Trakt Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów w Warszawie

---

Historia

Trakt Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów w Warszawie został zrealizowany w latach 1988–1989 według wizji architektów, takich jak Stanisław Jankowski oraz Marek Moderau. Rozbudowa Traktu miała miejsce w latach 1995 oraz 1997, wprowadzając nowe obiekty do tego obszaru pamięci.

Zaczynając swoją drogę w miejscu pamięci, jakim jest pomnik Bohaterów Getta, Trakt prowadzi nas ulicami Zamenhofa i Dubois, aż do Kopca Anielewicza, kończąc na ul. Stawki, gdzie znajduje się Pomnik Umschlagplatz, stanowiący integralną część Traktu.

Całość Traktu Pamięci składa się z 22 kamiennych form pamiątkowych, w tym 17 bloków, jednego obelisku, płyty, dwóch tablic i pomnika. Kamienne bloki, charakteryzujące się wymiarami 85 × 80 × 100 cm, zostały wykonane z czarnego sjenitu. Na górnej powierzchni każdego z nich umieszczono inskrypcje w języku polskim i hebrajskim, wyryte na tablicach w formie macewy, z obrazkiem przedstawiającym menora, czyli siedmioramienny świecznik. Na przedniej ścianie bloków zaznaczono datę „1940-1943”, która odnosi się do okresu istnienia warszawskiego getta.

Na lewej bocznej stronie widnieje napis po polsku: „Trakt Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów”, natomiast ten sam tekst w języku hebrajskim umieszczono na drugiej bocznej ścianie każdego bloku. Uroczystość odsłonięcia tego wyjątkowego Traktu miała miejsce 18 kwietnia 1988 roku, na dzień przed 45. rocznicą wybuchu powstania w getcie warszawskim.

Trasa Traktu

Trakt Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów w Warszawie stanowi istotny punkt w przestrzeni warszawskiej. Rozpoczyna się oraz kończy na dwóch charakterystycznych blokach, które można znaleźć na rogu ulic Zamenhofa oraz Anielewicza, jak również przy zbiegu ulic Stawki i Dzikiej. Te monumentalne elementy upamiętniają utworzenie warszawskiego getta w 1940 roku. Obie struktury wyznaczają dawny korytarz ulicy Zamenhofa, którą prowadzono Żydów na Umschlagplatz, skąd byli wywożeni do obozu śmierci w Treblince.

W obrębie placu wokół pomnika Bohaterów Getta znajdują się cztery bloki z sjenitu oraz jeden obelisk. Dwa z tych bloków, umieszczone niesymetrycznie po bokach monumentu, zawierają informacje dotyczące powstania w getcie. W ramach obchodów 45. rocznicy wydarzeń związanych z powstaniem, na placu przed pomnikiem zasadzono symboliczne drzewo – dąb piramidalny (Quercus robur Fastigiata), które nosi nazwę Drzewo Wspólnej Pamięci Polaków i Żydów. Obok dębu usytuowany jest blok sjenitowy, który także pełni funkcję memorialną.

27 września 1995 roku Władysław Bartoszewski dokonał odsłonięcia obelisku Żegoty, zaprojektowanego przez Hannę Szmalenberg oraz Marka Moderau. Czwarty blok na placu zajmuje miejsce w hołdzie Emanuelowi Ringelblumowi i wprowadza ciąg upamiętniający bojowników Żydowskiej Organizacji Bojowej oraz Żydowskiego Związku Wojskowego, jak również działaczy społecznych aktywnych w getcie.

Podczas wędrówki ulicą Zamenhofa, po obu stronach ulicy Lewartowskiego, znajdują się bloki poświęcone pamięci Józefa Lewartowskiego oraz Michała Klepfisza. Idąc w kierunku wschodnim wzdłuż Zamenhofa, uwagę przykuwa blok sjenitowy upamiętniający Szmula Zygielbojma. 22 lipca 1997 roku odsłonięto tam pomnik Szmula Zygielbojma, autorstwa Marka Moderau, który wyróżnia się popękanym szarym granitem na chodniku oraz ścianą z polerowanego czarnego kamienia. Na jej powierzchni widnieje napis w polskim i hebrajskim, będący fragmentem listu pożegnalnego Szmula Zygielbojma przed podjęciem decyzji o samobójstwie.

Na rogu ulic Zamenhofa oraz Miłej umiejscowiony jest blok sjenitowy, który oddaje hołd Arie Wilnerowi, a po pokonaniu ul. Miłej znajduje się kolejny blok dedykowany Mordechajowi Anielewiczowi. Tuż przy Kopcu Anielewicza, na zielonych skwerach ul. Dubois, zlokalizowane są dwa bloki: pierwszy upamiętnia Meirowi Majerowiczowi, natomiast drugi dedykowany jest Pawłowi Frenklowi i Dawidowi Apfelbaumowi. Przy końcu ulicy Dubois, naprzeciw skrzyżowania z Niską, znajduje się blok poświęcony Frumce Płotnickiej, a chwilę dalej napotykamy blok honorujący Icchaka Nyssenbauma.

