Ulica Chmielna w Warszawie

---

Historia

I Rzeczpospolita

Ulica Chmielna, znana z historycznej wartości, została stworzona jako mała droga, która oddzielała ziemie augustianów i księży misjonarzy. W pierwszej części XVIII wieku istniała jedynie jako wąska alejka w okolicy ulicy Nowy Świat oraz Szpitalnej, a kolejne odcinki prowadziły w kierunku zachodnim, w formie polnej drogi. Zwana już wówczas Chmielną, nazwa ta została oficjalnie przyjęta w 1770 roku. Pochodzi od gruntów Chmielnik, które niegdyś znajdowały się w posiadaniu książąt mazowieckich i prowadziły do wsi Wielka Wola. Nazwa ta sugeruje istnienie „chmielnika”, czyli ogrodu chmielnego, w tej okolicy.

W 1770 roku geometra Maciej Deutsch przeprowadził regulację kilku warszawskich ulic, łącznie z ulicą Chmielną. Było to czas, kiedy uliczka została wydłużona aż do linii później powstałej ulicy Miedzianej. Wzdłuż tej ulicy znajdowały się ogrody, a na jej końcu działające cegielnie otoczone gliniankami. Pierwsze murowane domy zaczęły pojawiać się od 1792 roku, w szczególności na rogu z Marszałkowską. Na drewniane budowle składające się na środkową część ulicy, pomiędzy Nowym Światem a Bracką, przyszedł czas w końcu XVIII wieku, kiedy to odcinek ten został pokryty brukiem.

W latach 1776-1782 powstał w okolicy Brackiej drewniany cyrk, znany jako „Heca” lub „Szczwalnia”, który był miejscem organizacji walk zwierząt. Ta cylindryczna konstrukcja mogła pomieścić aż 3000 widzów.

Okres zaborów

Większe budynki na Chmielnej zaczęły powstawać dopiero po 1825 roku, kiedy to wzdłuż ulicy zaczęły się pojawiać tylnie zabudowania kamienic na Nowym Świecie. Z tego powodu, po 1831 roku, brak dostępnych działek przy Nowym Świecie przyczynił się do rozwoju budownictwa również na Chmielnej. Na tej ulicy zrealizowano pierwsze projekty znanych architektów, takich jak Henryk Marconi oraz Andrzej Gołoński, który zaprojektował willę radcy stanu Jana Mitkiewicza w stylu angielskiego neogotyku pod numerem 51. Willę tę rozebrano podczas budowy Dworca Głównego w latach trzydziestych XX wieku.

Jeszcze w 1860 roku Chmielna była wciąż słabo zabudowana, z wieloma domami drewnianymi w swojej zabudowie. Szczególnie wolno rozwijał się zachodni odcinek głównie między ul. Żelazną a ul. Twardą, mimo że leżał w pobliżu dróg wyjazdowych. Dopiero po wybudowaniu torów Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej wartość terenów zaczęła szybko rosnąć, przyciągając inwestorów oraz przedsiębiorców.

W latach 1868-1870 rozbudowano zaplecze Dworca Głównego, gdzie Józef Dietrich zaprojektował ciekawy gmach magazynów towarowych. Do końca stulecia powstało dziewięć ceglanych obiektów, w tym trzykondygnacyjna parowozownia. W tym samym czasie, tuż w pobliżu, wybudowano gmach Szkoły Technicznej Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej, którego pełnomocnikiem był Henryk Julian Gay, który również prowadził zajęcia z architektury po 1909 roku.

W 1874 roku cały kwartał drewnianych zabudowań pomiędzy ulicami Zielną a Wielką uległ pożarowi. Po tym tragicznym wydarzeniu w latach 1877-1884 przy Chmielnej powstało wiele kamienic, wznoszących się na dwa lub trzy piętra. Wiele budynków poddano nadbudowie, tworząc nowe kondygnacje, które projektowali znani architekci jak Józef Huss oraz Józef Orłowski.

W 1877 roku pod numerem 9 rozpoczęto działalność „letniego zakładu gastronomicznego” Władysława Reinera, który posiadał teatrzyk „Belle Vue”, znany później jako “Odeon” oraz “Fantazja”. Przy ul. Nowego Świata i Brackiej powstała nowa zabudowa; pod numerem 31 stanął „Hotel Royal”, a pod numerem 33, Kazimierz Löwe zaprojektował kamienicę, której mury wykorzystano po 1946 roku do budowy pawilonu kina “Atlantic”.

