Świątynia Opatrzności Bożej w Warszawie

---

Historia

Historia

Budowa Świątyni Najwyższej Opatrzności Bożej to proces, który trwał ponad dwieście lat i jest bezpośrednio związany z wprowadzeniem Konstytucji 3 maja w 1791 roku. Wtedy to, na mocy uchwały Sejmu Czteroletniego, postanowiono zbudować świątynię, która miała być wyrazem wdzięczności za ten ważny akt. Pierwotnie miała to być „Świątynia Najwyższej Opatrzności” – miejscem kultu o charakterze synkretycznym, z elementami masonerii. Król Stanisław August Poniatowski opowiadał się za tym projektem, który miał zastąpić niewielki kościół parafialny przy Belwederze, zburzony na początku XIX wieku.

Już w 1775 roku rozważano tę ideę, a konkretny projekt opracował nadworny architekt Jakub Kubicki w 1781 roku, przy znacznym wsparciu ówczesnego monarchy. W 1784 r. zdecydowano o lokalizacji nowej świątyni – miała się znajdować pomiędzy Zamkiem Ujazdowskim a Pałacem na Wodzie, naprzeciwko obecnej ulicy Agrykola. Kubicki przygotował liczne modele architektoniczne między 1784 a 1785 rokiem, ale zbudowanie kościoła zostało opóźnione.

Momentem przełomowym był rok 1791, kiedy ogłoszono pierwszy w Polsce konkurs architektoniczny na świątynię, do którego zaproszono również zagranicznych twórców, zachęcając ich do spojrzenia na projekt w różnych językach. Król wyróżnił projekt Kubickiego, który charakteryzował się jedynie skromnymi dekoracjami w postaci znaków Delty Świetlistej. Prace obejmowały głównie przygotowanie terenu, a kamień węgielny wmurowano na obszarze dzisiejszego Ogrodu Botanicznego UW w pobliżu Łazienek, co miało miejsce z ceremonialnym użyciem masońskiego rytuału.

Historia tej inwestycji przerwał z kolei III rozbiór Polski. W Królestwie Kongresowym postanowiono, że na ruinach pozostałych fundamentów powstanie pomnik Opatrzności, z białego marmuru oraz monumentalnym posągiem. Inicjatywa ta upadła z powodu śmierci jej pomysłodawcy, Stanisława Potockiego.

Wskrzeszenie inicjatywy budowy świątyni miało miejsce po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku – plan powodzenia tych działań był bardzo ambitny, gdyż zakładał realizację według projektu architekta Bohdana Pniewskiego na Polu Mokotowskim. Niestety, wybuch II wojny światowej, a później czasy PRL-u, na długi czas wstrzymały te prace.

Nową falę zainteresowania tematem budowy świątyni zapoczątkował prymas Józef Glemp w 1989 roku, co zaowocowało budową Świątyni Opatrzności Bożej na terenach Wilanowa. W końcu poprzednia msza odbyła się 11 listopada 2016 roku, w stulecie odzyskania niepodległości oraz 225 lat po uchwale Sejmu Wielkiego.

I Rzeczpospolita

Kościół Ujazdowski

Historia Kościoła Ujazdowskiego sięga pierwszej połowy XVIII wieku. Budowa Kalwarii Ujazdowskiej rozpoczęła się w 1724 roku na zlecenie Augusta II Mocnego, a ukończono ją w 1731 roku. Kalwaria stanowiła ważne miejsce kultu w regionie. W 1764 roku król Stanisław August zakupił ziemie Ujazdów, marząc o nowoczesnej rezydencji. Wyraził również wolę budowy kościoła, który miał zamknąć istniejący szlak pielgrzymkowy.

Konstytucja 3 Maja

Po uchwaleniu Konstytucji 3 Maja podjęto 5 maja 1791 roku decyzję o budowie świątyni jako aktu wdzięczności dla Narodu i władzy wykonawczej. Deklaracja zawierała m.in. informacje o planach nabożeństwa, które miały odbywać się w każdym kościele w Polsce w ośmiodniowym czasie. Właściwe postanowienie zaznaczało, że każdy stan powinien przyczynić się do wzniesienia świątyni.

