Osiedle Za Żelazną Bramą

---

Historia

Osiedle Za Żelazną Bramą, zbudowane w latach 1965–1972, jest efektem zwycięskiego projektu w konkursie SARP nr 322 z 1961 roku. Wśród autorów, absolwentów Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, są takie nazwiska jak Jerzy Czyż, Jan Furman, Andrzej Skopiński, Jerzy Józefowicz, Marek Bieniewski oraz Stanisław Furman. Projekt zakładał skonstruowanie 11 długich bloków o wysokości 11 kondygnacji oraz kilku niższych budynków wieloklatkowych. Zasadniczym celem było stworzenie przestrzeni kontrastujących ze sobą budynków, a ponadto planowano wzbogacić program osiedla o pawilony handlowe oraz placówki zdrowia i edukacji. W odróżnieniu od pierwotnych założeń, które przewidywały ograniczoną ilość terenów zielonych, skoncentrowanych wokół bulwaru spacerowego, projekt zmodyfikowano na polecenie władz partyjnych.

Między 1961 a 1965 rokiem projekt uległ znacznej modyfikacji, co miało związek z naciskami ze strony państwowych decydentów. Wzrastała liczba wysokich bloków, a rezygnowano z budowy mniejszych obiektów. Ostatecznie przyjęta wysokość, wynosząca 16 kondygnacji, była konieczna, aby pomieścić 18 tysięcy mieszkańców. W praktyce, władze wykluczyły z projektu balkony, uzasadniając to względami oszczędnościowymi.

Osiedle zajmuje obszar 33 hektarów i znajduje się między Ogrodem Saskim a ulicami: Królewską, Twardą, Prostą, Żelazną oraz Elektoralną. Równocześnie z budową przeprowadzono zadrzewienie terenu osiedla. Składa się ono głównie z 19 długich, 16-kondygnacyjnych budynków, z których każdy może pomieścić od 300 do 420 mieszkań, z przewagą lokali z tzw. ciemnymi kuchniami.

Bloki zaprojektowano z myślą o ich ustawieniu długimi elewacjami w kierunku wschód-zachód, co sprawia, że wąskie ściany szczytowe skierowane są na północ oraz południe. Zróżnicowany standard zabudowy obejmuje mieszkania różnej wielkości. W każdym z budynków, które mają 420 mieszkań, znajduje się 210 lokali typu M2 (27 m²) oraz 210 lokali typu M3 (39 m²). Natomiast budynki z 300 mieszkaniami zawierają po 240 lokali typu M4 (48 m²) oraz 60 lokali typu M5 (57 m²). W budynkach zainstalowano półautomatyczne windy pochodzenia szwedzkiego.

Mieszkania, oddane do użytku w początkowym okresie budowy, były wyposażone w eleganckie parkiety podłogowe, a każde z nich i korytarze zaopatrzone w nowatorskie wtedy okna francuskie (o wysokości całej kondygnacji). O bezpieczeństwo przeciwpożarowe dbały specjalne suche piony w każdym budynku, które pozwalały na skuteczne rozprowadzanie wody w razie pożaru. Partery bloków są ozdobione szklanymi witrynami o wysokości piętra, które zaprojektowane były na żelbetowych pilotis, zgodnie z zasadami modernizmu Le Corbusiera. Takie rozwiązanie miało na celu przyciągnięcie klientów do poszczególnych bloków, co z kolei wspierało lokalnych przedsiębiorców i dbałość o estetykę osiedla. Całość osiedla zamieszkuje przeszło 25 tysięcy osób.

Wbrew powszechnym mitom, osiedle nie jest zbudowane z wielkiej płyty. W rzeczywistości, zostało wzniesione w nowoczesnej jak na tamte czasy technologii budowlanej „Stolica”, wykorzystującej monolityczne betony wylewane. Normą było wylewanie betonu korzystając z szalunków, co zapewniało solidność konstrukcji. Projekty elewacyjne realizowane były z użyciem pustaków, co również zwiększało efektywność budowy, m.in. w przypadku osiedla Prototypów.

Projektanci mieli na uwadze również funkcję społeczną budynków; partery z dużym metrażem są dziś miejscem spotkań mieszkańców, organizowanych są tam różnorodne wydarzenia, od wyborów po wystawy. Natomiast na wyższych piętrach zaplanowano mniejsze przestrzenie, które mogły być wykorzystywane przez osoby zamieszkujące te kondygnacje. Część z tych pomieszczeń została wykorzystywana jako dodatkowe pokoje w istniejących lokalach, ale wiele z nich wciąż pełni rolę miejsc spotkań. Zmiany użytkowania przestrzeni są różne w zamieszkiwanych blokach; niektóre z nich zostały wyremontowane i aktualnie funkcjonują zgodnie z pierwotnym zamysłem architektów.

