August Aleksander Czartoryski

Szlachta i monarchia

August Aleksander Czartoryski, znany również jako Aleksander August Czartoryski, to postać o niezwykle bogatej karierze politycznej i wojskowej. Urodził się 9 listopada 1697 roku w Warszawie, a zmarł 4 kwietnia 1782 roku. W swojej karierze zajmował szereg kluczowych stanowisk, które przyczyniły się do umocnienia pozycji rodu Czartoryskich.

W latach 1750–1758 pełnił obowiązki starosty generalnego ziem podolskich, a w 1738 roku został awansowany do stopnia generała lejtnanta wojsk koronnych. Już w 1729 roku objął urząd generała major armii koronnej, co miało ogromne znaczenie dla jego dalszej kariery. W 1731 roku mianowano go wojewodą ruskim.

Czartoryski był również pułkownikiem-komendantem Regimentu Gwardii Pieszej Koronnej w latach 1729–1782, co podkreśla jego długotrwałą służbę wojskową. W 1764 roku objął stanowisko regimentarza generalnego armii koronnej. Oprócz tych zasług, pełnił także funkcje starostów w kilku znaczących miejscach, takich jak starosta kościerzyński, kałuski, lucyński oraz latowicki w 1736 roku, a także starosta lubocheński oraz warszawski w latach 1742–1750.

Jako twórca rodowej potęgi Familii Czartoryskich, przyczynił się znacząco do rozwoju polityki tego rodu, odgrywając kluczową rolę w kształtowaniu jego wpływów na scenie politycznej Rzeczypospolitej. Jego życie i działalność stanowią ważny rozdział w historii Polski.

Życiorys

August Aleksander Czartoryski był potomkiem Kazimierza Czartoryskiego oraz Izabeli z Morsztynów. Był młodszym bratem Michała Fryderyka i ojcem Adama Kazimierza Czartoryskiego, który również pretendował do tronu. Otrzymał doskonałe wykształcenie, a szczególnie wyróżniał się znajomością języka francuskiego. W roku 1713, ze swoim starszym bratem, udał się do Niemiec, Francji oraz Włoch, zanim osiedlił się na Malcie, przynależąc do zakonu joannitów. Niedługo później związał się ze służbą w flocie austriackiej, biorąc udział w kampanii przeciwko Turkom.

W pewnym momencie rozważał pozostanie w austriackim poddaństwie, lecz po osiągnięciu stopnia pułkownika, a częściowo za namową siostry, w roku 1720 postanowił wrócić do Polski, z zamiarem wpływania na sytuację polityczną, która znajdowała się w stanie chaosu, a także na zrujnowaną armię. Po przybyciu, przez kilka lat starał się o uzyskanie majątku i wpływów. Jego często zmienne losy doprowadziły go do zajścia w spór sądowy z Pawłem Karolem Sanguszką o spadek po J.K. Lubomirskim dotyczący ordynacji ostrogskiej, którą jednak przegrał. 1 czerwca 1729 roku, z ręki szwagra, otrzymał Regiment Gwardii Pieszej Koronnej oraz awans na pułkownika, a wkrótce na generała majora.

Wziął udział w kampamentach armii saskiej i polskiej króla Augusta II Mocnego, które miały miejsce pod Mühlbergiem w czerwcu 1730, a także w kolejnych pod Wilanowem, Mokotowem oraz Marymontem w roku 1732. W roku 1735 jako poseł z Inflant wziął udział w sejmie grodzieńskim. W czasie jego działalności doradczej wspierał go Tomasz Dłuski, który później objął funkcję podkomorzego lubelskiego.

Po kilku latach starań o rękę wdowy po Stanisławie Dönhoffie, Zofii z Sieniawskich, która była jedyną dziedziczką, August w końcu odniósł sukces, kiedy to zgodziła się na małżeństwo 11 lub 17 lipca 1731 roku. To związek pozwolił mu nabyć znaczne dobra, które stanowiły solidne podstawy dla jego przyszłych działań politycznych. Zofia wniosła do małżeństwa majątek, do którego należały między innymi Sieniawa, Puławy, Międzyrzec Podlaski, Wilanów oraz Stołpce. W wyniku tego związku, sprawił on rozwój Końskowoli, gdzie Zofia również miała udziały, urządzając tu jedną z rezydencji. Aby wspierać rozwój lokalnej gospodarki, ściągnął 300 tkaczy z Saksonii, co przyczyniło się do powstania branży włókienniczej w mieście, sektora, który wpływał na ekonomię aż do wybuchu I wojny światowej.

11 listopada 1731 roku Czartoryski został mianowany wojewodą ruskim. W czasie bezkrólewia w 1733 roku mówiono o jego pretensjach do tronu, jednakże sam zaprzeczał tym doniesieniom i z wsparciem Potockich akcentował kandydaturę Stanisława Leszczyńskiego. Brał udział w konfederacji generalnej, którą zawiązano 27 kwietnia 1733 roku na sejmie konwokacyjnym. 29 czerwca 1734 roku, zgodził się na poddanie pod rządy Augusta III Sasa, a ten wynagrodził go orderem. Zrezygnował z planów wojskowych, gdy Józef Potocki otrzymał „wielką” buławę hetmańską, a w 1735 roku podpisał uchwałę Rady Generalnej konfederacji warszawskiej.