Władzy wykonawczej zalecamy, […] Wyznaczenie nabożeństwa w jednym dniu po wszystkich w całym kraju kościołach, to jest dnia ósmego miesiąca maja roku bieżącego, na podziękowanie Bogu za zdarzoną chwilę pomyślną wydobycia Polski […]

Ogłoszony również konkurs architektoniczny przyciągnął wielu znakomitych architektów, w tym Jakuba Kubickiego, któremu przyznano szczególne uznanie.

Wmurowanie kamienia węgielnego 3 maja 1792

Na chwilę przed wmurowaniem kamienia węgielnego 3 maja 1792 roku, marszałek Sejmu przypomniał o decyzji postawienia świątyni. Obchody miały szczególny charakter, rozpoczynając się w kościele Św. Krzyża na Krakowskim Przedmieściu i prowadząc do Góry Kalwaria, gdzie prymas, przy ceremonii z wodą i solą, przeprowadził poświęcenie kamienia węgielnego.

Okres zaborów

W roku 1818 ruiny fundamentów kościoła Najwyższej Opatrzności odkryto na terenie Łazienek, w późniejszym Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Warszawskiego. Ogrody te przechodziły zmiany, ale do czasu powstania listopadowego zniknęły ślady budowli. Po tych wydarzeniach rząd zaniechał ich odbudowy.

II Rzeczpospolita

Ustawa o wykonaniu ślubu Sejmu Czteroletniego

Po I wojnie światowej podjęto konkretne działania, aby zrealizować zamierzenia związane z budową Kościoła Opatrzności Bożej. Sejm złożył formalny wniosek w 1921 roku, celem było wzniesienie kościoła jako wota za Konstytucję z 3 maja.

Świątynia na Polu Mokotowskim

Statut świątyni zaakceptowano we wrześniu 1928 roku, a miejsce budowy przeznaczone miało być na Polu Mokotowskim, gdzie miały odbywał się różne ceremonie związane z jej budową. W 1929 roku ogłoszono nowy konkurs, a przyznano w nim trzy równorzędne nagrody dla Bohdana Pniewskiego oraz dwóch innych architektów za ich interesujące projekty.

Lata 1945–1989

Kaplica Opatrzności Bożej na Ujazdowie

W ciągu następnych lat, w tym szczególnie w 1947 roku, prymas August Hlond próbował odżyć plany budowy, jednakże z powodu politycznych niepowodzeń udało się jedynie zabezpieczyć ruinę Kaplicy Opatrzności na Ujazdowie.

Kościół parafialny pw. Opatrzności Bożej na Rakowcu

W Warszawie rozpoczęto budowę nowego kościoła, aby nie zapomnieć o złożonym ślubie. Po pewnych opóźnieniach, wznowienie prac miało miejsce w 1972 roku: pierwszy akt budowy odbył się 8 grudnia 1979 roku.

Sanktuarium Trójcy Przenajświętszej w Prostyni

W tym czasie postanowiono również zbudować Sanktuarium Trójcy Przenajświętszej w lat 1946-1954, nawiązując do idei budowy Świątyni Opatrzności Bożej.

Idea budowy Świątyni Opatrzności Bożej na placu Puławskim

W roku 1982 zamierzano postawić tę świątynię również w rejonie placu Puławskiego, jednak pomysły nie doczekały się realizacji.

III Rzeczpospolita

Potwierdzenie aktualności ślubów Sejmu Czteroletniego

W 1989 roku prymas decyzją Sejmu zainicjował odbudowę po przeszło dwóch stuleciach. Komisja Konstytucyjna Senatu stwierdziła, że zobowiązanie do budowy świątyni pozostało aktualne.

Idea przekształcenia kościoła św. Aleksandra

Prawie dekadę później, w 1996 roku, zaproponowano konwersję kościoła św. Aleksandra w Warszawie na Opatrzność Bożą, ale nie podjęto dalszych działań w tej kwestii.

Uchwała Sejmu RP dotycząca wypełnienia ślubów Sejmu Czteroletniego

19 listopada 1997 roku przystąpiono do działania, a 23 października 1998 roku uchwała Sejmu RP ogłosili budowę Świątyni. Jako rzeczywistą lokalizację zdecydowano się na Pola Wilanowskie.

Świątynia Opatrzności Bożej w Wilanowie

2 maja 1999 roku poświęcono teren pod budowę, a Jan Paweł II poświęcił kamień węgielny w ciągu swojej pielgrzymki.