Po 1885 roku budowy nowych inwestycji przy Chmielnej stały się rzadkością, głównie z powodu braku wolnych działek. Jednak wybudowany w tym czasie ciąg kamienic powstał za ul. Żelazną; ich fasady często zdobiono eklektycznym lub neobarokowym wystrojem sztukatorskim oraz charakterystycznym wykończeniem cegłą licówką. Około roku 1908, ulica była już w pełni zabudowana murowanymi kamieniczkami, z dużym wkładem kapitału żydowskiego, a ich właściciele to m.in. Berkenwald, Hammerschlag, Margulies, Regelman i Ruchla Dickstein. W branży usługowej dominowały niewielkie sklepiki i warsztaty rzemieślnicze ulokowane w parterach kamienic.

Około 1900 roku, poza warsztatami kolejowymi, funkcjonowało niewiele zakładów produkcyjnych; proponowano m.in. kosmetyki w Centralnym Laboratorium Chemicznym, a Laboratorium Hygieniczne pod nr. 17 zajmowało się produkcją kefiru. W 1911 roku miała miejsce inauguracja pierwszej w Polsce wytwórni płytowej Syrena Record, pod nr. 66, której właściciel Julius Fejgenbaum w latach do 1939 roku wydał 14 tysięcy tytułów, a także zatrudniał orkiestrę „Syrena Record” dla akompaniamentu artystów.

Już od końca XIX wieku, pod nr. 13 funkcjonowała łaźnia “Diana”, z doskonale wyposażonymi wnętrzami swoich pokojów kąpielowych i sal rekreacyjnych. Niestety, budynek został silnie zdewastowany podczas PRL i zburzony w połowie lat dziewięćdziesiątych; aktualnie znajduje się tam biurowiec „Diana”, w którym zlokalizowano m.in. Instytut Goethego. Mimo licznych sklepów z odzieżą, Chmielna była kojarzona z prostytucją do 1944 roku; delikatne przedstawicielki „najstarszego zawodu świata” były tam na porządku dziennym.

W 1900 roku na tyłach Chmielnej zbudowano tymczasowy dworzec przyjazdowy dla kolei; miało to na celu odciążenie Dworca Warszawsko-Wiedeńskiego. Został zaprojektowany przez Czesława Domaniewskiego i był to parterowy obiekt z wyodrębnioną czterołupinową kopułą dachu.

W latach 1904-1905 zburzono dawny teatrzyk „Belle Vue”; jego drewniana konstrukcja nie okazała się wystarczająco trwała. Na jego ruinach powstał budynek nowego teatru operetkowego “Jardin d’Hiver”, który od 1909 roku funkcjonował jako kabaret i kinematograf „Aquarium”, mający pojemność 1400 widzów. Po tej zmianie do 1914 roku zbudowano zaledwie pięć nowych domów, które charakteryzowały się monumentalnym stylem oraz dużymi wymiarami. Wiele ze starszych obiektów było poddawanych nadbudowom, dodawano im nawet po kilka pięter. W 1911 roku zorganizowano konkurs architektoniczny na konstrukcję kaplicy Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności przy nr. 112/114. Realizacji zwycięskiego projektu Zdzisława Mączeńskiego przeszkodził wybuch I wojny światowej.

Okres międzywojenny

Przed rokiem 1939 na Chmielnej kwitł przemysł odzieżowy oraz sprzedaż konfekcji. Na ulicy znajdowały się liczne kawiarnie i restauracje, takie jak „Obywatelska” i „Marysieńka”. Wiele hoteli funkcjonowało w tej okolicy, w tym „Grand Hotel Garni”, „Hotel Litewski” i „Hotel Hiszpański”.

W latach 1919-1920 poprzedni kinematograf „Aquarium” przeszedł zmiany i przekształcił się w kino o nazwie „Palladium”, gdzie scenę zastąpiono ekranem, otoczonym architektoniczną oprawą. Tuż przed II wojną światową kino zmieniło nazwę na „Bałtyk”, co miało wskazywać na związek z innym kinem otwartym w tym samym okresie – „Atlantic”.

