Ogród Botaniczny Uniwersytetu Warszawskiego

---

Historia

Do 1811

Pierwsoterapia ogrodu miała miejsce w rejonie, gdzie obecnie znajduje się Świątynia Opatrzności Bożej. W tym miejscu umieszczono kamień węgielny, który w dniu 3 maja 1792 roku wmurował król Stanisław August Poniatowski.

1811–1824

W 1811 roku powstał pierwszy Ogród Botaniczny w Warszawie, umiejscowiony w pobliżu pałacu Kazimierzowskiego, celem było zaspokojenie potrzeb Warszawskiej Szkoły Lekarskiej. Osobą nadzorującą ogród był profesor Jakub Fryderyk Hoffmann. Rozpoczęto proces importowania roślin z różnych krajów. Karol Lindner stał się ogrodnikiem na tym obszarze.

31 stycznia 1814 roku, profesor Hoffmann zaprezentował szczegółowy plan ogrodu, nawiązując do roli roślinności klasyfikowanej według taksonomii Linneusza. W poprzednich latach rośliny umieszczano jedynie przypadkowo. W szczególności Hoffmann podkreślał edukacyjną rolę ogrodu oraz konieczność rozwijania umiejętności rozmnażania roślin, z propozycją ustalenia dni i godzin zwiedzania. Jego propozycje zostały zaakceptowane 4 lutego 1814 roku, lecz ogród niestety zaczął popadać w stagnację.

W 1816 roku u sterów ogrodu stanął prof. Michał Szubert, który w swoich ocenach uważał, iż lokalizacja była niewłaściwa, ze względu na ograniczoną przestrzeń oraz zły grunt. Podjął zatem działania mające na celu przeniesienie ogrodu. Zaproponowane przez niego miejsce, czyli Ogród Horodyjskiego w Nowym Świecie, niestety nie zyskało akceptacji.

16 maja 1818 roku, komisja przedstawiała wizje nowego ogrodu, które miały zostać zaprezentowane carowi Aleksandrowi I. Fakultatywna data utworzenia warszawskiego ogrodu botanicznego przypadła na 15 grudnia 1818 roku, ponieważ wówczas Rządowa Komisja Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego otrzymała zgodę na przeniesienie istniejącej placówki do lokalizacji w tzw. Ogrodzie Królewskim, sąsiadującym z Belwederem i obejmującym wyższą część Łazienek. To właśnie ten teren stał się fundamentem obecnego ogrodu botanicznego, który przeszedł pod opiekę Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego, utworzonego z inicjatywy Stanisława Kostki Potockiego oraz Stanisława Staszica, za zgodą cesarza Rosji i króla Polski Aleksandra I, związanego z fuzją Szkoły Prawa (założonej w 1808) oraz Warszawskiej Szkoły Lekarskiej (założonej w 1809).

W obrębie ogrodu wyróżniono trzy sekcje: naukową, odpowiedzialną za systematykę roślin, pomologiczną, zajmującą się kolekcjonowaniem drzew owocowych (przeznaczoną dla przyszłych ogrodników) oraz rekreacyjną, dedykowaną dla szerokiej publiczności. Intensyfikowano działalność importową roślin zarówno z rodzimego rynku, jak i z zagranicy.

Spis roślin opublikowany w 1824 roku potwierdził obecność ponad 10 tysięcy różnych gatunków.

1834–1901

W trakcie powstania listopadowego rozwój ogrodu został poważnie ograniczony. W 1834 roku uniwersytet zamknięto, a obszar ogrodu, według dyrektywy namiestnika Iwana Paskiewicza, został w dużej części włączony do parku Łazienkowskiego. Kierowanie ogrodem w tym czasie sprawowały jedynie carskie władze.

W licznych próbach przywrócenia dawnej świetności ogrodu nie odnotowano sukcesów. W 1862 roku została otwarta Szkoła Główna Warszawska, umiejscowiona w budynkach zlikwidowanego Uniwersytetu Warszawskiego, który został skasowany w 1831 roku. W 1864 rada nadzorcza tej szkoły powołała dyrektorem Ogrodu Botanicznego profesora Jerzego Aleksandrowicza, co umożliwiło nawiązanie współpracy z ogrodami botanicznymi, a także wdrożenie systematycznego wydawania katalogów nasion, co przyczyniło się do rozwoju kolekcji roślinnych. W tym okresie różnorodność gatunków rosła wraz z rozbudową szklarni.

