Powązki (Warszawa)

---

Położenie

W rejonie Woli, granice dzielnicy Powązki jasno wskazują na kluczowe ulice oraz okolice, które odzwierciedlają historyczny rozwój tej części Warszawy. Od zachodu wyznaczają je ulica Ostroroga oraz ulica Młynarska, natomiast w przeszłości Powązki sięgały jeszcze dalej, aż po aktualną trasę Armii Krajowej.

Od wschodu granice te obejmują ulicę Okopową oraz Aleję Jana Pawła II (dawną ulicę Popiełuszki).

Od południa granice Powązek wyznaczają mury cmentarzy, natomiast od północy ograniczeniem jest linia kolejowa Warszawa Włochy – Warszawa Gdańska.

Pomimo włączenia obszaru Powązek do dzielnicy Wola według podziału MSI, historycznie północno-zachodnia część, w tym Cmentarz Wojskowy, leży w granicach Żoliborza. Od momentu połowy XIX wieku do 1916 roku, kiedy to granice Warszawy rozciągnięto, Powązki znajdowały się w obrębie trzech obwodów administracyjnych.

Obwód administracyjny miasta Powązkowski Cyrkuł obejmował zachodnią część Muranowa oraz Cmentarz Powązkowski, a także posesje rozciągające się wzdłuż ulicy Powązkowskiej aż do punktu, gdzie ta krzyżuje się z Przasnyską. Dalej w kierunku Koła i szosy mikołajewskiej, dzisiejszej ulicy Popiełuszki, znajdowało się Powązkowskie Pole Wojenne. Po tej lokalizacji, w kierunku Wawrzyszewa, leżała gmina Powązki, która obejmowała osady mające miejsce w dzisiejszym Żoliborzu i Bielanach, takie jak folwark Skalszczyzna, kolonia Izabelin, Czarny Dwór, wieś Młociny B oraz folwark Parysów.

Historia

Początki osadnictwa

Pierwsze historyczne dokumenty dotyczące wsi Mostki, znajdującej się w parafii Stare Babice, pochodzą z roku 1367. Miejscowość ta została nadana przez księcia Szpitalowi Świętego Ducha, który miał swoje siedziby przy kościele św. Marcina w Warszawie. Istnieją przypuszczenia, że nazwa „Mostki” mogła wywodzić się od mostków usytuowanych nad rzeką Rudawką. Rzeka ta miała swoje źródła w tym regionie, co zauważają onomastycy, którzy wskazują na istniejącą dzisiaj wewnętrzną nazwę drogi łączącej ulice Piaskową i Słodowiecką w rejonie Cmentarza Powązkowskiego. W późniejszym okresie, wieś przyjęła nazwę Powązki, co może wynikać ze słowa „pawąz”, odnoszącego się do drągu używanego do przyciskania siana lub słomy na wozie.

W 1413 roku Janusz I wydał przywilej, który szerzej opisywał te tereny, ustanawiając granice między obszarami miejskimi a księstwem, obejmującymi wieś Marymont, Powązki oraz Wolę Książęcą. Przed rokiem 1580 wieś królewska Powąski wchodziła w skład powiatu warszawskiego, będącego częścią ziemi warszawskiej w województwie mazowieckim.

Czasy stanisławowskie

W roku 1770 część gruntów rolno-rolniczych w Powązkach zaczęła być dzierżawiona przez znaną parę: Adama Kazimierza oraz Izabelę z Flemmingów, przedstawicieli rodu Czartoryskich. Dla celów podatkowych, imię księżnej Izabeli dokumentowano w rodzajowy sposób, jako „Jej dobra, to łan pola między wsią Powązki a Burakowem, gdzie płaci 30 zł 15 gr. kwarty, a z łanu roli – 7 zł 6 gr.”. W tym okresie wieś zaczęła nieco tracić na znaczeniu w wyniku budowy infrastruktury, jako że była z dala od kordonu sanitarnym miasta, a po drodze do Warszawy ustawiono rogatki powązkowskie.

W 1790 roku starosta Melchior Szymanowski ofiarował część gruntów na cmentarz katolicki, później znany jako Stare Powązki, co stało się pierwszym cmentarzem powązkowskim.

W roku 1792 powstał kościół św. Karola Boromeusza, który stał się istotnym punktem religijnym tego regionu. Na północy, tereny te graniczyły ze Słodowcem.

Podczas tworzenia rezydencji Czartoryskich w dolinie rzeczki Rudawki, znanej także jako Pisia, zastosowano projekt autorstwa Efraima Schregera lub Szymona Bogumiła Zuga, według badań profesora Marka Kwiatkowskiego. Powstał ekspert obszar ogrodu, gdzie letnia rezydencja stała się częścią tego scenery.

Okres zaborów

W 1818 roku na Polach i pastwiskach Powązek utworzono oboz wojskowy, znany jako Powązkowskie Pole Wojenne, z placem ćwiczeń, koszarami oraz magazynami. W 1798 roku szlachcic Władysław Józef Łaszczyński nabył cały park księżnej Izabeli, natomiast po jego śmierci, młodsze pokolenie Łaszczyńskich przekazało tereny Abrahamowi Szymonowi Cohenowi, który sprzedał część działek i odsprzedał umowę władzy carskiej.