W latach 1920-1921 miała miejsce rozbudowa Dworca Głównego pod nr. 51; pomimo że obiekt ten miał być tymczasowy, architekci Maksymilian Bystydzieński oraz Tadeusz Zieliński wspaniale sprostali temu zadaniu. W miejscu dawnej willi Mitkiewicza wzniesiono budynek z silnie przeszkloną fasadą, przykryty łukowatym dachem.

W latach 1921-1927 w lokalu pod nr. 67/4, zakupionym przez Czesława Kasprzykowskiego, funkcjonowało pierwsze biuro Towarzystwa Strażnica w Polsce, które obok centrali związku, miało też swoją bibliotekę oraz kinoteatr „Palace”. Gmach Poczty Kolejowej, który powstał u zbiegu z Żelazną według projektu Józefa Szanajcy, wzbogacał infrastrukturę tej dzielnicy.

Tuż przed wybuchem II wojny światowej pojawiły się jeszcze dwie kamienice, a rozpoczęta budowa trzeciej, pod nr. 120, nie została ukończona. Jej żelbetowy szkielet posłużył jako podstawa do nowego budynku, który w okresie PRL mieścił Biuro Ewidencji Ludności, obecnie znany jako Zarząd Dróg Miejskich. W ulicy, w mniej ekskluzywnej części, znajdowała się popularna restauracja „Orłówka” (Chmielna 124), znana z wysokiej jakości kuchni oraz dobrego standardu usług. Restauracja przetrwała również w okresie powojennym, jednak z czasem jej stany przekształciły się w niższy standard, aż straciła na znaczeniu, ostatecznie kończąc działalność jako świetlica nauczycielska.

Od 1921 roku na Chmielnej 9 mieścił się Dom Związkowy Związku Zawodowego Maszynistów w Polsce, gdzie obok centrali związku mieściła się biblioteka oraz kinoteatr Palace, obecnie znane z siedziby Stronnictwa Demokratycznego, klubu Muza oraz szkoły policealnej.

II wojna światowa

Rok 1939 przyniósł ogromne zniszczenia zwłaszcza w zachodnim odcinku ulicy Chmielnej, z powodu nalotów lotniczych, które dotknęły Dworzec Główny. Po stłumieniu powstania w 1944 roku Niemcy podpalili odcinek ulicy pomiędzy Marszałkowską a Żelazną.

Okres PRL

Po zakończeniu wojny, w pobliżu skrzyżowania z ulicą Marszałkowską, postawiono tymczasowy dworzec autobusowy PKS. Biuro Odbudowy Stolicy wyrządziło wiele szkód na Chmielnej, likwidując całe kwartały oraz poszczególne kamienice w ramach walki z tzw. prywatną inicjatywą. Bezceremonialnie wyburzono wiele obiektów, w tym kamienicę pod nr. 40, znaną przed wojną, która została wzniesiona w 1884 roku przez Józefa Hussa, nawiązującą układ renesansu florenckiego z czasów Medyceuszy.

W 1952 roku rozpoczęła się budowa Pałacu Kultury i Nauki (PKiN). W uprzedzającym ją okresie rozebrano całą wypaloną zabudowę na Chmielnej, a samą ulicę podzielono na dwa niepowiązane ze sobą odcinki. Dawny zachodni fragment zachował nazwę Chmielna, natomiast wschodni fragment, który ciągnie się od ul. Nowy Świat do ul. Marszałkowskiej, nadano nazwę, aby upamiętnić Henryka Rutkowskiego, który stał się bohaterem PRL. Oznaczało to pewną paradoksalną sytuację, lecz Orkiestra Chmielnej, kontynuująca warszawskie tradycje oraz folklor, grała na ulicy Rutkowskiego.

Równolegle z budową Dworca Centralnego, około 1972 roku, rozpoczęto konstrukcję wieżowca przy zbiegu Chmielnej i ówczesnej ulicy Marchlewskiego (aktualnie al. Jana Pawła II), choć prace wstrzymano, a jedynie głębokie fundamenty zostały wykopane. Cały odcinek Chmielnej do domu kolejowego przy Chmielnej 73b pozostał bez zabudowy, a przez wiele lat pełnił rolę płatnego parkingu. Podczas budowy Dworca Centralnego rozebrano także jedno skrzydło gmachu Szkoły Technicznej Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej.

