Jan Olszewski

---

Życiorys

Młodość, II wojna światowa i edukacja

Jan Olszewski, urodzony w Warszawie przy ulicy Poborzańskiej 21, był synem Ferdynanda i Jadwigi. Pochodził z rodziny kolejarskiej, która miała silne powiązania z tradycjami polskiego ruchu robotniczego dążącego do niepodległości. Jego matka była stryjeczną siostrą Stefana Okrzei, który był jednym z założycieli Organizacji Bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej i został stracony przez Rosjan podczas rewolucji w 1905 roku. Posiadał również starszą siostrę, Marię, urodzoną w 1923 roku.

W 1937 roku rozpoczął naukę w szkole powszechnej im. Mikołaja Kopernika w Warszawie. W okresie niemieckiej okupacji angażował się w konspiracyjne harcerstwo, do Szarych Szeregów dołączył w 1943 roku, a w ramach organizacji działał w najmłodszej grupie wiekowej, znanej jako Zawisza. Był członkiem drużyny PH-100-BP im. Bolesława Prusa, nosząc pseudonim „Orlik”. Uczestniczył w powstaniu warszawskim jako łącznik, prowadzając działania na terenie Pragi. Po wojnie, w latach 1946–1947, aktywnie działał w młodzieżowym kole Polskiego Stronnictwa Ludowego Stanisława Mikołajczyka, czynnie uczestnicząc w kampanii wyborczej tej partii do Sejmu Ustawodawczego.

Jan Olszewski był absolwentem XIII Liceum Ogólnokształcącego w Warszawie, które ukończył w 1949 roku. Następnie, w 1953 roku, uzyskał dyplom z zakresu prawa na Uniwersytecie Warszawskim.

Działalność zawodowa i publiczna w PRL

Działalność w latach 50., 60. i 70.

Po zakończeniu studiów Jan Olszewski rozpoczął pracę w Ministerstwie Sprawiedliwości, gdzie pozostawał do 1954 roku. Następnie był związany z Zakładem Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk do 1956 roku. W latach 1956–1957 był członkiem zespołu redakcyjnego tygodnika „Po prostu”. Wspólnie z Walerym Namiotkiewiczem i Jerzym Ambroziewiczem napisał artykuł pt. Na spotkanie ludziom z AK, wzywający do rehabilitacji żołnierzy Armii Krajowej. Jan Olszewski podjął się krytyki nadużyć w wymiarze sprawiedliwości oraz relacji sektora partyjnego z przestępczością w regionach.

Początkiem lat 60. odbywał aplikację adwokacką z patronem Mieczysławem Maślankiem. Należał do Klubu Krzywego Koła w latach 1956–1962, a od 1958 roku do 1961 roku zasiadał w jego zarządzie. Po zakończeniu działalności klubu uczestniczył w spotkaniach u Jana Józefa Lipskiego. Według Ludwika Hassa, w 1962 roku został przyjęty do wolnomularstwa w niezależnej loży „Kopernik”. W 1964 roku zyskał tytuł mistrza, a później pełnił różne inne funkcje w tej organizacji, w tym mówcy i wielkiego przysposobica.

W latach 60. Jan Olszewski brał udział w obronie osób w procesach politycznych, reprezentując między innymi Melchiora Wańkowicza (1964), Jacka Kuronia i Karola Modzelewskiego (1965), Janusza Szpotańskiego (1968), Adama Michnika oraz Jana Nepomucena Millera. W latach 1968–1970 był zawieszony w wykonywaniu zawodu adwokata z powodu obrony studentów aresztowanych podczas manifestacji marcowych.

W grudniu 1975 roku był jednym z inicjatorów i sygnatariuszy Listu 59, który stanowił apel do Sejmu PRL o wprowadzenie zmian w Konstytucji. W styczniu 1976 roku z Wojciechem Ziembińskim napisał List 14, względnie kolejny protest przeciwko zapisom o nienaruszalności sojuszu ze Związkiem Radzieckim. Jan Olszewski poparł również oświadczenie 14 intelektualistów z czerwca 1976 roku w solidarności z protestami robotniczymi.

