Żydowski Instytut Historyczny

---

Historia

Żydowski Instytut Historyczny rozpoczął swoją działalność 1 października 1947 roku, w wyniku przekształcenia Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej, która wcześniej działała przy Centralnym Komitecie Żydów Polskich. Jego siedziba mieści się przy ul. Tłomackie 5, w odbudowanym gmachu, który był niegdyś siedzibą przedwojennego Instytutu Nauk Judaistycznych oraz Głównej Biblioteki Judaistycznej. Budynek, zaprojektowany przez Edwarda Ebera, powstał w latach 1928–1936 i został przekazany do użytku instytutu w maju 1947 roku po gruntownym remoncie.

Instytut przejął zasoby archiwalne Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej oraz Żydowskiego Towarzystwa Krzewienia Sztuk Pięknych. Jego głównym celem stało się stworzenie centralnego archiwum dokumentów dotyczących historii Żydów w Polsce oraz ich jak najszybsze udostępnienie badaczom. W ramach tych działań stworzono Bibliotekę ŻIH, która przejęła zbiory Głównej Biblioteki Judaistycznej oraz rozpoczęto organizację muzeum. Ponadto, podjęto starania o odnalezienie brakujących części Archiwum Ringelbluma. W 1948 roku zainicjowano wydawanie kwartalnika w języku jidysz „Bleter far Geszichte”, a rok później polskojęzycznego „Biuletynu Informacyjnego Żydowskiego Instytutu Historycznego”. Od 1950 do 2000 roku publikacja ta nosiła nazwę „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, a od 2000 roku działa pod tytułem „Kwartalnik Historii Żydów”.

Decydująca zmiana dla instytutu nastąpiła 29 października 1950 roku, kiedy władze PZPR postanowiły zlikwidować Centralny Komitet Żydów Polskich. Niebawem, 8 listopada 1950 roku, pracownicy ŻIH zebrali się na Walnym Zebraniu członków założycieli i powołali Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny w Polsce, które uzyskało status samodzielnego podmiotu prawnego w 1951 roku. Stowarzyszenie kontynuowało działania ŻIH, skupiając się na badaniach historycznych oraz upowszechnianiu wyników prowadzonych prac naukowych.

Początki lat 50. były trudnym okresem dla Instytutu – wielu historyków i badaczy zdecydowało się na emigrację. Kolejna, istotna fala emigracji miała miejsce po wydarzeniach marca 1968 roku, kiedy to władze starały się przekształcić instytut. W odpowiedzi na te działania Artur Eisenbach zrezygnował z pełnionej funkcji dyrektora. Polska Akademia Nauk sugerowała przekształcenie ŻIH w instytucję stricte badawczą, a także postulowała „spolszczenie” instytutu poprzez zatrudnienie Polaków i zmianę programu badań. Proces ten rozpoczął się 18 czerwca 1968 roku, kiedy to zaczęto przejmować akty oraz depozyty ŻIH, co jednak w większości nie doprowadziło do formalnego przekazania zbiorów do Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich.

Po trudnych dla instytutu wydarzeniach, działalność ŻIH została znacznie ograniczona, choć formalnie instytut nie został zlikwidowany. Pewną stabilizację przyniosło powołanie 11 czerwca 1969 roku Rady Naukowej Instytutu, której przewodniczącym został prof. Stanisław Herbst. Początek lat 70. wiązał się z kryzysem kadrowym i w dużej mierze z zanikiem badań poświęconych zagładzie. Mimo tych trudności, determinacja pracowników w połączeniu z ich solidnym wykształceniem pozwoliła na kontynuację badań dotyczących historii Żydów w Polsce, skupiając się m.in. na okresie staropolskim oraz XIX wieku.

Na przełomie lat 70. i 80. ŻIH podejmował wysiłki w celu nawiązania współpracy z innymi instytucjami naukowymi, szczególnie z Instytutem Historii Polskiej Akademii Nauk. W 1979 roku powstał Dział Dokumentacji Odznaczeń Jad Waszem, a w 1991 roku zorganizowano Dział Dokumentacji i Informacji Naukowej, który później przeszedł przekształcenie w Dział Dokumentacji Zabytków. Pierwsze inicjatywy edukacyjne miały miejsce w 1992 roku, a działalność wydawnicza zyskała na znaczeniu i ożywieniu.

