzucono drewnianą kładkę, która była jedną z czterech podobnych konstrukcji zbudowanych na rozkaz Niemców w warszawskim getcie.

– Ulica Chłodna, przy styku z ulicą Elektoralną, upamiętnia gmach Sądów Grodzkich na Lesznie, do którego prowadziła ulica Biała. Budynek Sądów był miejscem spotkań ludzi z obu stron muru getta i do września 1942 roku stanowił jeden z kluczowych punktów ucieczki Żydów na stronę aryjską. Po zakończeniu wojny, ulica Biała została odbudowana około 200 metrów na zachód.

– Ulica Chłodna w rejonie Żelaznej zaś, przypomina o wyłączeniu z getta grudniowym rozporządzeniem w 1941 roku obszaru pomiędzy ulicami Leszno, Wronią, Grzybowską oraz Żelazną, co spowodowało podział dzielnicy zamkniętej na tzw. duże i małe getto. W tej lokalizacji znajdował się również drewniany most, jeden z symboli Holocaustu, który uruchomiono 26 stycznia 1942 roku.

– W miejscu oznaczonym jako Chłodna 41, do grudnia 1941 roku, rozciągała się zachodnia granica getta, ustalona na tyłach posesji przy ulicy Wroniej, a także znajdowała się tam jedna z pierwszych 22 bram (czynna do listopada 1941 roku). Po wyłączeniu tej części Woli w grudniu 1941 roku, granicę przesunięto na środek ulicy Żelaznej.

– przy Placu Defilad 1, na ścianie północno-wschodniego skrzydła Pałacu Kultury i Nauki, który mieści Teatr Studio, można zauważyć granicę getta, przesuniętą 5 października 1941 roku na środek ulicy Siennej.

– W obrębie Alei Piotra Drzewieckiego przy placu Żelaznej Bramy stworzono pas niewłączony do getta, który ciągnął się aż do ulicy Żelaznej, przechodząc obok Hal Mirowskich, Koszar Mirowskich, kościoła św. Karola Boromeusza oraz przenikającej ulicy Chłodnej, tworząc klin na obszarze dzielnicy zamkniętej.

– Ostatnia lokalizacja związana z Aleją Piotra Drzewieckiego przy alei Jana Pawła II – tablice usytuowane na południowej ścianie Pasażu Handlowego „Hale Mirowskie” upamiętniają północną granicę tzw. małego getta, która przebiegała przez mury między posesjami.

– Na ulicy Dzika przy alei Jana Pawła II, po nieznacznym przesunięciu granicy w styczniu 1942 roku na linię ulicy Dzikiej, istniał północno-zachodni narożnik getta.

– Ulica Dzika przy ulicy Stawki posiada pomnik oddający hołd miejscu, gdzie od stycznia 1942 roku spoczywała jedna z bram prowadzących do Umschlagplatzu.

– Adres Freta 55 (od strony ulicy Franciszkańskiej) to lokalizacja najdalej wysuniętej na wschód części dzielnicy zamkniętej. Cały obszar Nowego Miasta został wyłączony z getta w grudniu 1941 roku.

– Ulica Młynarska na murze cmentarza żydowskiego (przy granicy z Muzułmańskim Cmentarzem Kaukaskim) upamiętnia miejsce, którego mur wzdłuż ulicy Młynarskiej i cmentarza Powązkowskiego wyznaczał, aż do wyłączenia cmentarza z getta w grudniu 1941 roku, północno-zachodnią granicę tej dzielnicy.

– Ulica Okopowa 49/51 na murze cmentarza żydowskiego (z strony Anielewicza) jest kolejnym symbolem największej żydowskiej nekropolii Warszawy, koska oraz klubu sportowego Skra, który był jedynym większym terenem niezabudowanym w getcie, wykorzystywanym jako miejsce dla grobów indywidualnych i zbiorowych oraz egzekucji. Tutaj można znaleźć również Pomnik Wspólnego Męczeństwa Żydów i Polaków, upamiętniający poległych w czasie powstania warszawskiego.

– Na ulicy Sienna 53, na舌 strony aryjskiej, znajduje się pomnik granicy getta, która została stworzona z istniejącego muru pomiędzy posesjami Sienna 53 a 55. Południowa granica dzielnicy zamkniętej została przesunięta 5 października 1941 na środek ulicy Siennej.

– Aleja „Solidarności” między gmachem Warszawskiej Opery Kameralnej (nr 76b) a tzw. domem Dysydentów (nr 76a) upamiętnia wyłączoną z getta tzw. enklawę ewangelicką z żeńskim kościołem, domem Dysydentów i pałacem Działyńskich. Enklawa była osłonięta murem getta, a połączona od wschodu z dzielnicą aryjską wąskim przejściem przez zniszczoną posesję przy ulicy Przejazd 5, co ułatwiało pomoc Żydom przez duchownych i parafian.

– Na ulicy Stawki, tuż obok ulicy Okopowej, granica getta biegła wzdłuż krawędzi niewłączonej do getta Fabryki Garbarskiej Temler i Szwede (ul. Okopowa 78).

– Ulica Świętojerska na zbiegu z ulicą Nowiniarską to lokalizacja jedynego zachowanego fragmentu muru północnej części getta.

– W rejonie ulicy Świętokrzyska, na Skwerze mjr. Bolesława Kontryma „Żmudzina”, mija wschodnia granica południowej części dzielnicy zamkniętej. Bardzo ważne, że mur getta został przesunięty w marcu 1941 roku na zachód, wzdłuż linii ulicy Bagno.

– Ulica Twarda przy skrzyżowaniu z Złotą była także lokalizacją południowo-zachodniego narożnika getta, w pobliżu jednej z pierwszych 22 bram, która funkcjonowała od 16 listopada 1940 do 20 stycznia 1941 roku.

– W ulicy Żelaznej 63 na budynku niewłączonej do getta Fabryki Wyrobów Żelaznych „Duschik i Szolce” (od strony ulicy Grzybowskiej) znajdowała się główna brama wiodąca do małego getta.

– W miejscu przy ulicy Żelaznej w narożniku al. Solidarności umieszczone zostały tablice upamiętniające jedną z kluczowych bram getta. Położona była ona na skrzyżowaniu Żelaznej i ulicy ówczesnego Leszna. Dodatkowo, uwzględniono budynek Towarzystwa Szkoły Średniej „Collegium” (ul. Leszno 84) jako część getta, która została połączona z dzielnicą zamkniętą poprzez drewnianą kładkę, przeznaczoną dla osób poruszających się między tymi miejscami, suspnotowaną na wysokości pierwszego piętra, biegnącą nad murem getta, który przebiegał centralnie przez ulicę Żelazną.

---

Oceń: Pomniki granic getta w Warszawie

---