W 1869 roku rosyjskie władze zamknęły Szkołę Główną Warszawską i rozpoczęły proces przekształcania jej w uniwersytet rosyjski, który przejął odpowiedzialność za ogród. Jerzy Aleksandrowicz zarządzał nim do 1878 roku, po czym zmuszony został do odejścia z przyczyn finansowych. W latach 1897-1901 jego miejsce zajmował profesor A. Bielajew. Ogród Pomologiczny, udostępniony publiczności, został otwarty w 1870 roku.

1915–1919

W roku 1915, po wyjeździe Rosjan z Warszawy, Walerian Kronenberg objął pieczę nad Ogrodem Botanicznym, a w aspekcie naukowym opiekę sprawował Józef Trzebiński. W 1916 roku ogród przeszedł znów pod zarząd nowego Uniwersytetu Warszawskiego, a jego dyrektorem został profesor Zygmunt Wóycicki. Rozpoczęła się odbudowa, podczas której wyremontowano szklarnie i wprowadzono wiele nowych działów i roślin. Tego okresu wspomina się również o postawieniu pomników ku czci założyciela ogrodu, profesora Michała Szuberta (1917) oraz profesora Jakuba Ignacego Wagi (1918).

Na końcu roku 1919 posadę dyrektora Ogrodu Botanicznego i jednocześnie kierownika Katedry Systematyki i Geografii Roślin objął profesor Bolesław Hryniewiecki, a inspektorami następnie byli Władysław Kociejowski i prof. Roman Kobendza (w latach 1926-1950).

II wojna światowa

W sierpniu 1942 roku, w trakcie okupacji hitlerowskiej, usunięto całkowicie personel naukowy, a ogród przyłączono do Parku Łazienkowskiego. Ostateczne zniszczenie nastąpiło podczas powstania warszawskiego w 1944 roku, kiedy wszystkie obiekty ogrodowe i szklarniowe legły w ruinie, a teren przekształcił się w ogromne pogorzelisko.

Po zakończeniu działań wojennych, w 1945 roku, profesor B. Hryniewiecki, razem z profesorem R. Kobendzą, jego żoną Jadwigą oraz innych współpracownikami, przystąpili do mozolnej pracy nad odbudową zniszczonego ogrodu oraz starali się o jego powiększenie. W latach 1948-1950 oddano do użytku nowe pawilony, a także wzniesiono 5 nowych szklarni, a także reaktywowano lub założono nowe działy. Również odbudowano pomniki profesorów: Michała Szuberta (w 1962 roku) oraz Jakuba Wagi (w 1964 roku).

W 1946 roku, po długiej siedmioletniej przerwie, uruchomiono pierwszy po wojnie katalog nasion pod nazwą Index Seminum, zawierający zaledwie 447 gatunków roślin. Kolejny na nowo wydany spis w 1967 roku obejmował już 1887 gatunków.

Po 1945

Ogród w 1960 roku przejął doc. Ludmiła Karpowiczowa, której działania przyczyniły się do zwiększenia zbiorów i popularyzacji wiedzy botanicznej. Dnia 1 lipca 1965 roku Ogród Botaniczny wraz z tzw. ruinami Świątyni Opatrzności został wpisany do rejestru Zabytków Kultury i Nauki miasta stołecznego Warszawy. W roku 1966 ogród uzyskał status członka Międzynarodowego Towarzystwa Ogrodów Botanicznych.

W dniu 18 maja 1968 roku miały miejsce obchody związane z 150-leciem Ogród Botanicznego Uniwersytetu Warszawskiego, na których Prezydium Stołecznej Rady Narodowej przyznało Ogrodowi Botanicznemu medal „VII Wieków Warszawy”; ceremonia miała miejsce, gdy medal został wręczony z rąk Władysława Spychalskiego dla ówczesnej dyrektor, doc. Ludmiły Karpowiczowej. Wówczas odsłonięto także pomnik – głaz z napisem „Pamięci Odnowicieli Ogrodu Botanicznego po zniszczeniach I i II wojny światowej.” Na tym pomniku umieszczone były nazwiska profesorów: Zygmunta Wóycickiego, Bolesława Hryniewieckiego oraz Romana Kobendzy.

