Plac Trzech Krzyży w Warszawie

---

Historia

Plac Trzech Krzyży, znajdujący się na skrzyżowaniu historycznych traktów, które prowadziły z doskonale znanej Starej Warszawy (ulica Nowy Świat) do takich miejsc jak Ujazdowa (ulica Wiejska), Rakowiec (ulica Mokotowska) oraz Grzybów (ulica Bracka), jest miejscem pełnym historii. Rozdroże, które istniało niegdyś w tej lokalizacji, było dużo mniejsze od obecnych rozmiarów placu. Do połowy XVIII wieku w jego północnej części, wzdłuż aktualnej ulicy Żurawiej i dalej przez wąwóz ulicy Książęcej, płynęła rzeka Żurawka, która kończyła swój bieg w Wiśle.

Około roku 1725 w samym sercu placu wzniesiono dwie kolumny, na szczycie których umieszczono złocone krzyże. Były one symbolicznie punktami wyznaczającymi początek Drogi Kalwaryjskiej (Drogi Krzyżowej Kalwarii Ujazdowskiej), fundowanej przez króla Augusta II. Droga ta prowadziła do Grobu Chrystusa, który miał znajdować się przy Zamku Ujazdowskim. Powstał tam plan przebudowy zamku na kościół oraz klasztor, a dewocyjna fundacja królewska przyczyniła się do stworzenia Fryzurów współczesnych Alej Ujazdowskich.

W 1756 roku, z okazji ukończenia procesu brukowania warszawskich ulic oraz doprowadzenia bruku do placu, marszałek wielki koronny Franciszek Bieliński zainstalował nieopodal kolumn posąg świętego Jana Nepomucena, trzymającego krzyż. Posąg, prawdopodobnie autorstwa Jana Jerzego Plerscha, był trzecim krzyżem tej lokalizacji, co wpłynęło na nazewnictwo placu w XVIII i XIX wieku. Miejsce to nazywano wówczas placem Trzech Złotych Krzyży, placem Złotych Krzyży, a także miejscem obok Złotych Krzyżów na Nowym Świecie. Z upływem lat pojawiły się inne określenia, takie jak plac pod Figurami, plac Aleksandra oraz plac św. Aleksandra. Nazwa, którą znamy dzisiaj, została oficjalnie nadana w 1919 roku.

W roku 1787 na placu zorganizowano targowisko, a blisko 50 lat później, w 1831, wykonano jego brukowanie. W grudniu 1922 roku plac stał się miejscem starć pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami wyboru Gabriela Narutowicza na prezydenta, co zakończyło się wieloma rannymi.

W momencie obrony Warszawy we wrześniu 1939 plac przy kościele św. Aleksandra przekształcono w cmentarz dla ofiar niemieckich bombardowań, chociaż groby zniknęły jesienią tego samego roku. Podczas okupacji plac znalazł się w granicach niemieckich. Po zamknięciu w listopadzie 1939 Gimnazjum im. Królowej Jadwigi, w jego budynku powstał Dom Żołnierza (Soldatenheim). Niemcy przejęli także inne budynki w okolicy, takie jak YMCA przy ul. Konopnickiej 6 oraz gmach Izby Przemysłowo-Handlowej przy ul. Wiejskiej 10. Zainstalowano sklepy Julius Meinl, przeznaczone jedynie dla Niemców na dwóch końcach placu, w rejonie ulic Hożej i Mokotowskiej oraz Książęcej i Nowego Światu.

W kwietniu 1942 roku nowo uruchomiona okólna linia tramwajowa „O” zaczęła kursować po placu, a podczas powstania warszawskiego, do 3 sierpnia 1944, obszar ten pozostawał pod kontrolą niemiecką. Tego dnia po południu polscy powstańcy zdobyli budynek Gimnazjum im. Królowej Jadwigi oraz opanowali budynek towarzystwa ubezpieczeniowego Riunione Adriatica di Sicurtà, stając się właścicielami placu do 8 sierpnia. Ciężkie walki miały miejsce wschodniej części placu, w okolicy szpitala św. Łazarza oraz ulicy Książęcej, która stanowiła istotny korytarz komunikacyjny pomiędzy Śródmieściem a Solcem (Powiślem Czerniakowskim).