W latach 1976–1980 był jednym z założycieli Polskiego Porozumienia Niepodległościowego i opublikował liczne prace programowe. W 1977 roku napisał poradnik Obywatel a Służba Bezpieczeństwa, który stał się cennym źródłem dla opozycjonistów. Wspólnie z Zdzisławem Najderem, Andrzejem Kijowskim oraz Janem Józefem Szczepańskim aktywnie działał w PPN. Ponadto uczestniczył w zakładaniu Komitetu Obrony Robotników oraz współautorsko przygotował Apel do społeczeństwa PRL.

W 1976 roku, po wydarzeniach czerwcowych, oferował pomoc prawną robotnikom, których represjonowano. Razem z Anielą Steinsbergową oraz Józefem Rybickim planował powołanie Komitetu Obrony Praw Człowieka. Także prowadził rozmowy z przedstawicielami KOR-u, w tym z Janem Józefem Lipskim oraz Antonim Macierewiczem.

Działalność w latach 80.

W 1980 roku Jan Olszewski brał aktywny udział w tworzeniu niezależnego związku zawodowego. Na spotkaniu w Gdańsku 17 września przedstawił koncepcję zjednoczenia nowych związków zawodowych w jedną ogólnopolską strukturę. Jako doradca Krajowej Komisji Porozumiewawczej Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” oraz zarządu Regionu Mazowsze, był jednym z autorów pierwszego statutu „Solidarności”. Ponadto pomagał w rejestracji NSZZ „S” przed sądem w Warszawie oraz odbył rejestrację NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidarność”. W grudniu 1980 roku uczestniczył w powołaniu Komitetu Obrony Więzionych za Przekonania.

Po wprowadzeniu stanu wojennego Jan Olszewski, wspólnie z Wiesławem Chrzanowskim, usiłował namówić Lecha Wałęsę do wystąpienia z apelem do władz podziemnej „Solidarności”. Brał udział w panelach dyskusyjnych organizowanych przez PZKS oraz prowadził rozmowy z władzami o zwolnieniach internowanych. Reprezentował m.in. Lecha Wałęsę oraz Zbigniewa Romaszewskiego w procesach.

Wiosną 1983 roku Jan Olszewski był inicjatorem wspólnego protestu podziemnego „Solidarności”. Podczas wyrażania swojego stanowiska, został zatrzymany na 48 godzin, lecz po zwolnieniu od razu pojawił się na sali sądowej jako obrońca członków Międzyzakładowego Komitetu „Solidarności”. Z upoważnienia prymasa Józefa Glempa oraz rodziny księdza Jerzego Popiełuszki, występował jako pełnomocnik w procesach zabójców duchownego, argumentując, że był to czyn z politycznym tłem.

Olszewski stał się sygnatariuszem oświadczenia zaproszonego przez Lecha Wałęsę z dnia 31 maja 1987 roku, określającego podstawowe cele opozycji. Po aresztowaniu Kornela Morawieckiego miał być jego obrońcą, jednak skutecznie przekonał go do emigracji w 1988 roku. W maju tego samego roku współpracował z mediacją episkopatu w czasie strajku w Hucie im. Lenina.

W grudniu 1988 roku, przy okazji rozmów Okrągłego Stołu, współtworzył Komitet Obywatelski NSZZ „Solidarność”. Działał na rzecz wyjaśnienia okoliczności morderstw na kapłanach, takich jak Stanisław Suchowolec i Sylwester Zycha. Podczas swojej opozycyjnej działalności był inwigilowany przez Służbę Bezpieczeństwa od 1963 roku, co potwierdzono w sprawie o kryptonimie „Obrońca”.

Działalność w III Rzeczypospolitej

Lata 1989–1991

Jan Olszewski uczestniczył w obradach Okrągłego Stołu, gdzie pełnił rolę eksperta w podzespole do spraw reformy prawa i sądów. W latach 1989–1991 zajmował stanowisko zastępcy przewodniczącego Trybunału Stanu. W październiku 1989 roku został członkiem Niezależnego Komitetu Historycznego Badania Zbrodni Katyńskiej, a w 1990 roku współfundatorem Polskiej Fundacji Katyńskiej. Ponadto, od 1990 roku należał do Porozumienia Centrum i aktywnie uczestniczył w kampaniach wyborczych Lecha Wałęsy, pełniąc rolę jego zaufanego współpracownika.