Na Walnym Zebraniu w dniu 18 maja 1993 roku członkowie Stowarzyszenia ZIH podjęli decyzję o wyodrębnieniu instytutu i upoważnili Zarząd do udostępnienia majątku stowarzyszenia nowo powołanemu instytutowi naukowo-badawczemu. W jego skład wchodziły budynki przy Tłomackiem 3/5, archiwa, dokumenty oraz zbiory biblioteczne. 18 kwietnia 1994 roku, na podstawie Zarządzenia nr 13, Minister Kultury i Sztuki powołał Żydowski Instytut Historyczny jako Instytut Naukowo-Badawczy. ŻIH INB funkcjonował głównie w oparciu o zasoby przekazane przez Stowarzyszenie, a jego siedzibą został budynek dawnej Głównej Biblioteki Judaistycznej. W grudniu 2008 roku Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego podjął decyzję o likwidacji ŻIH INB, przekształcając go 1 stycznia 2009 roku w Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma, nadając mu status państwowej instytucji kultury.

Działalność

Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma działa jako państwowa instytucja kultury, której celem jest tworzenie naukowych podstaw dla dalszego rozwoju wiedzy na temat historii i kultury Żydów. Instytut sprzyja upowszechnieniu wyników badań, a także umożliwia dostęp do zachowanych świadectw materialnych. Dodatkowo sprawuje wszechstronną opiekę nad zbiorami powierzonymi przez Stowarzyszenie. W szczególności dotyczy to Podziemnego Archiwum Getta Warszawy, znanego jako Archiwum Ringelbluma.

18 września 2017 r., w 71. rocznicę wydobycia pierwszej części wspomnianego Archiwum, Żydowski Instytut Historyczny oraz Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny w Polsce wprowadziły międzynarodowy Program Oneg Szabat. Jego głównym celem jest szerokie rozpowszechnienie wiedzy o Archiwum, udostępnienie zgromadzonych dokumentów oraz upamiętnienie członków grupy Oneg Szabat. W ramach tych działań powstała stała wystawa „Czego nie mogliśmy wykrzyczeć światu”, uruchomiono również Portal Delet, a prace nad wydaniem i przetłumaczeniem dokumentów z Archiwum Ringelbluma trwają.

Archiwum

Archiwum Instytutu to jedno z najcenniejszych źródeł do badań historii Żydów w Polsce. Zbiory obejmują dokumenty tworzone w społeczności żydowskiej od XVIII wieku do współczesności, w tym dokumentację organizacji takich jak: Centralny Komitet Żydów Polskich, Joint, Hebrajskie Stowarzyszenie Pomocy Imigrantom HIAS oraz Towarzystwo Propagowania Pracy wśród Żydów. Na uwagę zasługują również prace studentów szkół wyższych i seminariów rabinackich dotyczące historii, filozofii oraz religioznawstwa. Ważnym elementem archiwum są dokumenty związane z II wojną światową, w tym Podziemne Archiwum Getta Warszawskiego, które w 1999 roku zostało wpisane na listę zabytków piśmiennictwa światowego UNESCO „Pamięć Świata”, a także pamiętniki pisane w obozach koncentracyjnych oraz akta Judenratów.

W 2013 roku na stronie internetowej ŻIH udostępniono spis wszystkich kolekcji archiwalnych. Instytut robi wiele, aby zapewnić dostęp do swoich zbiorów szerokiemu gronu odbiorców, co doprowadziło do powstania Centralnej Biblioteki Judaistycznej. To cyfrowe repozytorium umożliwia przechowywanie i udostępnianie online wszystkich zbiorów bibliotecznych oraz archiwalnych, a także Portal Delet, na którym prezentowane są najcenniejsze zbiory należące do Stowarzyszenia i Instytutu.

Archiwum Ringelbluma (Podziemne Archiwum Getta Warszawy)

Jednym z najcenniejszych zbiorów w archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego jest Podziemne Archiwum Getta Warszawy, które liczy ponad 35 tysięcy stron, w tym: 746 relacji, dzienników oraz wspomnień, 380 teczek dokumentów urzędowych, 120 opracowań naukowych, 88 utworów literackich, 76 fotografii oraz 54 tytuły prasy konspiracyjnej. Prace nad jego zabezpieczeniem trwają od momentu wydobycia tej bezcennej kolekcji. W szczególności znaczenie miały prace konserwatorskie, które rozpoczęły się w 1990 roku dzięki wsparciu finansowemu Muzeum Holocaustu w Waszyngtonie. Instytut zyskał dofinansowanie z Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki, co przyspieszyło prace nad pełną edycją Archiwum, redagowaną przez prof. Tadeusza Epszteina i dr Eleonora Bergman, a później przez dr Katarzynę Person. Efektem ich wysiłków są 38 tomowe wydanie; pierwszy tom, przetłumaczony na język angielski, „The Ringelblum Archive. Underground Archive of the Warsaw Ghetto”, ukazał się w listopadzie 2017 roku.