Niebezpieczeństwa związane z bombardowaniami miały miejsce 2 września 1944, kiedy Luftwaffe zbombardowało zarówno Gimnazjum, budynek towarzystwa ubezpieczeniowego, jak i kościół św. Aleksandra. Ocalały jedynie niektóre fragmenty kościoła i porty. 13 września tego samego roku, Niemcy zakończyli jedyny korytarz łączący Śródmieście z Czerniakowem przez ulicę Książęcą, jednak mieszkańcy placu nie poddali się aż do kapitulacji powstania.

W 1965 roku, zarówno historia jak i układ urbanistyczny placu zostały wpisane do rejestru zabytków. Co więcej, w latach 2022−2023 plac przeszedł modernizację, w trakcie której wydzielono pas rowerowy w ciągu Alej Ujazdowskich, zasadzono dwa tuziny drzew, zainstalowano sygnalizację świetlną na centralnym przejściu oraz uwydatniono pozostałości przedwojennego bruku oraz torowiska tramwajowego.

Zabudowa placu

Do połowy osiemnastego wieku, zabudowa otaczająca plac, w większości była w formie luźnych, drewnianych struktur. W momencie, gdy zaczęto wznosić pierwsze większe budynki murowane, miało to miejsce około roku 1770. W 1776 roku na placu powstał pałacyk Dominika Merliniego, znany także jako domek Holenderski, później natomiast, około roku 1787, wybudowano kamienicę Antoniego Lucińskiego, który piastował funkcję podczaszego Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Wrzesień 1809 roku przyniósł ze sobą monumentalną bramę triumfalną, oznaczoną napisem upamiętniającym powrót Wojska Narodowego po udanej kampanii. Witała ona wojska polskie, dowodzone przez księcia Józefa Poniatowskiego, wracające do Warszawy po kampanii austriackiej. W listopadzie 1815 roku w tym miejscu zbudowano drewnianą bramę triumfalną w stylu klasycystycznym, by uczcić wjazd cesarza Rosji Aleksandra I do stolicy, przechodząc przez rogatki mokotowskie. Obie budowle zostały zaprojektowane przez Jakuba Kubickiego.

W roku 1817 plac został powiększony poprzez wywłaszczenie pięciu posesji i rozbiórkę istniejących na nich budynków. Lata 1818-1825 to czas budowy klasycystycznego kościoła św. Aleksandra, zaprojektowanego przez Chrystiana Piotra Aignera. Świątynia została ufundowana ze składek ludzi, w tym urzędników państwowych, które pierwotnie miały być przeznaczone na murowaną bramę triumfalną, planowaną dla Aleksandra I.

Plac został uregulowany i od tego momentu nosił nazwę placu Aleksandra, ku czci cesarza. W 1827 roku, po wschodniej stronie, zbudowano klasycystyczny gmach Instytutu Głuchoniemych. Budynek o jednopiętrowym korpusie głównym został w latach 1873-1874 znacznie podwyższony.

Z kolei od 1862 roku na parterze kamienicy pod nr 10 funkcjonowała apteka prowadzona przez Henryka Klawe, co stanowiło początek znanej rodzinnej firmy farmaceutycznej, znanej później jako Polfa Warszawa.

Począwszy od 1871 roku, targowisko z placu Trzech Krzyży zaczęło być przenoszone na posesję położoną przy skrzyżowaniu z ulicą Hożą, gdzie wzniesiono trzypiętrowe budynki. Potem bazar został przeniesiony na parcelę pomiędzy ulicami Wspólną, Hożą i Kruczą, gdzie funkcjonował do września 1939 roku. W latach 1884-1886 na wylocie ulicy Brackiej wzniesiono kamienicę Pod Gryfami, według projektu Józefa Hussa.

W związku z nadmierną liczbą wiernych, kościół św. Aleksandra został znacznie rozbudowany w latach 1886-1894 na mocy projektu Józefa Piusa Dziekońskiego. Park wokół świątyni w 1894 roku przekształcono w skwer, gdzie umieszczono także kolumny i figurę św. Jana Nepomucena. Z kolei nowoczesny publiczny szalet, powstały na placu w 1892 roku, był jednym z pierwszych tego typu budynków w Warszawie, jednak w 2005 roku został rozebrany.