W pobliżu skrzyżowania Dubois i Stawki, znajduje się blok dedykowany pamięci Janusza Korczaka. Następnie Trakt skręca w lewo w kierunku Stawki, kończąc sekwencję bloków upamiętniających osoby związane z gettem bloku, który oddaje hołd poecie Icchakowi Kacenelsonowi. Na ścianach budynków przy ul. Stawki 5/7 (aktualnie Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego) oraz ul. Stawki 10 (gdzie mieści się Zespół Szkół Licealnych i Ekonomicznych nr 1 oraz Collegium – Szkoły Policealne) zamocowane zostały tablice pamiątkowe przypominające o deportacjach Żydów do Treblinki. Tablice przyjmują formę macewy z wyrytą menorą oraz inskrypcjami w języku polskim i hebrajskim. Na końcu za budynkiem przy ul. Stawki 10, znajduje się także pomnik Umschlagplatz.

Lokalizacje i opis elementów Traktu

Trakt Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów w Warszawie jest miejscem wyjątkowym, które prowadzi przez najważniejsze lokalizacje związane z historią Żydów w tym mieście, w szczególności w okresie II wojny światowej. Na szlaku tym można zobaczyć elementy pamięci, które upamiętniają tragiczne losy społeczności żydowskiej.

W poniższej tabeli zgromadzono kluczowe lokalizacje oraz związane z nimi opisy, które ukazują znaczenie i historię tych miejsc. Tego rodzaju informacje stanowią istotny element edukacji historycznej i pamięci o przeszłości.

