Józef Rautenstrauch

---

Młodość

Józef Rautenstrauch miał swoje korzenie w bogatej, warszawskiej rodzinie mieszczańskiej o niemieckich tradycjach. Jego ojcem był kupiec korzenny, Jan, natomiast matka, Ludwika, z domu Chevalier de Beaulieu, pochodziła z rodziny kupców bławatnych, którzy przybyli z Francji w pierwszej połowie XVIII wieku.

Rodzina Rautenstrauchów wyłoniła się z okolic Kolonii oraz Bonn, migrując do Polski w XVIII wieku, gdzie ich krewni pozostali w Niemczech, osiągając znaczące pozycje jako przemysłowcy w XIX wieku oraz zdobywając nobilitację. Jan Rautenstrauch był również właścicielem garbarni, co stało się źródłem konfliktu, gdyż Józef, z natury skłonny do sporów, procesował się z wujami o inwestycje związane z tą działalnością.

W siódmym roku życia, młody Józef rozpoczął edukację w Szkole Inżynierów (Saperów) Koronnych, jednak szybko ją porzucił. W wieku trzynastu lat powrócił do nauki, którą ukończył w 1788 roku, zdobywając stopień podoficera. Po tym etapie rozpoczął pracę przy budowie koszar dla kadr w Warszawie. Podczas inspekcji budowlanych, król Stanisław August Poniatowski dostrzegł jego talent i zdolności językowe, bowiem Józef swobodnie posługiwał się polskim, niemieckim i francuskim. Docenił również jego umiejętność pisania pięknym pismem, co skłoniło go do przeniesienia Rautenstraucha do swojej kancelarii, awansując go na podporucznika w 1790 roku. 25 listopada tego samego roku, Józef, w wieku zaledwie 17 lat, został nobilitowany przez Sejm Czteroletni i otrzymał własny herb.

W kancelarii królewskiej spędził dwa lata, nie biorąc aktywnego udziału w wojnie polsko-rosyjskiej w 1792 roku. Następnie, w roku 1793, powrócił do wojska jako porucznik, służąc w sztabie generalnym. Po wydarzeniach związanych z insurekcją Kościuszki, Rautenstrauch zaangażował się w obronę Warszawy przed atakami wojsk rosyjskich i pruskich. Brał udział w bitwie pod Powązkami oraz toczył walki z Rosjanami na przedpolach Pragi. 10 września 1794 roku, Kościuszko mianował go sztabskapitanem i swoim pierwszym adiutantem.

Od 1798 roku, Józef przebywał w Petersburgu, gdzie zajmował się uporządkowaniem dokumentów oraz korespondencji po zmarłym Stanisławie Auguście. Po powrocie do Polski w 1800 roku, związał się przyjaźnią z księciem Józefem, królewskim bratankiem, zostając jego osobistym sekretarzem. Uczestniczył w hucznych zabawach organizowanych w Pałacu Pod Blachą oraz w Jabłonnie. W tym czasie rozpoczął również swoją przygodę z teatrem, zyskując uznanie jako utalentowany aktor w amatorskich przedstawieniach francuskich, które odbywały się w sali przystosowanej do tego celu w pałacu Radziwiłłów przy ul. Krakowskie Przedmieście.

W czasach napoleońskich

W grudniu 1806 roku, po tym jak Prusacy opuścili Warszawę, Rautenstrauch podjął decyzję o wstąpieniu do polskich formacji wojskowych, uzyskując rangę kapitana. Już pod koniec miesiąca objął funkcję adiutanta księcia Józefa Poniatowskiego, co stanowiło istotny krok w jego karierze wojskowej.

W kampanii 1807 roku Rautenstrauch wykazał się dużą odwagą i umiejętnościami, co zostało docenione poprzez nadanie mu Krzyża Kawalerskiego Virtuti Militari, wyróżnienia, które było przyznawane niezwykle rzadko i stanowiło zaszczyt dla zasłużonych żołnierzy. W 1808 roku stał się szefem sztabu I Dywizji, awansując do rangi pułkownika.

W czasie kampanii 1809 roku brał udział w kluczowych starciach, takich jak walki pod Raszynem, Gorzycami i Sandomierzem, a pod koniec roku został odznaczony Orderem Legii Honorowej 5. klasy, kolejnym dowodem na jego zasługi.

W latach 1810–1812 Rautenstrauch współpracował z generałem Wielhorskim, odgrywając ważną rolę w Warszawskim Ministerstwie Wojny, gdzie przygotowywał kraj na nadchodzącą wojnę z Rosją. W 1812 roku dołączył do Konfederacji Generalnej Królestwa Polskiego. W trakcie kampanii rosyjskiej, służąc jako zastępca szefa sztabu 5. korpusu tzw. Grande Armée, wykazał się heroizmem, co zaowocowało przyznaniem mu Legii Honorowej 4. klasy za odwagę podczas szturmu na Smoleńsk 17 sierpnia 1812 roku.

