Leopold Tyrmand

---

Życiorys

Młodość

Leopold Tyrmand przyszedł na świat w rodzinie żydowskiej, która była już mocno zasymilowana w polskim społeczeństwie. Jego dziadek ze strony ojca, Zelman Tyrmand, pełnił ważną rolę jako członek zarządu warszawskiej synagogi Nożyków. Jego ojciec, Mieczysław Tyrmand, prowadził hurtownię skór, a matka, Maria z Mańskich, była osobą, która również wpłynęła na życie syna. W trakcie wojny rodzice Tyrmanda zostali wywiezieni do obozu w Majdanku, gdzie zginął jego ojciec. Matka natomiast przeżyła te okropności i wyemigrowała do Izraela.

Choć Tyrmand otwarcie przyznawał się do swojego mieszczańskiego pochodzenia, nie poruszał zbyt często kwestii swojego żydowskiego dziedzictwa. W jego notatkach z Dziennika 1954 rozważał, skąd wziął się jego nazwisko, sięgając do skandynawskich korzeni. Dopiero znacznie później, w publikacjach z lat 70., zasugerował, że inspirację do swojego nazwiska mógł znaleźć w twórczości Ernsta Theodora Amadeusa Hoffmanna, który wymyślał nowoczesne nazwiska dla warszawskich Żydów w XIX wieku, kiedy to Warszawa była pod pruskim panowaniem.

W latach 1928-1937 Leopold uczęszczał do Prywatnego Gimnazjum i Liceum Męskiego imienia A. Kreczmara znajdującego się przy ul. Wilczej 41. Następnie wyruszył do Paryża, gdzie spędził rok na studiach na wydziale architektury w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Pięknych. Tam zetknął się po raz pierwszy z zachodnią kulturą oraz amerykańskim jazzem, co wywarło na nim ogromny wpływ.

II wojna światowa

Po wybuchu II wojny światowej Tyrmand pozostał w Warszawie, ale po upływie kilku tygodni zdołał przedostać się do Wilna, gdzie szybko zyskał popularność wśród uchodźców. W tym czasie nawiązał znajomość z Franciszkiem Walickim, z którym dzielił pasję do jazzu. Jednakże w czerwcu 1940 roku Wilno zostało zajęte przez Armię Czerwoną. W krótkim czasie Tyrmand znalazł zatrudnienie w polskojęzycznym dzienniku „Prawda Komsomolska”, gdzie przez niemal rok pisał codzienne felietony o tematyce polityczno-propagandowej zatytułowane „Na kanwie dnia”, a także zajmował się tematyką sportu. Choć dopiero w 1967 roku przyznał się do pracy dla tej komunistycznej gazety, późniejszy badacz Henryk Dasko podsumowuje, dlaczego podjął tę pracę:

miał wtedy dwadzieścia lat, był uciekinierem z okupowanej Warszawy, pozbawionym jakiegokolwiek osobistego lub środowiskowego doświadczenia z systemem komunistycznym. Pochodził z rodziny liberalnej, w której nie istniała antyrosyjska tradycja, istniały natomiast żywe sympatie lewicowe, (…) brat ojca, Jerzy Tyrmand, przyjaciel i współpracownik Oskara Langego, był komunistą i w latach dwudziestych przebywał przez dłuższy czas w Rosji.

Na jesieni 1940 roku, przy pomocy Waldemara Babinicza, Tyrmand nawiązał kontakt z jedną z konspiracyjnych grup dążących do niepodległości. W kwietniu 1941 roku on oraz jego towarzysze, Andrzej Kornowicz i Leszek Zawisza, zostali aresztowani przez NKWD i osadzeni w więzieniu na Łukiszkach. W maju 1941 roku skazano ich na osiem lat więzienia za dążenia antyradzieckie. Po ataku Niemców na Wilno 22 czerwca 1941 roku udało im się uciec z transportu kolejowego, który został zbombardowany.