Miejska legenda mówi, że Władysław Gomułka, mając na uwadze projekt, osobiście ingerował w jego realizację, wymuszając ograniczenie komfortu mieszkańców, co doprowadziło do pomysłu wspólnych łazienek i kuchni dla wielu mieszkańców.

Lata 90. XX w.

Na początku lat 90. osiedle zostało podzielone na dwie spółdzielnie, a granice między nimi wyznacza linia oddzielająca Śródmieście od Woli. Z biegiem lat 90. rozpoczęto intensywną zabudowę nowymi budynkami, co częściowo naruszyło oryginalny plan urbanistyczny. Nowa zabudowa obejmowała głównie obszar wzdłuż alei Jana Pawła II, a także północne strony ul. Krochmalnej oraz ul. Grzybowskiej. W skład nowej zabudowy weszły m.in. hotele, takie jak Mercure, który został zburzony w 2012 roku, oraz Westin, Radisson i wieżowce TP S.A. oraz PZU.

Lat 90. XX wieku to także czas, w którym rozpoczęły się procesy modernizacji budynków na osiedlu. Te zmiany były powolne, z uwagi na ograniczenia finansowe, i obejmowały wymianę instalacji wodociągowej, drzwi i okna w przestrzeniach wspólnych, a także ocieplanie budynków i wymianę wind. Wprowadzono również domofony, które często dublowały się na poszczególnych kondygnacjach. Jednak modernizacja nie szła w parze z zachowaniem pierwotnych planów architektonicznych, co powodowało różne ingerencje w oryginalne projekty, takie jak przeszklone ściany czy zmiany w aranżacji holu. W połowie tej dekady, powstał pomysł powiększenia powierzchni mieszkań poprzez dodanie na elewacji przybudówek z blachy trapezowej.

Budynek osiedla spotykał się z krytyką zarówno w okresie PRL, jak i w późniejszych latach. Najczęściej wskazywano na niewielkie powierzchnie mieszkań, ciemne kuchnie oraz chaotyczne rozmieszczenie obiektów. Jednak z upływem lat pojawiały się także pozytywne opinie na jego temat, podkreślające, że osiedle doskonale wpisuje się w nowoczesny styl życia warszawskich młodych ludzi. Obecnie osiedle zamieszkuje także zauważalna grupa osób pochodzenia azjatyckiego, głównie z Wietnamu, oraz studenci z wymiany międzynarodowej.

Inne informacje

Warto podkreślić, że Anna Maria Jopek miała niezwykłą okazję nagrać swój wokal do płyty „Nienasycenie” w jednym z mieszkań znajdujących się na osiedlu. Osiedle Za Żelazną Bramą, znane z różnorodnych atrakcji, zostało wzbogacone o własny, ogólnodostępny kort tenisowy, który był również wykorzystywany do gry w badmintona. Znajdował się on na skwerze przy ul. Krochmalnej 2, jednak został zlikwidowany w 2017 roku, kiedy to postanowiono powiększyć ten teren rekreacyjny.

W literaturze osiedle to zostało uwiecznione w reportażu Barbary Łopieńskiej zatytułowanym „Za Żelazną Bramą” z 1974 roku, w którym autorka opisała liczne, oryginalne zamysły architektów, które niestety nie doczekały się realizacji, takie jak malownicze ogrody oraz kawiarnie usytuowane na dachach budynków.

W 1993 roku, Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy zainaugurowała swoją działalność w dwupokojowym mieszkaniu znajdującym się w bloku przy ulicy Grzybowskiej 30, również na terenie osiedla. Warto przywołać również film autorstwa Heidrun Holzfeind z 2009 roku, zatytułowany „Behind the Iron Gate”, który skupia się na codziennym życiu mieszkańców i zmaganiach, którym muszą stawić czoła w kontekście urbanistyki oraz architektury.

Na szczególną uwagę zasługuje także dekoracyjny element osiedla – rzeźba-fontanna w kształcie warszawskiej Syrenki, stworzona przez Ryszarda Kozłowskiego. Została ona zrealizowana równolegle z budową osiedla, jednak obecnie jest ona w stanie lekkiej dewastacji. Rzeźba ta znajduje się w pobliżu bloku przy ul. Granicznej 4.

Warto również przypomnieć, że w przeszłości, na osiedlu miały swoje miejsce monumenty, takie jak pomnik Juliana Marchlewskiego, autorstwa Zofii Wolskiej i Zygmunta Stępińskiego, który został odsłonięty 21 lipca 1968 roku, ale ostatecznie został zlikwidowany w latach 90.

