Zespół Stacji Filtrów w Warszawie

---

Pierwsze warszawskie wodociągi

W początkowych dniach istnienia Warszawy, mieszkańcy korzystali z naturalnych źródeł wody, które obejmowały mokradła, stawy, jeziorka oraz strumienie przepływające na skarpie i w jej pobliżu, a także z Wisły. Pierwsze wzmianki o studniach sięgają XV wieku. W rejonie późniejszej ulicy Nalewki, od 1476 roku gromadzono wodę w specjalnych zbiornikach zwanych „nalewkami”, co przyczyniło się do nadania tej ulicy jej nazwy. Warto zaznaczyć, że pierwsza wzmianka o wodociągu na Starym Mieście datuje się na 1561 rok, a na Nowym Mieście na 1600 rok.

W okresie XVII i XVIII wieku, woda była również dostarczana do terenów magnackich, które dysponowały własnymi lokalnymi wodociągami. Z przełomu lat 1840-tych pochodzi również projekt inżyniera Feliksa Pancer, który zaplanował budowę murowanej studni bezpośrednio w korycie Wisły, obok której miały zostać zainstalowane pompy parowe i zbudowany wodociąg na placu Zamkowym.

W 1851 roku car Mikołaj I wydał polecenie budowy nowoczesnego wodociągu w stolicy. Kierownictwo projektu powierzył Henrykowi Marconiemu, a prace budowlane rozpoczęto w 1852 roku, osiągając stan gotowości w 1855 roku. Woda czerpana z Wisły była przesyłana do osadników oraz do filtrów powolnych usytuowanych na przecięciu ulic Dobrej i Karowej. Stamtąd woda pompowana była do zachowanego do dnia dzisiejszego zbiornika w Ogrodzie Saskim i dalej rozprowadzana była za pomocą rur żeliwnych. Mimo to, wodociąg Marconiego nie był w stanie w pełni zaspokoić rosnącego zapotrzebowania mieszkańców, a jakość dostarczanej wody często pozostawiała wiele do życzenia.

W 1862 roku projekt wodociągów i systemu kanalizacyjnego przedstawił Thomas Hawksley, jednak plan ten nie został zrealizowany. W roku 1869, na Pradze, uruchomiono niewielki wodociąg, którego projekt wyszedł spod ręki Alfonsa Grotowskiego.

Opis

Budowa

Inicjatywa budowy nowoczesnej sieci wodociągów oraz kanalizacji w stolicy Polski została zainicjowana przez prezydenta Warszawy, Sokrat Starynkiewicza. W 1879 roku zaprezentował on projekt, który stworzył William Lindley, wysyłając go do warszawskich gazet w celu publicznej dyskusji. Projekt ten stał się przedmiotem intensywnych debat oraz wywołał pewne kontrowersje, z powodu obaw o możliwy wzrost obciążeń finansowych dla mieszkańców miasta. Wiosną tego samego roku, projekt wodociągów został przesłany do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Petersburgu, gdzie uzyskał akceptację Komitetu Techniczno-Budowlanego w maju 1880 roku, a następnie jego realizację zatwierdził car Aleksander III w kwietniu 1881. Także kanały odpowiadające temu projektowi uzyskały zatwierdzenie w podobnym tempie, a budowę rozpoczęto w 1883 roku.

William Lindley, badając warunki hydrotechniczne i sanitarno-techniczne w Warszawie, doszedł do wniosku, że jedynym źródłem, które mogłoby zapewnić odpowiednią ilość wody, była Wisła. Woda ta wymagała filtracji, a jej dostarczanie powinno pochodzić z najwyżej położonego miejsca w obrębie miasta – okolic Rogatek Jerozolimskich. W projekcie przewidziano zbudowanie ujęcia z Wisły oraz Stacji Pomp Rzecznych, a w końcu także Stacji Filtrów do uzdatniania wody. Woda z Stacji Pomp Rzecznych była przewodami tłocznymi transportowana do filtrów powolnych w Stacji Filtrów, gdzie przechodziła proces filtracji. Filtrując wodę w ten sposób, kierowano ją następnie do zbiorników czystej wody, a stamtąd była pompowana do miejskiej sieci wodociągowej. Jedynie Powiśle oraz od 1896 roku także Praga mogły korzystać z wody grawitacyjnej z tych zbiorników.