Podczas odwrotu Wielkiej Armii z Moskwy, Rautenstrauch, będąc chorym, podróżował w towarzystwie rannych, w tym księcia Józefa, którego przygniótł zraniony koń, oraz Artura Potockiego. W pewnym momencie spotkali Napoleona, który, wyczerpany, szedł pieszo, wspierając się na lasce i odziany w futro. Cesarz, wsiadając do kolaski, zainteresował się ich zdrowiem, po czym kontynuował pieszą wędrówkę.

Po powrocie do Warszawy, 3 lutego 1813 roku, Rautenstrauch uzyskał awans na generała brygady. W czasie tej kampanii w VIII Korpusie księcia Józefa wziął udział w kilku mniej znaczących bitwach, jednak podczas decydującej bitwy pod Lipskiem odniósł rany i w rezultacie trafił do niewoli pruskiej.

W Królestwie Kongresowym do 1830

Po powrocie do Warszawy z pruskiej niewoli, Rautenstrauch natychmiast podjął decyzję o zgłoszeniu się do służby wojskowej w ramach Królestwa Kongresowego. Otrzymał uznanie jako generał brygady na podstawie zasług z 1813 roku, a w 1815 roku został mianowany generałem dyżurnym. Stał na czołowej pozycji aż do początku Powstania listopadowego, a zarazem otrzymał zadanie przygotowania statutów Komisji Rządowej Wojny (KRW). Po zrealizowaniu tego przedsięwzięcia oraz powołaniu KRW w 1816 roku, generał objął stanowisko Generalnego Dyrektora II Dyrekcji (personalnej) tejże Komisji i zyskał przydzielone mu służbowe apartamenty w Pałacu Prymasowskim na ulicy Senatorskiej, którymi zarządzał aż do końca swojego życia.

W roku 1816 Rautenstrauch otrzymał tytuł radcy stanu, a jego działania jako przewodniczącego komisji do 1819 roku były skoncentrowane na weryfikacji nadania Orderu Virtuti Militari, przyznawanego w czasach napoleońskich. W wyniku tych działań generał zyskał szereg odznaczeń, w tym także orders ze strony carskiej. W owym czasie nie brakowało również mniej chwalebnych epizodów – jego uczestnictwo w komisji śledczej zajmującej się polskimi związkami wolnomularskimi w latach 1822-1826, rzuciło cień na jego działalność. Zeznania niektórych przesłuchiwanych, w tym Łukasińskiego, wpłynęły na obciążenie licznych członków Towarzystwa Patriotycznego. Sam Rautenstrauch często osobiście przeprowadzał przesłuchania.

Po zakończonym śledztwie przygotował obszerny raport, który został przetłumaczony na język francuski oraz rosyjski. Przekazanie tego dokumentu nowemu carowi, Mikołajowi I, zyskało uznanie i przyniosło dalsze dowody carskiej łaski. Wśród nich znalazły się awans na generała dywizji w 1826 roku oraz order św. Aleksandra Newskiego z 1829 roku, który był tylko nieznacznie niższy od najwyższego carskiego orderu św. Andrzeja. Córka Rautenstraucha, Laura, otrzymała godność cesarsko-królewskiej damy dworu.

Mimo że był on osobą obdarzoną wieloma zaszczytami, nie zapomniał o swoich korzeniach, będąc potomkiem praktycznych kupców z Warszawy. Skupował grunty oraz nieruchomości w stolicy, sprzedając je następnie z dużym zyskiem państwu na potrzeby wojskowe. Rautenstrauch prowadził również na Żoliborzu, w swoim folwarku Fawory, ogrody letnie „Tivoli” oraz „Fraszki”, oferujące mieszkańcom stolicy kawiarnię, karuzele, huśtawki oraz występy orkiestry, które cieszyły się dużym zainteresowaniem. Na terenie, który został sprzedany przez niego z zyskiem, w późniejszym czasie powstała warszawska cytadela. Rautenstrauch był także właścicielem ogrodów rozrywkowych Frascati z sezonową restauracją. W roku 1830 roku za swoje trzydziestoletnie zaangażowanie w służbę wojskową został uhonorowany Znakiem Honorowym.

Powstanie listopadowe

Postać Józefa Rautenstraucha budzi wiele kontrowersji, szczególnie w kontekście jego roli w Powstaniu Listopadowym. Można mieć wątpliwości co do nadania mu tytułu „powstańca listopadowego”. W czasie Nocy Listopadowej przebywał blisko Arsenału wraz z oficerami, którzy stawali w opozycji do powstania, będąc świadkiem tragicznej śmierci swojego towarzysza, generała Blumera, który zginął od kul powstańców.