W 1991 roku Olszewski zdobył mandat posła na Sejm I kadencji z listy Porozumienia Obywatelskiego Centrum. Działał w Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego oraz w komisjach sejmowych dotyczących sprawiedliwości, administracji i spraw wewnętrznych, a także brał udział w pracach nad projektem ustawy regulującej ustrój polityczny i społeczno-gospodarczy Polski.

Rząd Jana Olszewskiego

Powołanie Olszewskiego na stanowisko prezesa Rady Ministrów miało miejsce 6 grudnia 1991 roku, na wniosek prezydenta. Po utworzeniu rządu, jego gabinet otrzymał wotum zaufania 23 grudnia. Jako premier, sprzeciwiał się nadmiernej prywatyzacji majątku publicznego oraz wspierał rolnictwo, wprowadzając minimalne ceny na produkty rolne. Promował dekomunizację w ministerstwach obrony i spraw wewnętrznych, aczkolwiek nie zrealizował pomysłów prawnych dotyczących tego procesu. W 1992 roku, w związku z koncepcją przekazania baz wojskowych rosyjskim konsorcjom, wyraził swoją dezaprobatę wobec tej strategii. Sejm podjął decyzję o odwołaniu Olszewskiego w wyniku uchwały wotum nieufności z 5 czerwca 1992 roku.

Działalność od 1992

W 1992 roku Jan Olszewski opuścił Porozumienie Centrum i założył Ruch dla Rzeczypospolitej, a po pewnym czasie stał się jego honorowym przewodniczącym. Przygotowywał wspólną koalicję wyborczą z innymi ugrupowaniami prawicowymi przed wyborami parlamentarnymi w 1993 roku, co zakończyło się porażką. Po nieuzyskaniu mandatu politycznego, angażował się w różne formy współpracy z ugrupowaniami prawicowymi i był aktywny w Konwencie Świętej Katarzyny.

W 1995 roku uczestniczył w wyborach prezydenckich, gdzie zajął czwarte miejsce, zdobywając 6,86% głosów. Po wyborach założył partię Ruch Odbudowy Polski, która cieszyła się początkowo sporym poparciem, aczkolwiek jej znaczenie zaczęło słabnąć.

W 1997 roku ROP zdobył 5,56% głosów w wyborach, uzyskując sześć mandatów poselskich, w tym miejsce Jan Olszewski został członkiem Komisji Spraw Zagranicznych oraz Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka. W 2000 roku ogłosił swój zamiar ubiegania się o urząd prezydenta, aczkolwiek ostatecznie wycofał się z tej rywalizacji.

Olszewski wystąpił z ROP w 2002 roku, współtworząc nowe koło poselskie. Wspólnie z Antonim Macierewiczem i Gabrielem Janowskim założył federację partii pod nazwą Ruch Patriotyczny, który nie osiągnął sukcesu w wyborach do Sejmu.

W latach 2005–2006 ponownie pełnił funkcję zastępcy przewodniczącego Trybunału Stanu. Po tym, w 2006 roku, Jan Olszewski został doradcą prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego w sprawach politycznych, jednak w wyborach parlamentarnych w 2007 roku nie uzyskał wymaganej liczby podpisów dla ubiegania się do Senatu. W 2007 roku objął funkcję szefa komisji weryfikacyjnej Wojskowych Służb Informacyjnych.

Śmierć i pogrzeb

Jan Olszewski zmagał się z poważnymi problemami zdrowotnymi po udarze mózgu w 2011 roku, a jego stan zdrowia uległ pogorszeniu w listopadzie 2018 roku, w wyniku czego trafił do szpitala, gdzie 7 lutego 2019 roku zmarł.

W hołdzie Janowi Olszewskiemu, po jego śmierci, w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów oraz w innych urzędach miejskich, takich jak Gdańsk czy Kołobrzeg, wyłożono księgi kondolencyjne. 14 lutego 2019 roku Senat przyjął uchwałę upamiętniającą byłego premiera, a dzień później Komisja Europejska oddała mu hołd, opuszczając flagi Unii Europejskiej w Brukseli do połowy masztu.