Po śmierci Ludmiły Karpowiczowej w 1973 roku, kierownictwo ogrodu powierzono botaniczce doc. dr hab. Alinie Doroszewskiej. W rezultacie jej pracy Ogród Botaniczny Uniwersytetu Warszawskiego stał się członkiem organizacji ogrodów botanicznych Botanic Gardens Conservation Coordinating Body z siedzibą w Kew jako jedyny przedstawiciel Polski.

W 1987 roku, stan przedwojenny został przywrócony, kiedy kierownikiem ogrodu została dr Hanna Werblan-Jakubiec, której dążeniem było odzyskanie historycznego charakteru działu biologii roślin oraz wzbogacenie zbiorów róż, pnączy, roślin leczniczych oraz użytkowych.

Działy i kolekcje roślinne

Kolekcja roślin w Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Warszawskiego jest niezwykle bogata i obejmuje około 5 tysięcy różnych gatunków oraz odmian roślin, w tym drzew, krzewów i roślin zielnych.

W dziale systematyki roślin wyróżnia się trzy sekcje: systematyka I, w której można znaleźć np. długosz królewski oraz aktinidię ostrolistną, systematyka II, w której rosną gatunki z rodzin motylkowatych, wiechlinowatych oraz turzycowatych, oraz systematyka III, gdzie występują stroiczka szkarłatna i lawenda wąskolistna. Dział ten został zorganizowany zgodnie z systemem Adolfa Englera.

Arboretum to miejsce, gdzie zasadzono różnorodne drzewa i krzewy ozdobne pochodzące z różnych zakątków świata, nadając ogrodowi unikalny charakter.

Warto również wspomnieć o 23 drzewach i krzewach, które zostały uznane za pomniki przyrody i objęte ochroną. Należą do nich m.in.: jesion wyniosły, dąb szypułkowy w odmianie kolumnowej, grab pospolity, olsza czarna oraz kasztanowiec zwyczajny.

• platan klonolistny,
• orzech czarny,
• orzesznik gorzki,
• modrzew polski,
• cis pospolity ‘Divastronii’,
• cis pospolity odm. piramidalna,
• jałowiec Pfitzera,
• metasekwoja chińska,
• miłorząb dwuklapowy,
• derek jadalny,
• klon polny,
• dąb szypułkowy,
• wiąz szypułkowy,
• buk zwyczajny czerwonolistny.

Wśród pnączy rosną rośliny takie jak aktinidia, dławisz, kokornak, wiciokrzew, powojnik, bluszcz, milin amerykański oraz hortensja pnąca, co wzbogaca bioróżnorodność ogrodu.

W dziale roślin różnych środowisk zgromadzono rośliny zdolne przetrwać w skrajnych warunkach naturalnych, co czyni tę część ogrodu niezwykle interesującą i edukacyjną.

Rośliny użytkowe i lecznicze to zbiór zarówno dzikich, jak i udomowionych gatunków wykorzystywanych w codziennym życiu, który służy celom spożywczym, leczniczym oraz przemysłowym.

Dział biologii roślin koncentruje się na prezentacji różnych metod zapylania kwiatów przez owady oraz na unikalnych cechach budowy kwiatów, które są zapylane przez wiatr.

Kolekcja różanka obejmuje wiele odmian róż ogrodowych, w tym wielkokwiatowych, rabatowych, miniaturowych oraz angielskich i pnących.

Dział flory niżowej Polski zawiera około 250 gatunków roślin naczyniowych występujących dziko w Polsce, co stanowi doskonałą okazję do poznawania rodzimych roślin.

Dział roślin ozdobnych zachwyca takimi gatunkami jak heliotrop peruwiański, paciorecznik i fuksje, prezentując piękno roślinnych dekoracji.

W alpinarium oraz w szklarniach, w których znajdują się zarówno zabytkowe oranżerie, jak i nowoczesne przestrzenie, zgromadzono bogatą kolekcję sukulentów i innych roślin z tropikalnych i subtropikalnych klimatów, takich jak zanokcica gniazdowa czy płaskla łosioroga.

W szklarni tropikalnej można zobaczyć różnorodne rośliny z rodzin ananasowatych, obrazkowatych i storczykowatych, a także sagowce, które prezentowane są na dekoracyjnych podporach, przypominających korony drzew.

Palmiarnia, otwarta 29 czerwca 2005 roku, stanowi miejsce, gdzie zgromadzono około 40 palm. Warto dodać, że w czerwcu 2021 roku po raz pierwszy w Polsce zakwitło tam dziwidło olbrzymie, co było prawdziwą sensacją wśród miłośników flory.