Choć William Lindley szybko wycofał się z bezpośredniego nadzoru nad budową, realizacją projektu zajął się jego najstarszy syn, William Heerlein Lindley. Mimo stałego pobytu za granicą, pełnił on rolę naczelnego inżyniera aż do swojej śmierci w 1917 roku. Bezpośrednim kierownikiem prac został Alfons Grotowski, a cała inwestycja finansowana była przez miasto, z większością środków pozyskanych z emisji miejskich obligacji, i realizowana pod ścisłym nadzorem magistratu. Pierwsze dostawy oczyszczonej wody do mieszkańców Warszawy z Stacji Filtrów miały miejsce 3 lipca 1886 roku, a w końcu 1886 roku całkowita długość sieci wodociągowej wyniosła już 18,1 km.

Na potrzeby budowy zastosowano najnowocześniejsze rozwiązania techniczne ówczesnych czasów. W procesie budowy użyto materiałów pierwszej jakości, które były poddawane dokładnej kontroli. Główne materiały budowlane obejmowały specjalnie wypalaną, odporną na wilgoć cegłę licówkę oraz cegłę glazurowaną. Na dużą skalę wykorzystywano także bloki granitowe i piaskowca, z których granitowe filary wspierały sklepienia w zbiornikach wody czystej oraz grupy filtrów. Budynki zaprojektowano z myślą o stylu „fabrycznym”, natomiast budowa Stacji Filtrów wiązała się z likwidacją południowego odcinka ul. Żelaznej pomiędzy ulicami Nowowiejską a Koszykową.

Nowoczesne wodociągi Lindleya z powodzeniem zastąpiły instalacje zaprojektowane przez Marconiego i Grotowskiego, a wodociąg Marconiego został zamknięty w lutym 1889 roku, natomiast wodociąg praski przestał działać we wrześniu 1896. W ramach budowy, w latach 1883-1915, przeprowadzano szczegółowe pomiary Warszawy i jej najbliższych okolic, na bazie których powstał tzw. plan Lindleya.

W czasach Lindleya sieć wodociągowa w Warszawie podzielona była na:

• Górne Miasto – zasilane wodą za pomocą wieży ciśnień, która znajdowała się na terenie Stacji Filtrów, a która zapewniała ciśnienie w systemie wodociągowym,
• Dolne Miasto, czyli Powiśle oraz później Praga – zasilane wodą bezpośrednio ze zbiorników czystej wody.

Stacja Pomp Rzecznych, skąd czerpano wodę, wybudowana została przy ul. Czerniakowskiej 124. Więcej informacji można znaleźć w osobnym artykule: Stacja Pomp Rzecznych w Warszawie. Urządzenia Stacji Filtrów były maskowane ziemią, zawierając cztery osadniki surowej wody, sześć grup filtrów powolnych, oraz dziewięć zbiorników czystej wody. Powierzchnia sześciu grup filtrów wynosiła 82 236 m², a całkowita pojemność zbiorników doprowadzona została do 60 tys. m³. W miejscu planowanej siódmej grupy filtrów, w latach 2008–2010, zbudowano zakład ozonowania oraz filtry węglowe.

Stacja Filtrów została usytuowana około 36 m nad tzw. Zerem Wisły, co ułatwiało dostarczanie wody do wielopiętrowych budynków. W obrębie kompleksu Stacji znalazł się fragment dawnej Drogi Królewskiej, oznaczony jako element Osi Stanisławowskiej, rozciągającej się przy ulicach Nowowiejskiej, Niemcewicza oraz Prądzyńskiego. Łączny obszar zajmowany przez Stację Filtrów pomiędzy ulicami Koszykową, Krzywickiego, Filtrową i Raszyńską wynosił około 36 ha.