Lokalizacja	Napis (pisownia oryginalna)
Ulica Zamenhofa róg Anielewicza	W 1940 roku Niemcy założyli w Warszawie tzw. „Żydowską Dzielnicę Mieszkaniową” – getto, w którym zamknięto 450 tys. Żydów, którzy zostali wymordowani w latach 1940–1943.
Plac przy pomniku Bohaterów Getta	Powstanie w getcie warszawskim trwało od 19 kwietnia do 15 maja 1943 roku, to była bohaterska walka żydowskich bojowników o godność człowieka.
Plac przy pomniku Bohaterów Getta	Drzewo Wspólnej Pamięci Żydom polskim, zamordowanym w latach 1939–1945 przez hitlerowskiego okupanta, oraz Polakom, którzy zginęli niosąc Żydom pomoc, upamiętnione 19 kwietnia 1988 roku, w 45. rocznicę wybuchu powstania w getcie warszawskim.
Plac Bohaterów Getta Warszawskiego (przy pomniku Bohaterów Getta) (obelisk Żegoty)	1942 Żegota 1945 to organizacja stworzona przez Polskie Państwo Podziemne dla ratowania Żydów podczas Holocaustu, będąca jedyną finansowaną przez Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie. Dar amerykańskich przyjaciół Żegoty.
Plac Bohaterów Getta Warszawskiego (przy pomniku Bohaterów Getta)	Od 19 kwietnia do 15 maja 1943 roku miało miejsce powstanie w getcie warszawskim, podczas którego żydowscy bojownicy walczyli o swoją godność.
Plac Bohaterów Getta Warszawskiego (przy pomniku Bohaterów Getta)	Emanuel Ringelblum 1900–1944, historyk, członek Poalej Syjon – Lewicy, działacz społeczny, założyciel konspiracyjnego archiwum getta, ukrywany przez Polaków od lata 1943 roku, zginął na Pawiaku 10 marca 1944 roku.
Ulica Zamenhofa róg Lewartowskiego	Józef Lewartowski 1895-1942, pełnomocnik KC PPR w Dzielnicy Żydowskiej, współtwórca oraz lider bloku antyfaszystowskiego; zastrzelony w getcie. Pośmiertnie odznaczony Krzyżem Grunwaldu III klasy.
Ulica Zamenhofa róg Lewartowskiego	Michał Klepfisz 1913-1943, działacz Bundu, członek Żydowskiej Organizacji Bojowej, zginął w drugim dniu powstania w getcie warszawskim. Pośmiertnie odznaczony Krzyżem Virtuti Militari V klasy.
Ulica Lewartowskiego 6 (od strony ulicy Zamenhofa)	Szmul Zygielbojm 1895-1943, przedstawiciel Bundu w Radzie Narodowej R.P. w Londynie; w proteście przeciw bierności rządów sprzymierzonych wobec zagłady Żydów w getcie warszawskim, odebrał sobie życie 12 maja 1943 roku.
Ulica Lewartowskiego 6 (od strony ulicy Zamenhofa) (pomnik Szmula Zygielbojma)	„Milczeć nie mogę i żyć nie mogę, gdy giną resztki ludu żydowskiego w Polsce…” Szmul M. Zygielbojm, 11 maja 1943, Londyn.
Ulica Zamenhofa róg Miłej	Arie Wilner „Jurek” 1917-1943, członek Haszomer Hacair, łącznik między Żydowską Organizacją Bojową a Armią Krajową, uczestnik powstania w getcie, zginął 8 maja 1943 roku w bunkrze dowództwa; pośmiertnie odznaczony Krzyżem Virtuti Militari V klasy.
Ulica Dubois róg Miłej	Mordechaj Anielewicz 1919-1943, członek Haszomer Hacair, komendant Żydowskiej Organizacji Bojowej, przywódca powstania w getcie, który 8 maja 1943 roku, w otoczonym przez Niemców bunkrze dowództwa, odebrał sobie życie wraz z sztabem; pośmiertnie odznaczony Krzyżem Grunwaldu III klasy.
Ulica Dubois	Meir Majerowicz „Marek” 1911–1943, członek Poalej-Syjon CS, w powstaniu w getcie pełnił funkcję komendanta grupy Żydowskiej Organizacji Bojowej, pośmiertnie odznaczony Krzyżem Walecznych.
Ulica Dubois	Paweł Frenkel, komendant Żydowskiego Związku Wojskowego, Dawid Apfelbaum, dowódca oddziału ŻZW, polegli w walce podczas powstania w getcie warszawskim.
Ulica Dubois róg Niskiej	Frumka Płotnicka 1914–1943, łączniczka Żydowskiej Organizacji Bojowej, współorganizatorka samoobrony w gettach Warszawy, Sosnowca i Będzina, gdzie zginęła broniąc się w bunkrze; pośmiertnie odznaczona Krzyżem Grunwaldu III klasy.
Ulica Dubois	Icchak Nyssenbaum 1868-1942, rabin. Przywódca religijno-syjonistycznego stronnictwa Mizrachi w Polsce, członek ruchu konspiracyjnego w warszawskim getcie; zamordowany w Treblince.
Ulica Dubois róg Stawki	Janusz Korczak (Henryk Goldszmidt) 1878–1942, pedagog, pisarz, lekarz, zginął z dziećmi swego sierocińca, których nie opuścił w ich ostatniej drodze przez Umschlagplatz do komór gazowych w Treblince.
Ulica Stawki	Icchak Kacenelson 1886–1944, poeta, tworzył w językach hebrajskim i żydowskim. Autor „Pieśni o zamordowanym żydowskim narodzie”. Zginął w obozie Auschwitz–Oświęcim.
Ulica Stawki 5/7	W budynku przy Stawkach 5–7 komenda oddziału SS nadzorowała w latach 1942–1943 Umschlagplatz, na który codziennie spędzano tysiące mieszkańców getta, aby wywieźć ich do obozu śmierci w Treblince.
Ulica Stawki 10	W budynku przy Stawkach 6–8 przetrzymywano Żydów przed ich wywiezieniem do Treblinki; mieściła się tam szkoła oraz przejściowo szpital żydowski.
Ulica Stawki (pomnik Umschlagplatz)	Tą drogą cierpienia i śmierci w latach 1942–1943 przeszło z utworzonego w Warszawie getta do hitlerowskich obozów zagłady ponad 300 tys. Żydów.
Ulica Stawki róg Dzikiej	W 1940 roku Niemcy utworzyli w Warszawie tzw. „Żydowską Dzielnicę Mieszkaniową” – getto, w którym zamknięto 450 tys. Żydów, którzy zostali wymordowani w latach 1940–1943.

Ocena artystyczna Traktu

W aspekcie artystycznym, obiekt ten realizuje koncepcję formy otwartej, jaką przedstawił Oskar Hansen. Warto przytoczyć słowa Henryka Drzewieckiego, który zauważył:

„Warszawa ma nowy zespół pomnikowy, który jako fragment symbolicznej przestrzeni miasta jest dziełem pierwszorzędnym, dziełem znaczącym, a zarazem godnym Warszawy i jej obywateli. (…) Otóż jego autentyzm i siła przekonywania wynika z odniesień do przeszłości – tragedii polskich Żydów, a także do przyszłości – nadziei i woli życia. Jest on znakiem, który przez swą symbolikę i ponadczasowe formy utrwala kształt ludzkich znaczeń i człowieczej doli: znakiem, w którym współistnieją odświętność i codzienność ludzkiej egzystencji.”

Odwołania te ukazują głęboką więź między pamięcią a dążeniem do przetrwania, co czyni ten zespół pomnikowy niezwykle ważnym elementem kulturowym Warszawy.

---

Oceń: Trakt Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów w Warszawie

---