Uroczystości pogrzebowe miały charakter państwowy i odbyły się w dniach 15 oraz 16 lutego 2019 roku. Prezydent Andrzej Duda ogłosił żałobę narodową. Trumna z ciałem Jana Olszewskiego była wystawiona w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, a następnie została przeniesiona do kościoła św. Aleksandra na placu Trzech Krzyży, gdzie odprawiono mszę żałobną. Po mszy kondukt żałobny wyruszył do sanktuarium Matki Bożej Łaskawej w Warszawie.

Drugiego dnia pogrzebu, trumna została przeniesiona do bazyliki archikatedralnej św. Jana Chrzciciela w Warszawie, gdzie odprawiono mszę pogrzebową. W mszę wzięli udział liczni dignitarze, w tym Prezydent Andrzej Duda, premier Mateusz Morawiecki oraz wielu innych polityków. Po ceremonii trumna została przewieziona pod pomnik Powstania Warszawskiego, gdzie Jan Olszewski otrzymał pożegnanie od kombatantów Armii Krajowej i uczestników ruchu oporu. Pochowano go z honorami wojskowymi na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.

Wyniki wyborcze

Wyniki wyborcze Jana Olszewskiego przedstawiają bogaty obraz jego kariery politycznej oraz zaangażowania w życie publiczne. Historia jego wystąpień wyborczych jest zróżnicowana i pełna interesujących faktów, które warto uwzględnić.

Rok wyborów	Nazwa komitetu wyborczego		Typ organu	Numer okręgu	Rezultat
1991	_	Porozumienie Obywatelskie Centrum	Sejm I kadencji	1	39 560 (5,50%)
1993	_	Koalicja dla Rzeczypospolitej	Sejm II kadencji	1	39 071 (4,84%)
1995	_	Ogólnopolski Komitet Wyborczy Jana Olszewskiego	Prezydent RP	–	1 225 453 (6,86%)
1997	_	Ruch Odbudowy Polski	Sejm III kadencji	1	59 015 (7,42%)
2001	_	Liga Polskich Rodzin	Sejm IV kadencji	19	13 255 (1,80%)
2005	_	Ruch Patriotyczny	Senat VI kadencji	18	123 387 (16,22%)

Życie prywatne

Jan Olszewski był człowiekiem o niezwykle bogatym życiu osobistym. Jego małżeństwo z dziennikarkąMartą Olszewską (1932–2020) wniosło wiele do jego życia; partnerzy dzielili się pasjami i wspierali nawzajem w karierze.

Warto również podkreślić, że Jan Olszewski był wujem oraz ojcem chrzestnym Michała Janochy, biskupa pomocniczego archidiecezji warszawskiej, co jeszcze bardziej ukazuje jego silne więzi rodzinne.

Publikacje

W kontekście dorobku Jana Olszewskiego warto zwrócić uwagę na kilka znaczących publikacji, które odzwierciedlają jego myśli i doświadczenia. Przytoczone tytuły są jednymi z kluczowych rozmów, które miały miejsce w interesujących okresach historycznych.

• „Przerwana premiera. Z Janem Olszewskim rozmawiają Radosław Januszewski, Jerzy Kłosiński, Jan Strękowski”, wydana przez „Tygodnik Solidarność” w Warszawie w 1992 roku,
• „Prosto w oczy. Z Janem Olszewskim rozmawia Ewa Polak-Pałkiewicz”, opublikowana przez Inicjatywę Wydawniczą Ad Astra w Warszawie w 1997 roku, ISBN 83-87538-35-3.

Odznaczenia i wyróżnienia

W 2009 roku, w ramach uznania dla niezwykłych zasług Jan Olszewskiego dla Rzeczypospolitej Polskiej, a szczególnie za jego działania wspierające demokratyczne przemiany oraz rozwój wolnej Polski, prezydent Lech Kaczyński uhonorował go najwyższym odznaczeniem – Orderem Orła Białego. Olszewski stał się później członkiem kapituły tego prestiżowego orderu.