Instytut Papieża Jana Pawła II

4 listopada 2005 roku otwarto Instytut Papieża Jana Pawła II przy świątyni. W tym samym roku opracowano także plan utworzenia Centrum Opatrzności przez nowego metropolitę.

Święto Dziękczynienia

Warszawska archidiecezja zorganizowała Dzień Dziękczynienia w 2008 roku, co było reakcją na budowę Opatrzności Bożej. Święto to ma na celu dziękczynienie Bogu i obchody rozwoju narodowego.

Pochowani w Świątyni Opatrzności Bożej

W dolnej kondygnacji Świątyni Opatrzności Bożej zlokalizowany jest Panteon Wielkich Polaków, gdzie spoczywają znane postacie związane z historią Polski. Wśród nich znajdują się:

• Jan Twardowski (1915–2006) – znakomity duchowny katolicki i poeta,
• Zdzisław Peszkowski (1918–2007) – duchowny katolicki oraz kapelan Rodzin Katyńskich,
• Krzysztof Skubiszewski (1926–2010) – polityk oraz prawnik, pierwszy minister spraw zagranicznych w III RP,
• Józef Joniec (1959–2010) – duchowny katolicki, zakonnik pijarski oraz prezes Stowarzyszenia „Parafiada”,
• Andrzej Kwaśnik (1956–2010) – duchowny katolicki, kapelan Federacji Rodzin Katyńskich,
• Zdzisław Król (1935–2010) – duchowny katolicki oraz kapelan Warszawskiej Rodziny Katyńskiej,
• Stefan Korboński (1901–1989) i Zofia Korbońska (1915–2010) – wydawcy niepodległościowi, złożeni tutaj 1 października 2012 roku,
• Zygmunt Szadkowski (1912–1995) oraz Wanda Szadkowska (1912–1999) – przewodniczący Rady Narodowej RP z małżonką, pochowani 10 listopada 2012 roku,
• Longin Komołowski (1948–2016) – polityk oraz działacz społeczny, złożony 10 stycznia 2017 roku,
• Wiktor Węgrzyn (1939–2017) – działacz emigracyjny, pochowany 18 lutego 2017 roku,
• Ryszard Peryt (1947–2019) – profesor sztuk teatralnych, złożony 26 stycznia 2019 roku,
• Marian Duś (1938–2021) – biskup pomocniczy archidiecezji warszawskiej w latach 1986–2013.

W Mauzoleum Prezydentów RP na uchodźstwie znajdują się także znane postacie:

• Władysław Raczkiewicz (1885–1947) – Prezydent Rzeczypospolitej na Uchodźstwie od 1939 do 1947, złożony 12 listopada 2022 roku,
• August Zaleski (1883–1972) – Prezydent Rzeczypospolitej na Uchodźstwie w latach 1947–1972, pochowany 12 listopada 2022 roku,
• Stanisław Ostrowski (1892–1982) – Prezydent Rzeczypospolitej na Uchodźstwie w latach 1972–1979, pochowany 12 listopada 2022 roku,
• Edward Raczyński (symboliczny grób),
• Kazimierz Sabbat (symboliczny grób),
• Ryszard Kaczorowski (1919–2010) – ostatni Prezydent Rzeczypospolitej na Uchodźstwie, początkowo pochowany w Panteonie Wielkich Polaków. Projekt mauzoleum wykonali Lech i Wojciech Szymborscy.

W tej przestrzeni Świątyni znajduje się również wiele relikwii, w tym:

• bł. Jerzego Popiełuszki (1947–1984) – duchownego katolickiego, kapelana „Solidarności”, uznanego za męczennika (pierwsze relikwie wprowadzone do świątyni w 2010 roku),
• św. Jana Pawła II (1920–2005) – papieża (relikwie wprowadzone od 2011 roku),
• św. Urszuli Ledóchowskiej (1865–1939) – założycielki Urszulanek Serca Jezusa, relikwie wprowadzono w 2015 roku,
• św. Andrzeja Boboli (1591–1657) – jezuity, męczennika, patrona Polski (relikwie wprowadzone w 2013 roku),
• bł. Edmunda Bojanowskiego (1814–1871) – założyciela Zgromadzenia Sióstr Służebniczek Najświętszej Marii Panny (relikwie wprowadzone od 2014 roku),
• św. Zygmunta Szczęsnego Felińskiego (1822–1895) – arcybiskupa metropolity warszawskiego (relikwie dostarczono w 2015 roku),
• bł. Honorata Koźmińskiego (1829–1916) – założyciela wielu zgromadzeń zakonnych (od 2015 roku),
• św. Stanisława Papczyńskiego (1631–1701) – założyciela Zgromadzenia Księży Marianów (relikwie wprowadzone od 2015 roku),
• św. Maksymiliana Marii Kolbego (1894–1941) – duchownego, misjonarza, męczennika (relikwie wprowadzone od 2016 roku),
• św. Adama Alberta Chmielowskiego (1845–1916) – założyciela Zgromadzenia Braci Albertynów (od 2017 roku),
• św. Faustyny Kowalskiej (1905–1938) – zakonnicy Zgromadzenia Sióstr Matki Bożej Miłosierdzia (relikwie wprowadzone w 2018 roku),
• bł. Franciszki Siedliskiej (1842–1902) – założycielki Zgromadzenia Sióstr Nazaretanek (od 2019 roku),
• bł. Klary Ludwiki Szczęsnej (1863–1916) – współzałożycielki zgromadzenia Służebnic Najświętszego Serca Jezusowego (od 2020 roku),
• św. Józefa Sebastiana Pelczara (1842–1924) – biskupa przemyskiego (relikwie wprowadzone od 2020 roku),
• bł. Elżbiety Róży Czackiej (1876–1961) – niewidomej założycielki Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Służebnic Krzyża (relikwie wprowadzone podczas beatyfikacji w 2021 roku),
• bł. Stefana kard. Wyszyńskiego (1901–1981) – prymasa Polski, wprowadzony podczas beatyfikacji w 2021 roku,
• św. Rafała Kalinowskiego (1835–1907) – karmelity bosego (relikwie wprowadzone od 2022 roku),
• bł. Stefana Wincentego Frelichowskiego (1913–1945) – duchownego, harcerza (relikwie wprowadzone od 2023 roku),
• św. Józefa Bilczewskiego (1860–1923) – arcybiskupa lwowskiego (relikwie dostarczone od 2023 roku),
• bł. Zofii Czeskiej (1584–1650) – założycielki Zgromadzenia Panien Ofiarowania Najświętszej Maryi Panny (od 2023 roku),
• św. Zygmunta Gorazdowskiego (1845–1920) – duchownego, założyciela Zgromadzenia Sióstr Świętego Józefa (od 2023 roku).

W Kaplicy Najświętszego Sakramentu, od 2019 roku, znajduje się relikwia Krzyża Świętego, która docelowo ma być ulokowana w Kaplicy Wielkiego Piątku.

Architektura Świątyni Opatrzności Bożej

Świątynia Opatrzności Bożej prezentuje się na zewnątrz jako imponujący sześcian, z charakterystyczną elipsoidalną kopułą, która nadaje jej wyjątkowy wygląd. W centrum tej geometrycznej konstrukcji znajduje się okrągłe wnętrze, przypominające pod względem stylistyki rzymski Panteon. Cała budowla składa się z kilku kondygnacji. Na poziomie parterowym znajduje się przestrzeń sakralna, w której rozmieszczone są stacje oraz kaplice, upamiętniające kluczowe momenty w historii Polski, mające znaczenie dla rozwoju polskiej tradycji religijnej i kulturowej. Na pierwszym piętrze, na wysokości 26 m, zlokalizowane jest Muzeum Jana Pawła II oraz Prymasa Wyszyńskiego, a nad nawą boczną okalającą główną nawa umiejscowione jest Panteon Wielkich Polaków, gdzie spoczywają zasłużeni polscy patrioci i wybitne postacie kultury oraz nauki.

Świątynia Opatrzności Bożej to najwyższy kościół w Warszawie, osiągający wysokość aż 75 m, co wynika z włączenia 5-metrowego, podświetlanego krzyża na szczycie 28-metrowej kopuły. Jej kubatura wynosi 122 tys. m³, a powierzchnia nawy głównej to 1742 m², naw bocznych 862 m², a prezbiterium 437 m². Wyróżniającym się elementem jest oryginalny kształt kopuły, nazywany przez mieszkańców „wyciskarką do cytryn”, którą zbudowano z prefabrykatów drewna klejonego o precyzyjnej krzywiźnie. Szkielet kopuły tworzy 32 wygięte żelbetowe żebra, które nie spotykają się na czubku, ponieważ wewnątrz znajduje się przeszklony świetlik o powierzchni 254 m². To jedna z największych kopuł zdobionych w Polsce i Europie, mająca powierzchnię 3,2 tys. m², pokryta 30 tonami miedzianej blachy.

