Plac Żelaznej Bramy

---

Nazwa

Nazwa tego znanego miejsca wywodzi się z historycznej Żelaznej Bramy, która niegdyś była kluczowym zachodnim wejściem do Ogrodu Saskiego. To urokliwe miejsce w sercu Warszawy ma swoją bogatą historię.

Dodatkowo, dla tych, którzy chcą zgłębić temat architektury i historii, polecamy zapoznać się z osobnym artykułem na temat Żelaznej Bramy w Warszawie.

Historia

W XVII wieku król Jan Kazimierznadał nieruchomość, na której obecnie znajduje się plac, staroście warszawskiemu, Janowi Wielopolskiemu. W 1693 roku na tym terenie powstała jurydyka – prywatne miasteczko, nazywane Wielopolem. Miejscowość składała się z zaledwie czterech ulic, które od 1771 roku nosiły m.in. nazwy: Elektoralna, Ptasia, Żabia i Przechodnia. Plac, określany jako rynek targowy Wielopola, powstał w pobliżu drogi łączącej Starą Warszawę z Grzybowem. Początkowo był znany jako plac Targowicy Wielopolskiej.

Około 1710 roku, północną część Wielopola zakupiła rodzina Radziwiłłów, która zbudowała tam pałac, dzisiejszy pałac Lubomirskich. W 1730 roku zachodnią część jurydyki nabył August II w związku z budową Osi Saskiej. Po utworzeniu Ogrodu Saskiego, teren został oddzielony murem, a przejściem między tymi obszarami stała się żelazna brama.

W XVIII wieku przy rynku zaczęła osiedlać się znaczna liczba ludności żydowskiej. Na terenie Wielopola zachowywał się spory plac targowy (dzisiaj na skrzyżowaniu ulic Elektoralnej oraz al. Jana Pawła II), gdzie można było nabywać towary po niższych cenach niż w Warszawie, co sprzyjało dużemu ruchowi. Plac ten nie uległ większym zmianom aż do XIX wieku, kiedy od strony Ogrodu Saskiego zaczęto budować metalowe ogrodzenie z nową bramą, natomiast stara została zburzona w 1818 roku. W 1841 roku powstała hala targowa Gościnny Dwór, zaprojektowana przez Jakuba Gaya.

Od drugiej połowy XIX wieku, plac zyskał miano największego targowiska w Warszawie. Oprócz dwóch hal (Gościnnego Dworu oraz Wielopola), na jego terenie dominowały liczne stragany, a także sklepy i warsztaty w parterach budynków go otaczających. Jak zauważył Benedykt Hertz, największe targi odbywały się w piątki, co było prawdopodobnie spowodowane tym, że znaczna część sprzedawców należała do społeczności żydowskiej, która nie pracowała w soboty przez szabat.

Około 1881 roku przez plac poprowadzono tory tramwaju konnego, a w 1908 roku zastąpiono je tramwajem elektrycznym. W latach 1899–1902 zbudowano Hale Mirowskie po zachodniej stronie placu. W 1935 roku do placu przebiła ulica Marszałkowska. Przed rokiem 1939, plac stał się jednym z najruchliwszych oraz kluczowych węzłów komunikacyjnych Warszawy, gdzie zbiegały się różnorodne ulice łączące Wolę, Muranów, Śródmieście oraz Stare Miasto.

Podczas obrony Warszawy we wrześniu 1939 roku spłonął Gościnny Dwór. W latach 1940-1941, południowo-zachodnim krańcem placu przebiegała granica warszawskiego getta, a chociaż odbywały się na nim targi, to ich skala znacznie zmalała z powodu zamknięcia ludności żydowskiej w getcie.

W trakcie powstania warszawskiego, 6 sierpnia 1944 roku oddziały niemieckie dowodzone przez Oskara Dirlewangera, po ciężkich walkach przebiły się ulicami Chłodną oraz Elektoralną do placu Żelaznej Bramy, a następnie przez Ogród Saski do pałacu Brühla, będącego siedzibą gubernatora dystryktu warszawskiego, Ludwiga Fischera. W trakcie niemieckiej ewakuacji, 9 sierpnia na placu Żelaznej Bramy zastrzelono zastępcę gubernatora, Herberta Hummela.

W 1944 roku wszystkie budynki położone na placu zostały zniszczone lub spalone. Po 1945 roku zlikwidowano także biegnącą przez plac linię tramwajową. W 1965 roku rozpoczęto budowę 16-kondygnacyjnych bloków osiedla Za Żelazną Bramą, które powstały w sąsiedztwie placu. Między nowymi blokami zaaranżowano duży parking. Wzdłuż Osi Saskiej oraz Hal Mirowskich utworzono pas parkowy z bulwarem. Nastąpiły także zmiany w przebiegu ulic, plac przekształcił się w pustą przestrzeń otoczoną trawnikiem i parkingami, pozbawioną zabudowy frontowej. W 1970 roku pałac Lubomirskich został obrócony w celu zamknięcia widoku na główną aleję Ogrodu Saskiego oraz zasłonięcia elewacji hali Gwardii, co zmieniło kształt placu na bardziej zamknięty.

W lipcu 1985 roku, przed pałacem Lubomirskich, odsłonięto monumentalny pomnik Poległym w Służbie i Obronie Polski Ludowej, potocznie zwany „pomnikiem utrwalaczy” lub „ubeliskiem”. Został on zdemontowany w 1991 roku. W 2010 roku w jego miejscu postawiono pomnik Tadeusza Kościuszki, będący repliką monumentu znajdującego się w Waszyngtonie. Dodatkowo, w 2008 roku w południowej części placu, blisko al. Piotra Drzewieckiego, odsłonięto jeden z pomników granic getta.

---

Oceń: Plac Żelaznej Bramy

---