Na przełomie lat 1913-1914 zrealizowano na rogu ulic Hożej i Mokotowskiej kamienicę Sukierta, zaprojektowaną przez Henryka Stifelmana i Stanisława Weissa, zachowaną do dziś. Z kolei w 1924 roku budynek biurowy, który znajdował się u wylotu ulicy Wiejskiej, dostosowano na siedzibę Gimnazjum im. Królowej Jadwigi, zaprojektowaną przez Józefa Handzelewicza.

W latach 1938-1939 pod nr 2, na rogu z ulicą Prusa, wzniesiono znaczącą kamienicę dla włoskiego towarzystwa ubezpieczeniowego Riunione Adriatica di Sicurtà, zbudowaną przez Edwarda Ebera. Na początku 1939 roku otwarto tam jedno z najbardziej nowoczesnych warszawskich kin, nazwane „Napoleon”, które później przemianowano na „Apollo”.

W latach 1947-1949 w zachodniej części placu wzniesiono budynek Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego, który jest dziełem Stania Bieńkuńskiego i Stanisława Rychłowskiego. Gmach oddzielił wylot ul. Wspólnej od placu, a sama bryła budynku, z prefabrykatów, nawiązywała stylem do architektury przedstawicieli lat 30.

W 1949 roku powstała koncepcja stworzenia amfiteatru na skarpie skarpy, co wymagałoby rozbiórki Instytutu Głuchoniemych oraz kamienic wschodniej pierzei placu, ale ten projekt nigdy nie ujrzał światła dziennego. W latach 1949-1952 rekonstrukcja kościoła św. Aleksandra została przeprowadzona na podstawie oryginalnego projektu Chrystiana Piotra Aignera.

Odbudowano również dwie kamienice w północnej części placu, a na ich miejscu powstał pseudorenesansowy budynek, w którym funkcjonowała redakcja tygodnika „Szpilki”. Natomiast w miejsce hotelu Sheraton pojawił się skwer, upamiętniający Ładysława Buczyńskiego, i zajmował on miejsce, w którym kiedyś znajdowało się towarzystwo Riunione Adriatica di Sicurtà. W latach 70. ubiegłego wieku zburzono kamienicę nr 10.

W latach 1996-1998 wzniesiono nowy biurowiec Holland Park wzdłuż ulicy Książęcej, zamieniając ten obszar w nowoczesny fragment pierzei placu po zachodniej stronie. W 2017 roku budynek przeszedł rozbudowę i zyskał nową nazwę – Ethos. W międzyczasie zakończono modernizację kamienicy, sekwencjonując ją przez szklany dach i łącząc z dawną destylarnią, co przyniosło nowy obiekt biurowo-usługowy znany jako Dom Dochodowy o Trzech Frontach.

Ważniejsze obiekty

Budynki

Wzgórze Trzech Krzyży to miejsce, które wyróżnia się nie tylko ze względu na historyczne znaczenie, ale również ze względu na interesującą architekturę budynków. Wśród nich warto zwrócić uwagę na:

• Kościół św. Aleksandra,
• Instytut Głuchoniemych,
• Domek Holenderski,
• Kamienica Sukertów,
• Budynek Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego,
• Kamienica Pod Gryfami.

Pomniki i upamiętnienia

Na placu znajdują się także różnorodne pomniki oraz elementy upamiętnienia, które mówią o bogatej historii tego miejsca. Warto wymienić:

• Figurę św. Jana Nepomucena oraz dwie kolumny z krzyżami,
• Pomnik założyciela Instytutu Głuchoniemych, ks. Jakuba Falkowskiego, który został odsłonięty w październiku 1968 roku, po wcześniejszym zniszczeniu w 1944,
• Głaz z tablicą upamiętniającą Gimnazjum im. Królowej Jadwigi, odsłonięty w grudniu 1980 roku,
• Pomnik Wincentego Witosa, który został odsłonięty 22 września 1985 roku w trakcie obchodów 90-lecia ruchu ludowego w Polsce,
• Pomnik Wandy Tazbir, odkryty w październiku 2007 roku przed Instytutem Głuchoniemych.