1886–1939

W początkowym okresie działalności woda z Stacji Pomp Rzecznych kierowana była do filtrów powolnych, gdzie niektóre ich komory działały jako kryte osadniki. Nazwa tych filtrów wynikała z wolnego tempa filtracji, które wynosiło zaledwie około 10 cm słupa wody na godzinę. Przejrzysta woda była następnie transportowana do zbiorników czystej wody, a stamtąd do pomp, które przesyłały ją do wieży ciśnień, gdzie rozpoczynała się sieć wodociągowa Górnego Miasta.

Wkrótce po uruchomieniu filtrów nadeszła konieczność dodania krytych osadników przed wprowadzeniem wody do filtrów powolnych, co było skutkiem złych wyników badań jakości wody. Po 1890 roku teren stacji został powiększony, aby umożliwić budowę nowych osadników.

5 sierpnia 1915 roku, w wyniku działań wojsk rosyjskich, wysadzono most Kierbedzia, co zniszczyło przewody przesyłowe wody do prawobrzeżnej części Warszawy. W wyniku tego, do sieci praskiej zaczęto wprowadzać wodę z czterech studzien artezyjskich, znajdujących się na terenach Monopolu Spirytusowego i Rektyfikacji przy ul. Ząbkowskiej. Dostawy wody ze Stacji Filtrów wznowiono 30 września 1915 roku po tym, jak przewody zostały podwieszone na odbudowywanym moście.

W 1924 roku wprowadzono elektryczne pompy szwajcarskie, które zastąpiły wcześniejsze pompy parowe, a w 1933 roku zastosowano polskie pompy wyprodukowane w warszawskim zakładzie Stanisława Twardowskiego. Po zainstalowaniu elektrycznych pomp odśrodkowych w 1924 roku, wieża ciśnień została wyłączona z użytku, chociaż wykonywano tam później prace uruchamiające pompy parowe lub spalinowe, co miało miejsce również w 1945 roku. W 1926 roku rozbudowano szósty zespół filtrów powolnych, a w 1931 roku wprowadzono chlorowanie wody opuszczającej filtry. W 1932 roku do sieci wodociągowej o łącznej długości 501,5 km były podłączone 10 057 nieruchomości. Wzrost zapotrzebowania na wodę doprowadził do powstania w latach 1929–1933 nowoczesnego Zakładu Filtrów Pospiesznych, który umożliwił szybsze uzdatnianie wody.

II wojna światowa

W czasie obrony Warszawy we wrześniu 1939 roku, wiele struktur znajdujących się na terenie Stacji Filtrów, w tym Zakład Filtrów Pospiesznych oraz zbiorniki czystej wody, zostało zniszczonych w wyniku bombardowań lotniczych. Budynek Zakładu Filtrów Pospiesznych zniszczony przez trzy bomby spowodował zalanie precyzyjnych urządzeń filtrujących oraz pomp elektrycznych. W obawie, że utrzymanie ciśnienia w sieci wodociągowej prowadzi do dalszych uszkodzeń, władze zdecydowały o przerwaniu dostaw wody do miasta w godzinach popołudniowych 24 września. Wodociąg jednak wznowił działalność 4 października 1939 roku z użyciem pomp parowych, dostarczając w tym dniu około 20% standardowej ilości wody. Zniszczona sieć wodociągowa była naprawiana przez wiele miesięcy, a ścisłe usuwanie zniszczeń na terenie Stacji trwało do czerwca 1941 roku. W okresie okupacji niemieckiej nie zmieniły się stawki opłat za wodę oraz korzystanie z kanalizacji.