Dążył do odbudowy ekonomicznej swojego rodu, usuwając zadłużenia majątków przynoszących straty i zwiększając zyski z tych, które były dochodowe. Do należących do Czartoryskich dóbr zaliczały się m.in. Bukaczowce, Brzeżany, Jarosław, Oleszyce, Sieniawa, Wysock na Rusi Czerwonej, a także Krzeszowice w Małopolsce, Międzyrzec Podlaski oraz Puławy na Lubelszczyźnie, Granów, Międzybuż, Mikołajów, Stara Sieniawa i Zinkowice na Podolu oraz Klewań i Żuków na Wołyniu, a w Litwie Stołpce, Szkłów oraz Wołożyn. Czartoryski miał także kilka starostw, w tym warszawskie, które w 1750 roku sprzedał Alojzemu Fryderykowi Brühlowi, za co 20 sierpnia 1750 roku uzyskał starostwo generalne ziem podolskich, które osiem lat później przekazał swojemu synowi Adamowi.

W kolejnych latach August dbał o stabilizację pozycji Familii, zapewniając jednocześnie odpowiednie przygotowanie syna do przyszłej roli monarchy. W 1757 roku posłał go do Anglii na nauki, a w 1761 ożenił z posażną Izabelą Flemming. Córkę Elżbietę wydał za Stanisława Lubomirskiego w 1763 roku. W sprawach kluczowych dla państwa starał się o przychylne relacje z Francją, którą chciał wykorzystać w dyplomatycznych działaniach przeciw Prusom na rzecz Polski. W latach 1762–1763 Petersburg zdawał się wspierać dążenia Augusta do niezwłocznej koronacji dla jego syna. Stanisław Konarski na polecenie Familii zapraszał do reformy ustroju państwowego, a w Końskowoli kształciły się milicyjne oddziały na żołdzie rosyjskim, gotowe do działania na rozkaz Czartoryskich.

Jednak, pomimo staranności i przygotowań, oraz przekupienia rosyjskiego posła Hermana Karla von Keyserlinga, August Czartoryski nie udał się przekonać swojego syna do kandydowania na tron w czasie bezkrólewia 1763–1764. W rezultacie, złożony przez niego plan legł w gruzach, a na tron koronacyjny wstąpił niechciany przez niego siostrzeniec – Stanisław Poniatowski. 20 kwietnia 1764 roku podpisał list dziękczynty do Katarzyny II za wprowadzenie rosyjskich wojsk. W 1764 roku pełnił rolę marszałka sądów kapturowych ziemi warszawskiej, a jako elektor Stanisława Augusta Poniatowskiego reprezentował województwo ruskie. Był związany z Rosją i otrzymywał pensję w wysokości 54 000 złotych miesięcznie z rosyjskiej ambasady. Dodatkowo został wyznaczony do komisji do compositio inter status na sejmie koronacyjnym w 1764 roku.

Rozbiór Polski w 1772 roku spowodował, że majątek Czartoryskich przeszedł pod kontrolę wszystkich trzech zaborców. Szkłów, przynoszący dochód sięgający 300 tysięcy złotych rocznie, został skonfiskowany, ponieważ August nie złożył hołdu Katarzynie II w wyznaczonym terminie. Ostatecznie upoważnił swojego syna, by złożył hołd w jego imieniu.

Ostatnią próbą wpływania na politykę było złożenie propozycji zawarcia unii z arcyksięciem austriackim Maksymilianem latem 1774, co powtórzył w 1776 roku. Dzięki sympatiom do Austrii z okresu młodości, August starał się włączyć w pomoc dla sprawy polskiej, ufając w pomoc austriackiego tronu.

Polityczne dziedzictwo po Auguście Czartoryskim przekazano Stanisławowi Lubomirskiemu oraz Ignacemu Potockiemu, natomiast majątek, którego wartość oszacowano na ponad sto milionów złotych, otrzymali jego dzieci: 60 milionów złotych przypadło księciu Adamowi, zaś księżna Izabela otrzymała 45 milionów złotych.

August Aleksander Czartoryski spoczął w kościele św. Krzyża w Warszawie.

Odznaczenia

August Aleksander Czartoryski był wybitnym przedstawicielem swojej epoki, a jego działalność została doceniona przez wiele krajów i instytucji. Zyskał uznanie dzięki licznym odznaczeniom, które odzwierciedlają jego wkład w życie polityczne i społeczne.

Wśród jego honorów znalazły się następujące odznaczenia:

  • kawaler Maltański od 1716,
  • kawaler polskiego Orderu Orła Białego od 23 lipca 1731,
  • bawarski Order św. Huberta od 1734,
  • saski Order św. Henryka od 1736,
  • rosyjski Order św. Andrzeja od 1747,
  • polski Order św. Stanisława od 1765.

Oceń: August Aleksander Czartoryski

★★★★★
Średnia ocena:4.63 Liczba ocen:21