Oryginalne dokumenty Archiwum są eksponowane na stałej wystawie w ŻIH „Czego nie mogliśmy wykrzyczeć światu”, która została otwarta 14 listopada 2017 roku.

Biblioteka

Biblioteka Instytutu, która obecnie posiada ponad 80 tysięcy woluminów, jest największym w Polsce zbiorem publikacji dotyczących historii, kultury oraz religii Żydów. Kontynuuje tradycję Głównej Biblioteki Judaistycznej, posiadając wiele pozycji związanych z tym tematem. Ponad połowa zbioru to książki i czasopisma w języku hebrajskim oraz jidysz. W zbiorach znajdują się również żydowskie księgi pamięci.

Biblioteka dysponuje także ponad tysiącem rękopisów, na które składają się komentarze do Talmudu oraz Tory, prace dotyczące medycyny i astronomii, traktaty kabalistyczne oraz około 1600 starodruków, większość z nich to dzieła religijne i dysputy rabinackie. Jako jedyna w Polsce, Biblioteka prowadzi katalog książek także w jidysz oraz hebrajskim, bez transliteracji na alfabet łaciński. Zbiór czasopism obejmuje ponad 3600 tytułów, głównie w języku polskim i jidysz, z okresu międzywojennego, z wielu z nich dokonano digitalizacji i udostępnienia w Centralnej Bibliotece Judaistycznej.

Zasoby biblioteczne Instytutu obejmują także kolekcję ponad 1500 materiałów audiowizualnych, w tym filmów dokumentalnych oraz nagrań wideo z wydarzeń związanych z ŻIH oraz relacji historycznych. Dodatkowo w Dziale Dokumentacji Dziedzictwa Żydowskiego zgromadzono przeszło 55 tysięcy zdjęć, w których skład wchodzą przedwojenne fotografie, obrazy z czasu Zagłady, zdjęcia osób notable oraz dokumentacja życia po wojnie.

Muzeum

Żydowski Instytut Historyczny zarządza największą w Polsce kolekcją muzealną o tematyce żydowskiej, powiększoną o ponad 12 tysięcy obiektów. Kolekcja obejmuje zarówno dzieła sztuki, jak i rzemiosło artystyczne oraz przedmioty o znaczeniu historycznym. Na szczególną uwagę zasługują judaika związane z kultem religijnym, takie jak srebrne i mosiężne przedmioty, tkaniny, zwoje Tory oraz iluminowane zwoje Estery.

W 2018 roku w ŻIH otwarto ekspozycję Bejt tfila – Dom modlitwy, na której prezentowane jest podstawowe wyposażenie tradycyjnej synagogi. Zwiedzający mogą zobaczyć ponad trzydzieści ocalonych z Zagłady obiektów pochodzących z synagog z Polski i Niemiec. W muzeum znajduje się również znacząca kolekcja malarstwa, grafiki oraz rzeźby artystów żydowskich, w tym Romana Kramsztyka, Maurycego Gottlieba, Henryka Kuny, Erno Erba oraz Alinę Szapocznikow, które w większości zostały przekazane przez działaczy Żydowskiego Towarzystwa Krzewienia Sztuk Pięknych.

Wystawy

Na stałej wystawie „Czego nie mogliśmy wykrzyczeć światu”, otwartej 14 listopada 2017 r., prezentowane są oryginalne dokumenty Podziemnego Archiwum Getta Warszawy oraz jedna z dwóch baniek, które zostały użyte do ich ukrycia. Tematem przewodnim wystawy jest działalność konspiracyjnej grupy Oneg Szabat oraz unikalne Archiwum, które stworzyli, od jego założenia aż do dzisiaj.

Wystawy czasowe

Instytut regularnie organizuje tematyczne wystawy, obejmujące sztukę przedwojenną, czasów wojny oraz współczesną, a także wystawy fotograficzne i historyczne, dotyczące Archiwum Ringelbluma oraz powojennej historii Żydów polskich. Do większych wystaw czasowych można zaliczyć: „Rabi, rabin, rebe”, „Sztuka polska wobec Holokaustu”, „Bracia Hirszenbergowie – w poszukiwaniu ziemi obiecanej” oraz „Szmul Zygielbojm. Milczeć nie mogę i żyć nie mogę”.