Później, Rautenstrauch, w towarzystwie innych oficerów lojalnych carowi, dążył do zorganizowania oporu nieopodal Arsenału, na Placu Bankowym. Chociaż podejmował próby namówienia kolegi z przeszłości, generała Żymirskiego, do ataku na oddziały insurgentów, jego działania okazały się bezowocne. Rautenstrauch mógł się poszczycić jedynie krótkim okresem aktywności w strukturach Powstania, sięgającym około czterech dni, kiedy to pełnił obowiązki generała dyżurnego w Komisji Rządowej Wojny.

Przez resztę tego okresu unikał wszelkiej aktywności wojskowej. W czasie zamieszek w czerwcu 1831 roku w Warszawie, wielu cywilów i wojskowych zostało oskarżonych o współpracę z wrogiem i uwięzionych na Zamku. Miesiąc później jeden z jego kolegów, generał Antoni Sałacki, będąc na Zamku, został zamordowany przez zdenerwowany tłum. Rautenstrauch również został aresztowany, jednak szybko zwolniono go dzięki zaświadczeniu lekarskiemu.

Ostatnie miesiące powstania spędził w milczeniu, pozostając „na chorobowym” w Warszawie. Było to zapewne wynikiem jego bolesnych wspomnień związanych z insurekcją kościuszkowską oraz obroną Warszawy przed atakiem wojsk Suworowa, a także z rosyjskimi zbrodniami na ludności Pragi. Po kapitulacji stolicy Rautenstrauch natychmiast zgłosił się do rosyjskich władz i na zlecenie księcia Paskiewicza podjął się reorganizacji byłej Królestwa Polskiego.

W armii rosyjskiej

W roku 1831 Józef Rautenstrauch objął stanowisko naczelnika wojennego województwa mazowieckiego, a jednocześnie kierował biurami Komisji Rządowej Wojny, która znajdowała się w likwidacji. W tym samym roku car Mikołaj I powołał go, wydając odpowiedni ukaz, na członka Rządu Tymczasowego, w którym odpowiadał za resort Oświecenia i Wyznań Religijnych.

W dniu 16 marca 1832 Rautenstrauch został przyjęty do armii Imperium Rosyjskiego, otrzymując stopień generała-lejtnanta, co odpowiadało rangi generała dywizji. W 1834 roku awansował na generała-adiutanta, co z kolei odpowiadało rangi generała broni. Kolejnym istotnym wydarzeniem w jego karierze było nadanie mu Orderu Orła Białego, który został wcielony do rosyjskiego systemu odznaczeń, zyskując miano jego pierwszego polskiego kawalera już w 1832 roku.

Rautenstrauchowi zaproponowano także tytuł hrabiowski, jednak odmówił, nie posiadając męskiego potomstwa. Jego kariera obejmowała również funkcję zastępcy namiestnika Paskiewicza w Radzie Stanu, a także kierownika spisu i zaciągu wojskowego. Dodatkowo, pełnił rolę najwyższego dowódcy kompanii inwalidzkich, szpitalnych oraz poprawczych więziennych. Zwieńczeniem jego kariery było objęcie stanowiska Naczelnego Dyrektora Komunikacji Lądowych i Wodnych.

Rautenstrauch zdobył wszystkie wymienione stanowiska dzięki swoim wielkim zdolnościom organizacyjnym oraz mrówczej pracowitości, ale także dzięki niezmiennej lojalności wobec zaborczych władz. Ważnym aspektem jego działalności było także wsparcie, jakiego udzielał oficerom i urzędnikom byłych wojsk polskich. Wielu z nich, pozbawionych emerytur czy możliwości znalezienia zatrudnienia w administracji państwowej, mogło liczyć na jego pomoc w trudnych chwilach.

Człowiek teatru

W 1833 roku Józef Rautenstrauch został mianowany na stanowisko „Prezesa Dyrekcji teatrów oraz wszelkich widowisk dramatycznych i muzycznych w Królestwie Polskim”. Jako kierownik teatru, odniósł liczne sukcesy, w tym dokończenie budowy stołecznego Teatru Wielkiego, a także wzniesienie obok niego Teatru Rozmaitości, który został otwarty w 1836 roku. W tej nowej instytucji kulturalnej wystawiano sztuki o lżejszym repertuarze, co przyciągało różnorodną publiczność. Budynek teatru wyróżniał się nowoczesnym na tamte czasy ogrzewaniem, co znacząco podnosiło komfort korzystania z tej przestrzeni teatralnej.

W latach 1835–1839, pod nadzorem Rautenstraucha przeprowadzono istotne remonty, które objęły teatr w Kaliszu, a także Amfiteatr oraz Starą Pomarańczarnię w Łazienkach. W 1840 roku, dzięki staraniom Rautenstraucha, rząd carski przyznał stałą dotację w wysokości 200 000 zł dla teatrów stołecznych, które zmagały się z chronicznymi deficytami finansowymi.