Kompleks Świątyni Opatrzności Bożej zorganizowany jest wokół czterech symbolicznych Dróg: Walki, Kultury, Cierpienia i Modlitwy, które zaczynają się przy wejściowych łukach-bramach. Każda z tych dróg ma na celu symboliczne ukierunkowanie społeczeństwa. Droga pojednania narodowego, ekumenicznego i europejskiego wyznacza szlak związany z Instytutem Jednania. Kolejna droga kieruje do Instytutu Jana Pawła II, zaś trzecia, przy Instytucie Życia, oferuj ema miejsca dla instytucji charytatywnych, w tym hospicjum. Czwarta Droga prowadzi do Instytutu Odrodzenia, który towarzyszy amfiteatrem przeznaczonym dla młodzieżowych spotkań. Drogi wznoszą się wokół czterech Dziedzińców, które symbolizują ważne aspekty polskiej duchowości oraz tradycji. Te przestrzenie umożliwiają uczestnikom dostępy do zaplanowanej mszy poprzez schody prowadzące do świątyni, a cała rotunda kończy się owalną kopułą, co tworzy jednolitą przestrzeń wewnętrzną.

W nawie głównej, która pomieści 1500 osób, znajdują się filary oddzielające ją od naw bocznych. Regularne msze odbywają się w kaplicy Najświętszej Maryi Panny. Nad głównym wejściem umieszczona jest rozeta symbolizująca Opatrzność Bożą, a posadzka prezbiterium będzie uniesiona, z krzyżem w tle ażurowej konstrukcji. Wewnątrz będą rozlokowane kaplice oraz stacje, które chronologicznie ukazują najistotniejsze wydarzenia w historii Polski, tworząc swego rodzaju trasę historyczną, ukazującą działanie Opatrzności Bożej.

• Kaplica Chrztu – przypominająca o początkach chrześcijaństwa w Polsce, związana z Chrztem Polski oraz Zjeździe Gnieźnieńskim,
• Kaplica Maryjna – o znaczeniu Ślubów Jasnogórskich króla Jana Kazimierza,
• Kaplica Cierpienia i Pojednania – upamiętniająca Katyń oraz Auschwitz z konfesjonałami i Najświętszym Sakramentem,
• Kaplica Wolności – upamiętniająca Jana Pawła II i kard. Stefana Wyszyńskiego oraz ruch NSZZ „Solidarność”.

Ołtarz główny będzie zlokalizowany pomiędzy Kaplicą Maryjną a Kaplicą Cierpienia i Pojednania, otoczony dziesięcioma mniejszymi ołtarzami, z których każdy upamiętnia ważne postacie lub wydarzenia związane z historią Polski. Artystom zaproszonym do realizacji projektu powierzone zostanie zarówno wykonanie kaplic, jak i zajęcie się ich artystycznym wykończeniem, aby odzwierciedlić symbolizm zawarty w każdej z nich.

W projekcie Świątyni kluczowe znaczenie ma również światło, które przemieszcza się w przestrzeni od kopuły po posadzkę. Przenika ono przez ukośne filary i łączy się z promieniami słonecznymi wpadającymi przez świetlik otwierający kopułę na niebo. Dzięki tej kompozycji, architekci pragnęli ukazać wpływ Bożej Opatrzności na życie codzienne ludzi.

Prezbiterium

Prezbiterium, które jest półkoliste i ma powierzchnię 437 m², ukierunkowane ku wschodowi, zyskało elegancką podłogę z amerykańskiego białego marmuru Calacatta Lincoln. Centralnym punktem tej przestrzeni jest stół ołtarzowy o wadze 12 ton, wykonany z białego marmuru z dekoracyjnym naturalnym żyłowaniem. Ołtarz posiada prostą formę bloku o wysokości 95 cm, a podstawa jest wykładana czarnym granitem, co sprawia, że biały blok sprawia wrażenie lewitującego.