Działalność naukowa

Żydowski Instytut Historyczny to największy w Polsce zespół badawczy koncentrujący się na dziedzictwie żydowskim oraz języku jidysz. Członkowie różnych pracowni zajmują się zbiorami zgromadzonymi w Archiwum oraz ich naukowym opracowaniem, są również autorami publikacji dotyczących historii i kultury Żydów.

Pracownie badawcze

• Pracownia badań nad Edycją Archiwum Ringelbluma,
• Pracownia Encyklopedii Getta Warszawskiego,
• Pracownia ds. życia społecznego ludności żydowskiej w dużych ośrodkach miejskich na ziemiach polskich (Wielkomiejska),
• Pracownia badań nad duchowością żydowską na ziemiach polskich.

Projekty badawcze

• Myśl filozoficzna wobec zagłady Żydów,
• Badania i dokumentacja żydowskich grobów i miejsc egzekucji z czasów II wojny światowej,
• Karaimi i religia karaimska w średniowiecznych źródłach rabinicznych. Studium komparatywne i przekład „Kuzari” Judy Halewiego,
• Związani historią. Stosunki polsko–żydowskie na ziemiach polskich.

Działalność wydawnicza

Wydawnictwo Żydowskiego Instytutu Historycznego publikuje różnorodne prace, które można podzielić na główne grupy: wspomnienia, relacje i dzienniki dotyczące Żydów w okresie Zagłady, a także opracowania na podstawie materiałów zgromadzonych w archiwum i bibliotece ŻIH. Dodatkowo, wydawane są przekłady najważniejszych dzieł literatury światowej na temat Zagłady, literatura religioznawcza oraz piękna, a także katalogi wystaw.

Serie wydawnicze

• „Z dziejów Centralnego Komitetu Żydów w Polsce”,
• „Wydanie Krytyczne Prac Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej”,
• „Źródła do studiów nad duchowością Żydów”.

Badania genealogiczne

Dział Genealogii ŻIH, początkowo zainicjowany jako projekt wspierany przez Fundację Ronalda S. Laudera, obecnie funkcjonuje dzięki wsparciu The Taube Foundation for Jewish Life & Culture z San Francisco. Aktualne informacje dotyczące prowadzonych poszukiwań oraz ich efektów publikowane są na stronie internetowej Instytutu oraz w mediach społecznościowych.

Projekty kulturalne

Działalność edukacyjna i kulturalna stanowi kluczowy element misji ŻIH, który współpracuje z wieloma instytucjami w Polsce oraz za granicą. Instytut przykłada dużą wagę do promocji oraz ochrony dziedzictwa języka jidysz, co jest fundamentalne dla żydowskiej tożsamości. Od 2012 roku Żydowski Instytut Historyczny, wspólnie z żydowskimi środowiskami, organizuje „Marsz Pamięci 22 lipca”, mający na celu przywrócenie pamięci o 300 tysięcy Żydów zamordowanych w obozie zagłady Treblinka II. Instytut jest również współorganizatorem obchodów rocznicy buntu więźniów w obozie zagłady w Treblince, które odbywają się 2 sierpnia.

W tradycji Żydowskiego Instytutu Historycznego znajdują się również „Czwartki na Tłomackiem”. To cotygodniowe spotkania, które obejmują prelekcje popularnonaukowe, wykłady, koncerty, wieczory autorskie, panele dyskusyjne oraz pokazy filmów. ŻIH angażuje się w różnorodne imprezy kulturalne, organizując pokazy filmów, oprowadzania po wystawach, wykłady i warsztaty, co pozwala na aktywne uczestnictwo w wydarzeniach takich jak Noc Muzeów, Festiwal Nauki czy Festiwal Warszawa Singera we współpracy z Fundacją Szalom oraz Pardes Festival w Kazimierzu Dolnym.

Działalność edukacyjna

Instytut organizuje zajęcia edukacyjne skierowane do uczniów, studentów, nauczycieli oraz seniorów, zarówno z Polski, jak i z zagranicy. Zajęcia te mają na celu przybliżenie historii, kultury i religii polskich Żydów, jak również zagadnień związanych z Holokaustem. ŻIH organizuje także różnorodne spacery edukacyjne, związane zarówno z ważnymi miejscami w Warszawie (takimi jak Muranów, Praga, getto warszawskie czy cmentarz żydowski), jak i z sylwetkami wybitnych postaci, jak Janusz Korczak, Emanuel Ringelblum czy dr Icchok Lejbusz Perec.