W latach 1942–1944 Stacja Filtrów była narażona na zniszczenia wynikłe z radzieckich nalotów na Warszawę. Po zniszczeniu warszawskiego getta przez Niemców, wyłączono z użytku około 100 km sieci wodociągowej.

1 sierpnia 1944 roku, podczas wybuchu powstania warszawskiego, teren stacji został zajęty przez oddział Wehrmachtu, jednak jej działalność była kontynuowana. 9 sierpnia Niemcy zażądali odcięcia dostaw wody do miasta, na co polscy pracownicy odpowiedzieli, że technicznie nie było to możliwe. 15 sierpnia wydano decyzję o zamknięciu wszystkich wodociągów i magistral w kierunku Śródmieścia, jednak wkrótce polecenie to zostało cofnięte. W sierpniu 1944 roku do miejskiej sieci wodociągowej dostarczano rekordowe ilości wody, średnio 145 tys. m³ dziennie. 4 sierpnia przekazano najbardziej znane w historii warszawskich wodociągów 160 tys. m³ wody. Niestety, w miarę wycieku wody z uszkodzonych rurociągów ciśnienie zaczęło maleć, co spowodowało, że budynki blisko stacji miały wodę do trzeciego piętra, podczas gdy inne jedynie do parteru. 29 sierpnia ilość pompowanej wody również zaczęła się obniżać. Po unieruchomieniu elektrowni na Powiślu 4 września, wodociąg przestawił się na pompy parowe. 18 września Niemcy wysadzili Stację Pomp Rzecznych, natomiast Stacja Filtrów, przy pomocy dwóch pomp parowych, pracowała do 21 września, dostarczając tego dnia 2,6 tys. m³ wody. 22 września, w godzinach porannych, ostatnia grupa pracowników otrzymała rozkaz opuszczenia stacji. Udało im się jednak zabezpieczyć plany najważniejszych urządzeń, ukryć część laboratorium, a także odprowadzić wodę z filtrów powolnych, zalewając podziemia Zakładu Filtrów Pospiesznych.

W zbiornikach czystej wody pozostało około 50 tys. m³ wody, którą po wyzwoleniu Warszawy w styczniu 1945 roku wydawano mieszkańcom w ilości około 350 m³ dziennie aż do maja.

Po upadku powstania, Niemcy zdemontowali i wywieźli część maszyn oraz urządzeń. Szkody w budynkach pomp oscylowały wokół 15-20%, natomiast budynki mieszkalne ucierpiały w 35%. Niemcy przekształcili filtracyjne złoża filtrów powolnych w stajnie dla koni.

Po 1945

Wodociąg został wznowiony po usunięciu najpoważniejszych zniszczeń 29 maja 1945 roku, gdzie do sieci wtłoczono około 140 tys. m³ wody. Proces nawadniania sieci trwał przez kilka kolejnych miesięcy, kiedy to stwierdzono wycieki, które wymagały odcięcia niektórych odcinków nawadniania. 4 sierpnia 1945 roku rozpoczęto prace nad układaniem prowizorycznego przewodu wodociągowego na drewnianym moście, prowadzącym do ul. Karowej, a 3 września zaczęto przesyłać wodę na Pragę.

Zakład Filtrów Pospiesznych został odbudowany i wznowił działalność w lipcu 1949 roku. W 1952 roku udało się osiągnąć maksymalną wydajność na poziomie 180 tys. m³ wody na dobę. W latach 50. powstał piąty rurociąg do transportu wody ze Stacji Pomp Rzecznych oraz cztery nowe komory filtracyjne w Zakładzie Filtrów Pospiesznych, a pojemność zbiorników czystej wody zwiększono do 120 tys. m³.