Aby uniknąć rozpoznania jako Żyd, Tyrmand posłużył się fałszywymi dokumentami na nazwisko francuskiego obywatela i zgłosił się na roboty do Niemiec z zamiarem dotarcia do Francji. W czasie pobytu w III Rzeszy pracował jako tłumacz, kelner, a także marynarz. Ta ostatnia rola miała mu umożliwić próbę ucieczki do neutralnej Szwecji w 1944 roku, jednak został schwytany i osadzony w obozie koncentracyjnym Grini, niedaleko Oslo, gdzie doczekał końca wojny.

Po wojnie

Po zakończeniu II wojny światowej Leopold Tyrmand spędził rok w Danii oraz Norwegii. Jego działalność zawodowa obejmowała pracę w Międzynarodowym Czerwonym Krzyżu oraz jako korespondent Polpressu w Norwegii. Na początku 1946 roku powrócił do Warszawy, gdzie rozpoczął karierę jako dziennikarz w Agencji Prasowo-Informacyjnej, a następnie związał się z redakcją „Przekroju”. Jego teksty ukazywały się także w takich pismach jak „Express Wieczorny”, „Tygodnik Powszechny”, „Rzeczpospolita”, „Dziś i Jutro” oraz „Ruch Muzyczny”. Specjalizował się w pisaniu recenzji teatralnych, muzycznych i sportowych.

W 1948 roku, w trakcie Kongresu Intelektualistów we Wrocławiu, przeprowadził wywiady z wieloma znakomitymi osobistościami, w tym z Pablem Picassem i Julianem Huxleyem. Niedługo po tym, jego pierwszy zbiór opowiadań wojennych, Hotel Ansgar, ujrzał światło dzienne. Przez dwa lata pracował również w Polskim Radiu, jednak w 1950 roku usunięto go z redakcji „Przekroju” po tym, jak skrytykował stronniczość sędziów radzieckich w relacjonowanym turnieju bokserskim, którego zakończenie wiązało się z protestami kibiców.

Dzięki wsparciu długoletniego przyjaciela – Stefana Kisielewskiego – Tyrmand znalazł zatrudnienie w „Tygodniku Powszechnym”. Niestety, w marcu 1953 roku czasopismo zostało zamknięte po odmowie publikacji nekrologu Stalina, co spowodowało, że Tyrmand znalazł się w sytuacji, w której publikacja jego tekstów stała się niemożliwa.

W swoim dzienniku z 1954 roku Tyrmand przemawiał jako przeciwnik komunizmu i opisywał frustrację, jaką odczuwał w związku z brakiem możliwości twórczej działalności. Odnośnika do tej sytuacji dostarczyły również sarkastyczne opisy zacofania cywilizacyjnego, kulturowego i gospodarczego ówczesnej Polski Ludowej. Zarazem dziennik eksplorował jego osobiste przygody miłosne oraz krytykę ówczesnej kultury. Pisanie przestał w kwietniu 1954 roku, kiedy to otrzymał zlecenie na napisanie powieści Zły.

W grudniu 1955 roku zadebiutował powieścią, która szybko zyskała status bestsellera, a sam autor stał się jedną z rozpoznawalnych postaci w literaturze. Oprócz krytyki powojennych porządków, Zły otworzył drogę do odwilży w polskiej literaturze, mimo że recenzje były niewielkie i chłodne. W 1955 roku Tyrmand ożenił się z Małgorzatą Rubel-Żurowską, studentką ASP, lecz ich małżeństwo szybko się rozpadło. Jego drugą żoną, pod koniec lat pięćdziesiątych, została dziennikarka „Przekroju” ds. mody, późniejsza projektantka Barbara Hoff.

Tyrmand, znany ze swojego niekonwencjonalnego stylu życia, stał się również liderem ruchu jazzowego w Polsce, organizując festiwale i koncerty. Jego aktywność literacka trwała do 1958 roku, kiedy to napisał pierwszą część minipowieści Wędrówki i myśli porucznika Stukułki oraz zbiór opowiadań Gorzki smak czekolady Lucullus. Z biegiem czasu cenzura zaczęła go prześladować, zatrzymując kolejne jego powieści oraz odmawiając wznowień wcześniejszych wydaniach. Ostatecznie Tyrmand opublikował swoją ostatnią powieść w Polsce, Filip, w 1961 roku.