Rada Programowa

Członkowie Rady Programowej Żydowskiego Instytutu Historycznego w latach 2013–2017 to m.in. Monika Adamczyk-Garbowska, Sławomir Buryła, Barbara Engelking, Tadeusz Epsztein, Jan Grabowski, Jerzy Kochanowski, Grzegorz Krzywiec, Anna Landau-Czajka, Eugenia Prokop-Janiec oraz Michael Steinlauf i Jean-Charles Szurek. Aktualny skład Rady Programowej obejmuje: Grzegorz Berendt (przewodniczący), Piotr M. A. Cywiński, Tadeusz Epsztein oraz wielu innych specjalistów w dziedzinie historii i kultury Żydów.

Pracownicy

Aktualnie Żydowski Instytut Historyczny zatrudnia ponad 70 pracowników merytorycznych, specjalizujących się w różnych działach, takich jak naukowy, archiwum, biblioteka, muzeum, komunikacja i promocja, edukacja oraz konserwacja. W gronie pracowników znajdują się profesorowie tytularni, tacy jak Andrzej Żbikowski, doktorzy habilitowani jak Jan Doktór, August Grabski, Katarzyna Person, Piotr Weiser, Rafał Żebrowski, oraz doktorzy tacy jak Magdalena Bendowska, Eleonora Bergman czy Jolanta Żyndul.

Byli pracownicy zasłużeni dla instytutu

• Adam Bielecki (1915–2001),
• Józef Chajn (1941–2010),
• Szymon Datner (1902–1989),
• Danuta Dąbrowska (1925–2015),
• Artur Eisenbach (1906–1992),
• Marian Fuks (1914–2022),
• Paweł Goldkraut (1898–1978),
• Daniel Grinberg (ur. 1950),
• Maria Grinberg (1912–1994),
• Michał Grynberg (1909–2000),
• Agnieszka Haska,
• Zygmunt Hoffman (1911–1992),
• Elżbieta Horn (1921–2005),
• Maurycy Horn (1917–2000),
• Ninel Kameraz-Kos (1937–2011),
• Bernard Ber Mark (1908–1966),
• Janina Morgensztern (1903–1970),
• Aleksander Pakentreger (1916–2007),
• Adam Rutkowski (1912–1987),
• Ruta Sakowska (1922–2011),
• Bella Szwarcman-Czarnota (ur. 1945),
• Paweł Śpiewak (1951–2023),
• Feliks Tych (1929–2015),
• Bożena Umińska-Keff (ur. 1948),
• Joanna Wiszniewicz (1947–2009),
• Helena Wajcman (1912-1995),
• Olga Zienkiewicz (1955–2013).

Dyrekcja

Dyrekcja Żydowskiego Instytutu Historycznego p.o. Dyrektora: Michał Trębacz Zastępca Dyrektora ds. Programowych: Zuzanna Schnepf-Kołacz Zastępca Dyrektora ds. Zbiorów: Monika Taras

_

Dyrektorzy: od 2024: Michał Trębacz 2021–2024: Monika Krawczyk 2011–2020: Paweł Śpiewak 2007–2011: Eleonora Bergman 1995–2006: Feliks Tych 1994–1995: Daniel Grinberg 1991–1994: Marian Fuks 1970–1991: Maurycy Horn 1968–1970: Szymon Datner 1966–1968: Artur Eisenbach 1949–1966: Bernard Ber Mark 1947–1949: Nachman Blumental

Rada Programowa (kadencja 2024–2028)

W skład Rady Programowej na kadencję 2024–2028 wchodzą następujące osoby:

• dr Helena Datner,
• prof. Havi Dreifuss (inne języki),
• prof. dr. hab. Barbara Engelking,
• dr Zuzanna Hertzberg,
• prof. Samuel D. Kassow,
• prof. dr hab. Adam Kaźmierczyk,
• prof. dr hab. Anna Landau-Czajka,
• prof. dr hab. Łukasz Niesiołowski-Spanó (inne języki),
• Shana Penn,
• prof. dr hab. Dariusz Stola,
• Marian Turski,
• Piotr Wiślicki,
• prof. dr hab. Marcin Wodziński – przewodniczący.

---

Oceń: Żydowski Instytut Historyczny

---