W 1964 roku, po zakończeniu budowy i uruchomieniu Wodociągu Praskiego, kompleks przestał być jedynym źródłem zaopatrzenia Warszawy w wodę. W 1965 roku Zespół Stacji Filtrów, Stacja Pomp Rzecznych oraz przewody tłoczne zaczęły funkcjonować jako Zakład Wodociągu Centralnego. W 1968 roku rozpoczęto budowę nowych urządzeń na licencji francuskiej firmy Degremont, mających na celu włączenie do procesu uzdatniania wody dodatkowego ogniwa koagulacji. 1970 rok przyniósł wzrost dostaw wody do miasta do 500 tys. m³ dziennie, z czego około 65% pochodziło z Wodociągu Centralnego. W 1974 roku rozpoczęto budowę Wodociągu Północnego, który czerpał wodę z Zalewu Zegrzyńskiego.

W 1986 roku, w związku z poszerzeniem ul. Raszyńskiej, ogrodzenie terenu zostało przesunięte, a także zniszczono bramę wjazdową oraz kilka budynków pomocniczych.

Obecnie kompleks stanowi część Stacji Uzdatniania Wody „Filtry,” należącej do Zakładu Centralnego Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji. Jako jedyny z trzech warszawskich wodociągów, posiada dwa ciągi technologiczne:

• pierwszy ciąg technologiczny – zaprojektowany przez Williama Lindleya i jego syna Williama Heerleina Lindleya, a w 1933 roku zmodernizowany Zakładem Filtrów Pospiesznych, uzdatnianie wody infiltracyjnej czerpanej spod Wisły odbywa się przez cztery ujęcia brzegowe oraz Ujęcie Zasadnicze Wodociągu Praskiego „Grubą Kaśkę,” gdzie woda jest filtrowana przez filtry pospieszne i powolne, a następnie dezynfekowana dwutlenkiem chloru oraz wzbogacona aktywnym węglem,
• drugi ciąg technologiczny – uruchomiony w 1972 roku, oczyszcza wodę pobraną z Osadnika Czerniakowskiego, stosując proces wstępnego utleniania, koagulacji z użyciem siarczanu glinowego oraz filtracji pospiesznej, a następnie dezynfekcji dwutlenkiem chloru, z zachowaniem odpowiedniego odczynu poprzez dodanie wody wapiennej.

W latach 2008–2010 zbudowano stację ozonowania pośredniego oraz filtracji na węglu aktywnym. W skład nowego obiektu wchodzą trzy generatory ozonu oraz osiemnaście komór filtrów węglowych. Architektoniczne nawiązanie do starszych obiektów stacji polega na użyciu cegły klinkierowej oraz piaskowca, a stylizacja ornamentów przypomina dziewiętnastowieczne budowle, w których znajdują się płaskorzeźby nawiązujące do art déco. Stację nazwano „Socrates”, rozpoczęła ona działalność w 2010 roku, co pozwoliło zmniejszyć o około 50% dawki dwutlenku chloru stosowanego do dezynfekcji, znacznie poprawiając smak i zapach wody.

Zieleń

Teren Zespołu Stacji Filtrów, mimo że głównie przemysłowy i komunalny, ma wielką wartość jako obszar zieleni miejskiej. Pełni istotną funkcję jako klin nawietrzający, co pomaga w poprawie jakości powietrza w centrum Warszawy.

Na tym obszarze można znaleźć aleję, która jest obsadzona imponującymi, ponad 100-letnimi platanami, które dodają uroku i sprzyjają estetyce przestrzeni. Dodatkowo, teren ten jest miejscem ochrony dla dwóch niezwykle ważnych pomników przyrody:

• wielopniowy cis pospolity, znany jako Cis Starynkiewicza, który znajduje się w pobliżu wieży ciśnień,
• oraz kasztanowiec zwyczajny, ulokowany od strony ulicy Raszyńskiej.