Na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, jego niewydana powieść Życie towarzyskie i uczuciowe spotkała się z nieprzychylnym przyjęciem, a odwrotem od angażowania się w polską kulturę zakończył swoją karierę. Paszport w końcu uzyskał w 1965 roku i wyjechał z kraju. Powrócił jedynie po to, by obserwować nieprzychylną mu rzeczywistość polityczną i artystyczną. Jego późniejsze oskarżenia i krytyki wymierzone w „kulturę liberalną” stały się widoczne na europejskiej i amerykańskiej scenie kulturowej.

Emigracja

W 1965 roku Tyrmand podróżował po europejskich krajach oraz Izraelu, gdzie miał okazję spotkać się z matką. Wkrótce potem odwiedził Stany Zjednoczone, gdzie przyjął stypendium Departamentu Stanu. Po pewnym czasie podjął decyzję o dłuższym pobycie w USA. Jego twórczość zaczęła być dostrzegana na amerykańskiej scenie publicystycznej, a w latach 1967–1971 współpracował z renomowanym tygodnikiem „The New Yorker”. W tym okresie publikował także zbiory esejów, takie jak Dziennik amerykański oraz Zapiski dyletanta.

W dobie kontrkulturowego buntu Tyrmand stał się obrońcą wartości konserwatywnych, sprzeciwiając się tendencjom lewicowym. Wartość jego twórczości w tym czasie wyrażało zdanie: „Przybyłem do Ameryki, aby bronić jej przed nią samą”. Pracował jako wykładowca na Uniwersytecie Stanowym Nowego Jorku oraz Uniwersytecie Columbia. Jednakże w 1971 roku czasy jego literackiej kariery nabrały zabarwienia krytycznego wobec amerykańskiego życia kulturalnego.

Po konfliktach z Jerzym Giedroyciem oraz odrzuceniu jego pamfletu na komunizm, Tyrmand związał się ze środowiskami konserwatywnymi. Akt solidarności z pisarzami polskimi wpisany był w kontekst jego działalności w The Rockford Institute, gdzie pomógł zakładać „Chronicles of Culture”. Przez lata 70. jego dzieła zyskały nowy wydźwięk i przywrócone zostały do życia również poprzednio wydane zbiory. Nemalże wszystkie jego myśli i wartości zostały docenione przez czytelników przynajmniej na amerykańskiej ziemi.

Ostatnie lata Tyrmanda, zakończone jego nagłą śmiercią w 1985 roku, przyniosły ze sobą zarówno klasy jakość literacką, jak i nowe doświadczenia osobiste. Uchwałą Sejmu RP rok 2020 został ogłoszony rokiem Leopolda Tyrmanda, honorując jego wkład w kulturę polską.

Publikacje

Leopold Tyrmand był znaczącą postacią w polskiej literaturze i jego twórczość obejmuje wiele różnych form pisarskich, w tym prozę, dramat, dzienniki, oraz scenariusze. Jego publikacje są różnorodne i pokazują szeroki zakres tematów oraz stylów literackich, które eksplorował przez lata.

W przypadku prozy, autor zaprezentował następujące książki:

• 1948: Hotel Ansgar,
• 1955: Zły,
• 1957: Gorzki smak czekolady Lucullus,
• 1961: Filip (na podstawie tej powieści Telewizja Polska nakręciła film o tym samym tytule, który reżyserował Michał Kwieciński, zdobywając Złote Lwy na festiwalu w Gdyni w 2022 roku),
• 1967: Życie towarzyskie i uczuciowe,
• 1975: Siedem dalekich rejsów,
• 1990: Wędrówki i myśli porucznika Stukułki (nieukończone),
• Pokój ludziom dobrej woli – ten zbiór to formie książkowej teksty Leopolda Tyrmanda, które były drukowane w latach 1946–1963 w prasie polskiej.