Działalność badawcza, dydaktyczna i społeczna

Nauka

Ogród Botaniczny Uniwersytetu Warszawskiego stawia na zachowanie bioróżnorodności, skupiając się zarówno na roślinach dziko rosnących, jak i na różnorodnych odmianach uprawnych. W ciągu ostatnich lat zainicjowano unikalny projekt – powstawanie pierwszej w Polsce kolekcji zagrożonych rodzimych odmian ozdobnych drzew i krzewów. Dodatkowo, ogród prowadzi innowacyjne badania taksonomiczne, które korzystają z zaawansowanych metod biologii molekularnej. Oprócz tego, realizowane są również badania etnobotaniczne oraz florystyczne.

Edukacja

W zakresie działalności edukacyjnej, Ogród Botaniczny UW zaangażowany jest w popularyzację wiedzy, uwzględniając jednocześnie zmieniające się oczekiwania odwiedzających. Doświadczony zespół edukatorów realizuje programy edukacyjne pod przewodnictwem Pracowni Edukacji. Zajęcia prowadzone są przez cały rok, a scenariusze są dostosowane do grup wiekowych, obejmując zarówno dzieci przedszkolne, jak i te w wieku szkolnym.

Program kładzie duży nacisk na emocjonalny wymiar edukacji, na budowanie osobistych doświadczeń w obcowaniu z przyrodą oraz na aktywne zaangażowanie w naukę. Poruszane są istotne kwestie, takie jak zmiany klimatyczne, ochrona bioróżnorodności, a także dbałość o naturalne zasoby. Ogród zrealizował również program mający na celu popularyzację wiedzy o Konwencji Waszyngtońskiej CITES.

Na terenie ogrodu odbywają się również wykłady dla studentów z takich dyscyplin jak botanika czy dendrologia. Studenci z różnych uczelni mają możliwość odbywania praktyk ogrodniczych, dydaktycznych oraz badawczych, a także prowadzenia prac licencjackich i magisterskich. Uczestniczą także w konferencjach naukowych organizowanych na terenie ogrodu.

Festiwale, takie jak Festiwal ZBIORY, oraz wystawy tematyczne, jak „Wystawa fiołków afrykańskich i skrętników” oraz „Wystawa kaktusów i sukulentów”, wzbogacają ofertę Ogrodu. Oferowane warsztaty edukacyjne oraz pokazy przyczyniają się do lepszego zrozumienia różnorodności roślinnych w Polsce i na całym świecie, a także problemów związanych z ich ochroną. Materiały edukacyjne dostępne w kasach Ogrodu służą do pogłębiania wiedzy odwiedzających.

Ogród jest dostępny dla odwiedzających przez cały rok. Sezon ogrodowy trwa od marca do końca października, natomiast w okresie zimowym (w weekendy) turyści mogą zwiedzać szklarnie. Od 2021 roku, w parku organizowany jest też zimowy ogród świateł – „Magiczny Botaniczny”. Warto pamiętać, że wstęp do ogrodu jest płatny.

Dyrektorzy Ogrodu Botanicznego w Warszawie

Historia kierownictwa Ogrodu Botanicznego w Warszawie sięga aż do XIX wieku, a poniżej przedstawiamy listę dyrektorów, którzy mieli wpływ na rozwój tej instytucji:

• 1818–1846 – Michał Szubert,
• 1846–1862 – Ignacy Hanusz,
• 1862–1878 – Jerzy Aleksandrowicz,
• 1878–1897 – A. Fischer von Waldheim,
• 1897–1901 – A. Bielajew,
• 1901–1915 – W. Chmielewski,
• 1915–1916 – kuratorzy W. Kronenberg i J. Trzebiński,
• 1916–1919 – Zygmunt Wóycicki,
• 1919–1960 – Bolesław Hryniewiecki,
• 1960–1973 – Ludmiła Karpowiczowa (1903-1973),
• 1973–1976 – Alina Doroszewska,
• 1977–1982 – Barbara Solińska-Górnicka,
• 1982–1987 – Janina Andrearczyk-Kuraczyk,
• 1987–2018 – Hanna Werblan-Jakubiec,
• od 2019 – Marcin Zych.

---

Oceń: Ogród Botaniczny Uniwersytetu Warszawskiego

---