W jego inicjatywie założono również w 1835 roku pierwszą polską szkołę aktorską, w której kształcono nie tylko aktorów, ale także artystów baletu i śpiewu. Dla wszystkiego personelu teatralnego, w tym aktorów, Rautenstrauch wywalczył przyznanie identycznych uprawnień jak dla urzędników państwowych, które obejmowały również zabezpieczenie emerytalne. Jego zasługą jest również to, że w chwili jego śmierci, warszawskie teatry dysponowały nadwyżką budżetową w wysokości 580 000 złotych.

Stosunki rodzinne

Generał Rautenstrauch zawarł dwa małżeństwa. Jego pierwszą żoną była Helena Weronika z Dzierżanowskich (1790–1842), z którą doczekał się córki Laury (1811–1843). Około 1817 roku Helena zaczęła romansować z cesarzem Aleksandrem I, co miało zaowocować narodzinami syna w 1818 roku, którego przyszłe życie przypadło na imię Gustaw Ehrenberg. W obliczu tej sytuacji generał zdecydował się na rozwód z Heleną jeszcze przed przyjściem dziecka na świat.

W roku 1822 Rautenstrauch ożenił się z Łucją z ks. Giedroyciów, uznaną pisarką epoki romantyzmu. Jednakże w 1827 roku ich małżeństwo uległo kryzysowi, co skutkowało rozdzieleniem „łoża i stołu”. Mimo że nie wzięli rozwodu, nie doczekali się potomstwa. Po 1831 roku, ich drogi naprawdę się rozeszły: generał osiedlił się w Warszawie, a jego żona zaczęła odbywać podróże po Europie. Łucja powróciła do stolicy dopiero po śmierci męża.

Generał Rautenstrauch oraz jego córka Laura, która w 1835 roku wyszła za mąż za kapitana ułanów Franciszka Gabriela Buyno, posiadacza odznaczenia Virtuti Militari, zostali pochowani na cmentarzyku przy kościele kapucynów na ulicy Miodowej w Warszawie. Grobowce, zaprojektowane przez Aleksandra Kozubowskiego, były miejscem wiecznego spoczynku. W 1886 roku złożono tam również Łucję z ks. Giedroyciów Rautenstrauchową.

Z biegiem lat, ogrody kapucyńskie, w których mieścił się cmentarzyk, zostały podzielone na działki pod nowe inwestycje budowlane. Generał oraz jego córka przekazali znaczące sumy na utrzymanie grobów, zawierając przy tym warunki, by ich miejsca spoczynku pozostały nietknięte. Ostatecznie przetrwały jedynie ich sarkofagi oraz pomnik upamiętniający ofiary zarazy z 1708 roku, który uległ zniszczeniu w 1944 roku. Ostatnie ślady cmentarza zlikwidowano podczas realizacji budowy Trasy W-Z. Nie jest obecnie znane miejsce, w którym spoczęły szczątki Rautenstrauchów.

Ich jedyny wnuk, Tadeusz Buyno (1842–1921), sprawował funkcję koniuszego dworu carskiego i był żonaty z Zofią z hr. Plater-Zyberk, lecz nie doczekał się potomstwa.

Odznaczenia gen. Józefa Rautenstraucha

Gen. Józef Rautenstrauch miał na swoim koncie wiele prestiżowych odznaczeń, które odzwierciedlają jego zasługi w służbie wojskowej oraz poświęcenie dla ojczyzny. Poniżej przedstawiamy szczegółową listę jego wyróżnień:

• Order Virtuti Militari 3. kl. – 1808,
• Legia Honorowa 5. kl. – 1809,
• Legia Honorowa 4. kl. – 1812,
• Order Świętego Włodzimierza 3. kl. – 1815,
• Order Świętego Stanisława 4., 3. i 2. kl – 1816, nadane w przeciągu 6 dni,
• Order Świętego Stanisława 1. kl. – 1818,
• Order Świętej Anny 1. kl. – 1820,
• Order Świętego Włodzimierza 2. kl. – 1825,
• Order Świętej Anny 1. kl. z brylantami – 1827,
• Order Świętego Aleksandra Newskiego – 1829,
• Znak Honorowy za XXX lat Nieskazitelnej Służby Oficerskiej – 1830,
• Order Orła Białego (Rosja) – 1832,
• Order Świętego Włodzimierza 1. kl. – 1834,
• Order Orła Czerwonego 1. kl. – 1840,
• Order Świętego Aleksandra Newskiego z brylantami – 1840.

Te wszystkie odznaczenia dowodzą nie tylko talentu militarnego, ale również oddania w służbie, które gen. Rautenstrauch wykazywał przez całe swoje życie.

---

Oceń: Józef Rautenstrauch

---