Interesującą częścią historii osiedla są również neony, które zdobiły jego dachy w czasach PRL. Jednym z takich neonów był ten przedstawiający trójwymiarową piłkę nożną z napisem „Totalizator Sportowy”, a innym kolorowy kogut z hasłem „Cepelia”.

Bloki osiedla wyróżniają się długimi, prostymi korytarzami, które do niedawna były oświetlone portfenetrami. Niestety, po latach użytkowania, w latach 90. korytarze te uległy znacznemu oszpeceniu na skutek wyciągnięcia instalacji wodociągowych oraz elektrycznych, co stworzyło chaotyczną plątaninę rur.

W czasach PRL każdy z bloków był wyposażony w osiem dużych, czynnych nocą czerwonych lamp, tzw. oświetlenie przeszkodowe. Pełniły one szczególną funkcję – zapobiegały wypadkom śmigłowców, a ich widoczność sięgała nawet z poziomu ulicy, nadając blokom nowoczesnego charakteru. Po przemianach ustrojowych w 1989 roku, administracja osiedla nie dbała już o ich funkcjonowanie, co spowodowało, że obecnie nie działają.

W bloku przy ulicy Grzybowskiej 9 zainstalowano w latach 70. pierwszy w Warszawie skomputeryzowany urząd pocztowy, charakteryzujący się nowoczesnym wystrojem wnętrz i dużymi przeszkleniami. To innowacyjne miejsce było tak zaawansowane, że nie doświadczało problemów z kolejkami. Uroki tego wyjątkowego urzędu zostały uwiecznione w komedii „Nie ma róży bez ognia” z 1974 roku.

W parterach budynków osiedla umieszczono obszerne szklane witryny, które przypominały nowoczesne, szerokie okna. Jednak w latach 90. oryginalne elementy architektoniczne zostały zmienione na szprosy, co znacząco wpłynęło na estetykę budynków. Zmieniono również kolorystykę okien z eleganckiej czerni na biel, co dodatkowo obniżyło ich reprezentacyjność.

Wspomniane zjawisko nie dotyczyło jedynie okien; w latach 90. zlikwidowano również luksfery na fasadach, które wpuszczały naturalne światło do przestrzeni oczekiwania na windę oraz do klatek schodowych. Zmieniono je na małe okna, przez co triumfujący wówczas bdestet miejski stracił na spójności architektonicznej. Oryginalne detale można podziwiać w archiwalnych fotografiach przechowywanych w Narodowym Archiwum Cyfrowym.

Osiedle w kulturze masowej

Osiedle Za Żelazną Bramą zyskało swoją obecność w kulturze masowej poprzez różnorodne dzieła, które odzwierciedlają jego charakter. W 1968 roku Iga Cembrzyńska stworzyła utwór Co będzie za Żelazną Bramą, który był inspirowany decyzjami władz oraz otaczającym bloku. Chociaż nie odniósł on znaczącego sukcesu, pozostaje dowodem na obecność tego miejsca w muzyce tamtych czasów.

Warto wspomnieć, że na osiedlu kręcono wiele filmów. Przykładem jest komedia Dzięcioł, nakręcona w 1970 roku, w której występuje Kalina Jędrusik w niezapomnianej scenie na tle szklanych luksferów. Inne istotne produkcje filmowe, które uwieczniły to osiedle, to Miś, W labiryncie oraz Punkt widzenia.

Osiedle znalazło się także w serialu Najważniejszy dzień życia: gra z 1974 roku, w którym zaprezentowano mieszkanie na tym osiedlu. Oryginalne fasady wieżowców z luksferami uwieczniono z kolei w filmach Człowiek z M-3 (1968) oraz Godzina szczytu (1973).

W marcu 2008 roku na tym osiedlu powstał zespół muzyczny łączący hip-hop i rock alternatywny o nazwie Żelazna Brama, który dodał nowy wymiar artystyczny do kultury tego miejsca.

Interesującym wydarzeniem, które miało miejsce na osiedlu, było wystawienie spektaklu operowego Wieża w dniu 26 września 2014 roku. Spektakl odbył się w jednym z bloków przy ulicy Pereca 2, na parterze, w czasie gdy windy były wyłączone. Wystawienie opery w reżyserii Karoliny Breguły, z udziałem aktorów Warszawskiej Opery Kameralnej, było promowane przy pomocy plakatu z wizerunkiem Le Corbusiera oraz wsparcia ze strony Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Biura Kultury Urzędu m. st. Warszawy.

---

Oceń: Osiedle Za Żelazną Bramą

---