Zabytek

Ochrona zespołu stacji filtrów w Warszawie jako zabytku była wdrażana stopniowo. Filtry Lindleya zostały wpisane do rejestru zabytków 1 marca 1973 roku pod numerem A-813. Wśród obiektów objętych tym wpisem znalazły się:

• budynek mieszkalny, dawniej pełniący funkcję domu dyrektora,
• hale filtrów powolnych wraz z przedsionkami oznaczone numerami (2, 4, 6, 8, 10, 12),
• inne hale filtrów powolnych z przedsionkami (1, 3, 5, 7, 9, 11),
• portiernia przy bramie głównej, która znajduje się po stronie wschodniej,
• portiernia przy bramie głównej od zachodu,
• wieza ciśnień.

W kolejnych latach, 26 marca 2008 roku, lista obiektów została rozszerzona o dodatkowe budynki, które otrzymały numer A-788:

• budynek techniczny nr 1, zawierający maszynownię – pompy parowe, kotłownię, skład węgla, elektropompy ABC oraz magazyn,
• budynek techniczny nr 2, który również pomieścił maszynownię – pompy parowe, kotłownię, skład węgla, elektropompy oraz Muzeum Wodociągów i Kanalizacji,
• dawne stajnie, które przekształcono w budynek socjalny,
• hale filtrów powolnych z przedsionkami (14, 16, 18, 20, 22, 24) IV grupy,
• hale filtrów powolnych z przedsionkami (13, 15, 17, 19, 21, 23) III grupy,
• hale filtrów powolnych z przedsionkami (25, 27, 29, 31, 33, 35) V grupy,
• hale filtrów powolnych z przedsionkami (26, 28, 30, 32, 34, 36) VI grupy,
• komora „A”,
• komora „C”,
• komora wodomierza Venturiego,
• ogrodzenie wraz z czterema bramami,
• Zakład Filtrów Pospiesznych,
• zbiornik wody czystej nr 1A, 1B,
• zbiornik wody czystej nr 2,
• zbiornik wody czystej nr 3,
• zbiorniki wody surowej (nr 1 i 3),
• zbiorniki wody surowej (nr 2 i 4),
• zieleń Stacji Filtrów i Wodociągów.

W 2012 roku, na mocy rozporządzenia prezydenta RP, zespół ten został uznany za pomnik historii. Ten prestiżowy status przyznano zarówno obiektom z dziewiętnastego i dwudziestego wieku, które już były wpisane do rejestru zabytków, jak i nowo wzniesionym budynkom oraz zieleni miejskiej.

Pozostałe obiekty

W 1907 roku, w sąsiedztwie wieży ciśnień, miało miejsce odsłonięcie popiersia Sokratesa Starynkiewicza.

Muzeum

W obrębie Stacji Filtrów, w strukturze technicznej nr 2, ulokowane jest Muzeum Wodociągów i Kanalizacji. Muzeum to gromadzi cenne eksponaty, w tym wyjątkowy fragment drewnianego wodociągu, który datowany jest na XVII wiek, a także różnego rodzaju zabytkowe urządzenia.

W kulturze masowej

W polskiej kulturze masowej Zespół Stacji Filtrów znalazł swoje miejsce w popularnym serialu Czterdziestolatek. W tej produkcji Madzia Karwowska, odtwarzana przez Annę Seniuk, była żoną głównego bohatera – inżyniera Stefana Karwowskiego, którego zagrał Andrzej Kopiczyński.

Pani Karwowska zajmowała się badaniem czystości wody w laboratorium, które było kierowane przez inżyniera Mieczysława Gajnego. W tej roli wystąpił Wojciech Pokora, który odgrywał postać zakochaną w Madzi, co dodawało dramatyzmu do fabuły oraz zawirowań w ich relacjach.

Inne informacje

W udostępnionej przez lokalne władze hali dawnej kotłowni, znanej z unikatowej architektury, Ludwika Nitschowa stworzyła rzeźbę Syreny, która została ustawiona w 1939 roku. Miejsce to znajduje się w pobliżu ul. Wybrzeże Kościuszkowskie, co czyni je istotnym punktem na mapie Warszawy.

---

Oceń: Zespół Stacji Filtrów w Warszawie

---