Po jego śmierci w 2019 roku otrzymał Krzyż Wolności i Solidarności, co jest dowodem na to, jak istotną rolę odegrał w historii Polski.

Oprócz odznaczeń państwowych, Olszewski był również laureatem różnych nagród i wyróżnień. W 2008 roku rada Polskiej Fundacji Katyńskiej przyznała mu Medal Dnia Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej, co podkreśla jego wkład w pamięć o tragicznych wydarzeniach z przeszłości. W 2013 roku uhonorowano go Nagrodą im. św. Grzegorza I Wielkiego, przyznawanej przez miesięcznik „Niezależna Gazeta Polska – Nowe Państwo”.

Warto dodać, że Jan Olszewski otrzymał również tytuły honorowego obywatela Świdnika w 2010 roku oraz honorowego obywatela Warszawy w 2014 roku, co świadczy o jego znaczącym wkładzie w życie lokalnych społeczności.

Upamiętnienie i odniesienia w kulturze

Jan Olszewski, będąc znaczącą postacią w polskiej polityce, zyskał szerokie uznanie także w kulturze. W programie satyrycznym Marcina Wolskiego został on humorystycznie przedstawiony jako koala, co stanowi tylko jeden z przykładów jego obecności w mediach.

Ważnym dziełem poświęconym Olszewskiemu jest film dokumentalny Nocna zmiana, który powstał w 1994 roku z inicjatywy Jacka Kurskiego oraz Michała Balcerzaka. Film ten zagłębia się w tło polityczne decyzji o odwołaniu rządu Jana Olszewskiego w czerwcu 1992 roku. Inspiracją dla tego dokumentu była także książka autorstwa Jacka Kurskiego oraz Piotra Semki pt. Lewy czerwcowy, wydana w 1992 roku przez Editions Spotkania. Utwór ten doczekał się również artystycznej interpretacji w postaci singla „Panie Waldku, Pan się nie boi czyli lewy czerwcowy” zespołu Kult, który ujrzał światło dzienne w 1998 roku, zawierającego kluczowe sceny z dokumentu.

Olszewski był także inspiracją dla literatury, co potwierdza powieść Alterland autorstwa Marcina Wolskiego, wydana w 2003 roku. Dodatkowo, w 2017 roku powstał fabularyzowany film dokumentalny pod tytułem Prawnik w czasach bezprawia, którego reżyserką była Jolanta Kessler. Jego postać była również tematem książki Racja stanu. Janowi Olszewskiemu zredagowanej przez Jerzego Urbanowicza oraz Elżbietę Urbanowicz, wydanej w 2011 roku.

W 2019 roku ukazała się książka Justyny Błażejowskiej, zatytułowana Ta historia wciąż trwa. Wspomnienia Jana Olszewskiego. Wiele miejsc i obiektów w Polsce nosi jego imię, w tym rondo w Szczecinie oraz sala konferencyjna w Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku. W 2020 roku jego imieniem nazwano także salę nr 511 w budynku „U” Kancelarii Sejmu, a w kolejnym roku miejsce spotkań w gmachu Kancelarii Prezesa Rady Ministrów.

W 2020 roku w Sejmie odsłonięto również popiersie byłego premiera autorstwa Adama Myjaka, a w 2023 roku Jan Olszewski został ustanowiony patronem Fundacji „Pomoc Polakom na Wschodzie”, która została założona w okresie jego rządów.

Pierwszy w Polsce pomnik Jana Olszewskiego odsłonięto 4 czerwca 2021 roku w Okuniewie, a w 2022 roku kolejne pomniki z jego wizerunkiem znalazły się przy gmachu Kancelarii Prezesa Rady Ministrów. W tym samym roku, w sanktuarium Matki Bożej Różańcowej w Warszawie, umieszczono tablicę upamiętniającą jego zasługi.

Niedługo później jego twarz pojawiła się na awersie monety o nominale 10 zł oraz na okolicznościowym znaczku pocztowym o nominale 4,5 zł wydanym przez Pocztę Polską w nakładzie 100 tysięcy egzemplarzy w 2022 roku.

---

Oceń: Jan Olszewski

---