Transport

W 1881 roku na placu Trzech Krzyży uruchomiono linię tramwaju konnego, a już w 1908 pojawiły się tramwaje elektryczne, które znacząco poprawiły transport w tej okolicy. Dodatkowo, w 1921 roku zrealizowano pierwszy kurs autobusu miejskiego, co stanowiło duży krok naprzód w zakresie komunikacji.

Po zakończeniu II wojny światowej, zmiany w polityce komunikacyjnej skutkowały ograniczeniem liczby linii tramwajowych w centrum Warszawy. W związku z tym, nie odbudowano linii w Alejach Ujazdowskich. W 1946 roku uruchomiono nowe tramwaje, które zawracały na pętli na końcu ulicy Wiejskiej. Mimo wszystko, linia tramwajowa na ulicy Książęcej została zachowana, co umożliwiło częściowy dostęp do transportu tramwajowego dla mieszkańców.

Przed przywróceniem ruchu tramwajowego w tej okolicy, torowisko zostało przebudowane, co wynikało z decyzji podjętej w 1945 roku dotyczącej zmiany szerokości torów z 1525 mm na 1435 mm. W 1957 r. zrezygnowano z kończenia kursów tramwajowych na pętli przy ulicy Wiejskiej, a ostatecznie tramwaje zniknęły z placu Trzech Krzyży w październiku 1960 roku. Zlikwidowano wówczas linię prowadzącą od mostu Poniatowskiego w stronę Alej Jerozolimskich, ulicą Nowy Świat, a także przez północno-wschodni narożnik placu i dalej ulicami: Książęcą, Ludną oraz Solcem do al. 3 Maja.

W 1970 roku miała miejsce kolejna przebudowa, podczas której zmieniono układ jezdni oraz repositionowano skwer na placu, co przyczyniło się do złagodzenia łuków przy wjeździe w Aleje Ujazdowskie. Dziś, plac Trzech Krzyży jest kluczowym węzłem komunikacyjnym, przez który przebiegają najważniejsze linie autobusowe łączące Stare Miasto z Wilanowem. Warto zaznaczyć, że z pozostałych ulic wychodzących z placu, ulica Książęca ma istotne znaczenie dla komunikacji, stanowiąc dogodną trasę ze śródmieścia do Solca.

W kulturze

Plac Trzech Krzyży w Warszawie to miejsce o bogatej historii związanej z kulturą i literaturą. W aptece znajdującej się pod numerem 10 swoje losy rozpoczyna bohater powieściLeopolda Tyrmanda zatytułowanej Zły, której akcja miała miejsce w 1955 roku. Obok apteki, przed Instytutem Głuchoniemych, można było spotkać kiosk Juliusza Kalodonta, który był znaczącym punktem na tym placu.

Historia placu znalazła również swoje miejsce w twórczości Józefa Ziemiana. W jego książce Papierosiarze z placu Trzech Krzyży, pierwsze polskie wydanie miało miejsce w 1989 roku, przedstawiona jest dramatyczna opowieść o żydowskich dzieciach, które w czasie II wojny światowej uciekły z getta. Aby przeżyć, trudniły się handlem papierosami na tym ruchliwym miejscu, które było uczęszczane przez niemieckich żołnierzy. W 2021 roku odsłonięto tablicę upamiętniającą te dzieci, na ścianie gmachu Instytutu Głuchoniemych.

W okresie PRL, północna część placu Trzech Krzyży stała się popularnym miejscem spotkań dla społeczności LGBT w Warszawie. Różnorodność towarzyskiego życia kulturalnego doskonale wpisuje się w historię tego miejsca.

Czynnikiem, który przyczynił się do rozpoznawalności placu w popkulturze, były filmy. Miejsce to miało swoje „występy” w takich produkcjach jak Dekalog III, Warszawa, Człowiek z M-3, Nie ma róży bez ognia, a także Lekarstwie na miłość, co utwierdziło jego status w klasyce polskiego kina.

Na koniec warto wspomnieć, że historia życia kulturalnego, które miało miejsce w należących już do przeszłości kawiarniach umiejscowionych na placu, została uwieczniona w odcinku serialu dokumentalnego Tam gdzie się ludzie nie umawiali, co czyni to miejsce jeszcze bardziej fascynującym z perspektywy kulturalnej i historycznej.

---

Oceń: Plac Trzech Krzyży w Warszawie

---