W dziale dzienników wyróżnia się:

• 1980: Dziennik 1954 (wersja oryginalna ukazała się w 1999 roku). Angielska wersja tłumaczenia z 1980 roku to Diary 1954, wydana przez Northwestern University Press, Chicago w 2014 roku, ISBN 978-0-8101-2951-1 (tłumacze: Anita K. Shelton i A.J. Wrobel).

Listy, w tym interesująca korespondencja, są również istotną częścią jego twórczości:

• Sławomir Mrożek, Leopold Tyrmand, W emigracyjnym labiryncie. Listy 1965-1982, wstęp i red. Dariusz Pachocki, posłowie. T. Nyczek, Kraków 2017.

W kontekście wybranej publicystyki, wydano:

• 1967: Fryzury Mieczysława Rakowskiego („Kultura”, nr 10),
• 1967: Porachunki osobiste („Kultura”, nr 3),
• 1985: The Ugly Beautiful People: Essays on Liberal Culture.

W jego esejach i publicystyce znajdziecie:

• 1957: U brzegów jazzu,
• 1970: Notebooks of Dilettante, które w polskim wydaniu ukazały się jako Zapiski dyletanta w tłumaczeniu Małgorzaty Wolanin w 1991 roku,
• 1972: The Rosa Luxemburg Contraceptive Cooperative. A Primer on Communist Civilization, w polskim wydaniu Cywilizacja komunizmu (1972),
• 1975: Tu w Ameryce, czyli dobre rady dla Polaków.

W dziedzinie dramatu jego prace obejmują:

• 1961: Polacy, czyli pakamera („Dialog”, nr 6).

Również jego praca w filmie jest widoczna przez:

• 1963: Niebo – projekt scenariusza („Dialog”, nr 6).

Każda z tych publikacji przyczyniła się do wzbogacenia polskiej literatury oraz kultury, a postać Tyrmanda na stałe wpisała się w kanon twórców XX wieku.

Filmografia

Leopold Tyrmand miał różnorodne osiągnięcia w swojej karierze, zarówno jako aktor, jak i scenarzysta. W 1962 roku wystąpił w filmie Jutro premiera, gdzie zagrał rolę pisarza w Klubie Literatów, będącego znajomym Wiewiórskiego.

Jako scenarzysta, jego prace obejmowały Trzy starty, którego scenariusz powstał w 1955 roku oraz Naprawdę wczoraj z 1963 roku. Oba te tytuły są dowodem na jego wkład w polską kinematografię.

Upamiętnienie

W lutym 2013 roku nadano nazwę „pasaż Leopolda Tyrmanda” drodze wewnętrznej, która znajduje się pomiędzy placem Trzech Krzyży a ulicą Marii Konopnickiej w Warszawie. To wydarzenie podkreśla znaczenie Tyrmanda w polskiej kulturze i jego trwały ślad w stolicy.

Rok 2020 został ogłoszony Rokiem Leopolda Tyrmanda na mocy uchwały Sejmu RP VIII kadencji z dnia 26 kwietnia 2019. Z tej okazji stworzono specjalne wydanie „Kroniki Sejmowej”, które dokumentuje dorobek i życie tego wybitnego pisarza.

W 2020 roku, z okazji setnej rocznicy urodzin Leopolda Tyrmanda, Poczta Polska wyemitowała znaczek pocztowy, który miał na celu upamiętnienie tej niepowtarzalnej postaci. Znak ten, w liczącym 144 tysiące sztuk nakładzie, miał nominalną wartość 3,30 zł, co podkreśla wagę tego wydarzenia.

Od 2018 roku imię Leopolda Tyrmanda nosi także ulica w Łodzi, co jest kolejnym dowodem na uznanie, jakie zyskał w swoim życiu oraz po śmierci. Jego dzieła i życie nadal inspirują zarówno mieszkańców Łodzi, jak i całej Polski.

---

Oceń: Leopold Tyrmand

---