Okres po 1989

Dzięki uchwale Rady Dzielnicy-Gminy Warszawa-Śródmieście z dnia 6 listopada 1990 roku, wschodni odcinek ulicy przywrócono do pierwotnej nazwy, jednak powstały dwa odseparowane od siebie odcinki Chmielnej, które miały zachowaną przedwojenną numerację, z tym że zachodni fragment zaczynał się od numeru 98. Nieistniejący odcinek ulicy uwieczniono tablicą umieszczoną w chodniku przed PKiN (od strony południowej).

W 2007 zakończono rozbiórkę odbudowanego fragmentu Centralnego Dworca Pocztowego przy ulicy Żelaznej, która znajdowała się między Chmielną a al. Jerozolimskimi. Teren miał być przeznaczony na nową siedzibę Poczty Polskiej, jednak plany budowy wieżowca uznano za nieopłacalne, co sprawiło, że działka pod adresem Chmielna 75 przez długi czas pozostawała pusta, a Poczta Polska, mimo chęci, nie potrafiła jej zrealizować z korzystnym wynikiem. Po nieudanych próbach stworzenia kompleksu usługowo-gastronomicznego o nazwie „Implant” oraz jego usunięciu, w wrześniu 2023 sprzedano ponad hektar terenu w otoczeniu nowoczesnych wysokościowców.

W 2013 roku zburzono ostatni element kompleksu budynków Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej – parterowy obiekt pod nr 73. W 2011 roku za 171 mln złotych PKP SA sprzedała słowackiej firmie HB Reavis grunty w pobliżu zbiegu ulicy Chmielnej z al. Jana Pawła II, co umożliwiło stawianie tam wieżowców. W 2015 roku ujawniono publicznie plany HB Reavis, dotyczące budowy wieżowca w wysokości 310 m (230 m budynek + 80 m iglica), którego projektantem miał być Norman Foster, mający na celu stworzenie najwyższego budynku w Unii Europejskiej. Ostatecznie nowy, najwyższy budynek Warszawy, osiągnął docelową wysokość 21 lutego 2021 roku i został zakończony jako Varso Tower we wrześniu 2022 roku. Dalej w kierunku Chmielnej wybudowano również 81-metrowy hotel Nyx oraz 90-metrowy budynek biurowy Varso – Cambridge Innovation Center.

Ważniejsze obiekty

Wzdłuż ulicy Chmielnej w Warszawie znajdują się wielkie znaczenie historyczne i architektoniczne obiekty, które warto odwiedzić. Oto niektóre z nich:

• zabytkowe kamienice, w tym: nr 1/3 (kamienica Ignacego Gajewskiego), 6 (kamienica Szymona Arendarza), 13 (kamienica Józefa Mierzwińskiego), 18 (kamienica Mikołaja i Petroneli Jaroszyńskich), oraz kamienica Lilpopów (przy ul. Zgoda 1, pomiędzy numerami 22 i 20), 24 (kamienica Jana Wernera i Marii Lilpop lub Henryka Schloessera), 30 (kamienica Ludwika Maciejewskiego),
• „Dom Pod Biustonoszami” (nr 2) z rogu Nowego Światu, zaprojektowany przez architektów Bohdana Lacherta i Juliana Putermana-Sadłowskiego w latach 1947–1949,
• Pracownia obuwia Jan Kielman i Syn (nr 6),
• Siedziba Stronnictwa Demokratycznego (nr 9), która w latach 1921-1939 była siedzibą Związku Zawodowego Maszynistów Kolejowych w Polsce,
• Centrum Społeczności Żydowskiej w Warszawie (nr 9A),
• Goethe-Institut (nr 13A),
• Chmielna 25 (nr 25),
• Dom Towarowy Braci Jabłkowskich (ul. Bracka 25),
• Kino „Atlantic“ (nr 33),
• kamień upamiętniający Augusta Agbolę O’Browna (u zbiegu z pasażem Wiecha),
• Biurowiec Varso,
• Osiedle Złota,
• Komenda Główna Straży Ochrony Kolei (nr 73a),
• Kamienica pracowników PKP, znana jako dom kolejowy (nr 73b),
• Warta Tower (nr 85/87),
• Kamienica Karola Bagieńskiego (nr 122),
• Kamienica Józefa Bakela (nr 126).

---

Oceń: Ulica Chmielna w Warszawie

---