Ołtarz otacza 32 metrowa ściana ołtarzowa, której powierzchnia wynosi 850 m², przyjmując miękki i dynamiczny kształt, przypominający żagiel lub płaszcz Opatrzności. Tło dla ołtarza decyduje o jego unikalnym charakterze, bowiem wykonano je z jasnego drewna, co pozwala na dostosowanie oświetlenia do okresów liturgicznych. Nad ołtarzem zawieszono krucyfiks o wysokości 2 metrów, który wzoruje się na bizantyjskim Krzyżu Paschalnym.

W centralnym punkcie ściany ołtarzowej znajduje się figura Chrystusa Zmartwychwstałego, pokryta polichromią w odcieniu mosiądzu, zawieszona na 17 m wysokości, co dodaje głębi przestrzeni. Całość dopełniają elementy zdobnicze z Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, której artyści stworzyli także tło do rzeźby pod nadzorem prof. Adama Myjaka. Dodatkowo, w prezbiterium znajdziemy ambonę z białego marmuru oraz tron papieski przeznaczony dla kapłanów. Całości dopełniają figura Madonny Niepokalanie Poczętej oraz symboliczne elementy, takie jak Świeca Niepodległości.

Od września 2021 roku do 2023 roku ściana ołtarzowa była zdobiona portretami beatyfikacyjnymi bł. Matki Elżbiety Róży Czackiej oraz bł. Prymasa kard. Stefana Wyszyńskiego, które flankowały centralny Krzyż Paschalny, wzmacniając wynikające z tego symbole religijne.

Kontrowersje

W 2004 roku senatorzy SLD, z Ryszardem Jarzembowskim na czołowej pozycji, podjęli próbę wsparcia budowy Świątyni Opatrzności Bożej przeznaczając kwotę 20 milionów złotych, które miały zostać przeniesione z budżetu IPN. Ten zamysł spotkał się z ostrą krytyką, m.in. ze strony posła PiS Ludwika Dorna, posła SLD Marka Dyducha, a także arcybiskupa Tadeusza Gocłowskiego oraz Leona Kieres, szefa IPN.

W 2006 roku budżet państwa przyznał kolejne 20 milionów złotych na dofinansowanie ochrony dziedzictwa narodowego. Wśród tych środków zabezpieczono również fundusze na budowę Świątyni, jednak aby je otrzymać, konieczne było powołanie instytucji kultury w sąsiedztwie, gdzie planowano m.in. Muzeum Jana Pawła II. Ostatecznie jednak środki te nie zostały wykorzystane. W 2007 roku zapisano w budżecie kwotę 40 milionów złotych, jednak z przyczyn proceduralnych również nie została ona zrealizowana. Dopiero w 2008 roku Centrum Opatrzności Bożej pozyskało dotację na realizację części projektu kulturalno-muzealnego.

Te działania wzbudziły ogromne kontrowersje, a posłowie SLD krytykowali je za rzekome łamanie zasady świeckości państwa określonej w Konstytucji. Zwolennicy dotacji tłumaczyli, że środki miały być przeznaczone na Muzeum Jana Pawła II i Prymasa Wyszyńskiego, co uzasadniało ich włączenie w kategorię wsparcia dla kultury. W tej sprawie głos zabrał prymas Józef Glemp, określając przepis, który uniemożliwiał państwu wsparcie budowy Świątyni, jako „dziwny”.

Dodatkowo, Najwyższa Izba Kontroli, już w 2012 roku, zwracała uwagę, że ministerialne rozporządzenie w sprawie przyznawania dotacji nie przewiduje wsparcia dla zadań realizowanych przez kościelne osoby prawne. Na skutek tego oświadczenia, w początku 2014 roku wszczęto dochodzenie dotyczące wielomilionowej dotacji z budżetu państwa na budowę i wyposażenie Świątyni Opatrzności Bożej.

Pomimo tych kontrowersji, w 2014 roku, posłanka Izabela Mrzygłocka z klubu parlamentarnego Platformy Obywatelskiej złożyła wniosek o przyznanie 16 milionów złotych, które miały być przeznaczone na kulturę oraz ochronę dziedzictwa narodowego, na budowę Świątyni.

---

Oceń: Świątynia Opatrzności Bożej w Warszawie

---