Obiekt „Czarny Dwór”, tak nazwany przez łaskawych właścicieli, zyskał jednak swoją popularność poprzez wiele mieszkańców – w 1856 roku w rejonie występowało 185 osób. Działalność rozwinęła się również na gruntach władzy skarbowej, z mocnym oddziaływaniem na administrację.

Powązki w okresie międzywojennym

Początek lat dwudziestych XX wieku przyniósł mieszkańcom Powązek wytchnienie i nową energię, zaczęto organizować życie społeczne. Przywrócono bieg ustawy o naprawie infrastruktury, co miało pozytywny wpływ, w tym projekty oświetlenia ulic. W 1929 roku oddano do użycia budynek szkolny zaprojektowany przez Tadeusza Zielińskiego, który stał się centrum lokalnej aktywności kulturalnej oraz sportowej. Przy szkole organizowano liczne wydarzenia, w tym koncerty z udziałem słynnych artystów, takich jak Jan Kiepura.

Sanitarny stan okolicy poprawił proces melioracji, co umożliwiło powstanie ogródków działkowych na osuszonych terenach.

Okupacja

Czasy II wojny światowej sprawiły, że życie mieszkańców Powązek znacznie się zmieniło. Po zaciętych walkach w 1939 roku i okupacji, wielu mieszkańców, zwłaszcza osób pochodzenia żydowskiego, padło ofiarą tragicznych wydarzeń historycznych. Oznaki religijnego zjednoczenia wzrastały w obliczu przykrych doświadczeń. Zorganizowano tajne nauczanie, a w pobliżu prowadzono działania zbrojne oporu, co dawało nadzieję na lepsze jutro. W czasie powstania warszawskiego, Powązki odczuły największe zniszczenia, co doprowadziło do utraty bezcennych zabytków. Budowle z czasów księżnej Izabeli zniknęły z powierzchni ziemi.

Od miasteczka Powązki do osiedla „Rudawka”

Po zakończeniu II wojny światowej, mieszkańcy Powązek znaleźli się w obliczu zagruzowanej pustyni. Wkrótce, jednak dzięki dostępności cegieł, składano nowe, choć skromne domki mieszkalne. Powstały nowe inwestycje, między innymi stadion sportowy, który zorganizowano dla garnizonu wojskowego powstającego wokół Bemowa.

W latach 1969-1972, według projektu Haliny Drewiczewskiej i Zbigniewa Czternastka, w miejscu dawnego miasteczka Powązki powstało osiedle „Zatrasie II”, w którym wiele elementów przeszłości musiało ustąpić nowe budowy. Dziś historia Powązek łączy się z dziedzictwem rodziny Czartoryskich, z symbolami widocznymi w nazwie Publicznego Gimnazjum nr 54 imienia księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego oraz ulicy Izabelli.

Cmentarze

Powązki to obszar, który zyskał wyjątkową renomę dzięki swoim cmentarzom, pełniącym nie tylko rolę miejsc spoczynku, ale również przestrzeni pamięci. Określenie „Powązki” często odnosi się do rozległej grupy nekropolii, z których każda skrywa swoją unikalną historię.

Wśród najbardziej znanych cmentarzy znajdują się:

• Cmentarz Wojskowy na Powązkach, założony w 1912 roku, gdzie można odnaleźć groby znanych osobistości, powstańców oraz wojskowych,
• Cmentarz Powązkowski, także nazywany Starymi Powązkami, który został założony w 1792 roku. Jego powierzchnia odpowiada rozmiarom Watykanu, a szacuje się, że pochowano na nim około miliona osób. To miejsce szczególne, w którym spoczywają zasłużeni Polacy, m.in. w Alei Zasłużonych.

W rejonie ograniczonym ulicami Powązkowską, Tatarską, Ostroroga, Młynarską, Żytnią i Okopową, oprócz Cmentarza Powązkowskiego, znajdują się również inne nekropolie:

• Muzułmański Cmentarz Kaukaski, który przylega do Cmentarza Żydowskiego od południa i sąsiaduje z ulicą Młynarską. Cmentarz, założony w latach trzydziestych XIX wieku, był użytkowany do 1867 roku, jednak nie jest dostępny dla zwiedzających,
• Cmentarz ewangelicko-augsburski (luterański), leżący na północy, sąsiaduje z Cmentarzem Muzułmańskim i Cmentarzem Żydowskim. Utworzony 2 maja 1792 roku, zajmuje powierzchnię około 4 ha. Spoczywa tu około 100 tysięcy zmarłych i jest dostępny dla odwiedzających,
• Cmentarz ewangelicko-reformowany (kalwiński) od północy sąsiaduje z Cmentarzem Ewangelicko-Augsburskim, ogranicza go ulica Młynarska oraz ulica Żytnia, gdzie znajduje się wejście. Został założony w tym samym czasie, co Cmentarz Ewangelicko-Augsburski, a jedną z jego najsłynniejszych postaci jest Stefan Żeromski. Cmentarz jest dostępny dla zwiedzających,
• Cmentarz Żydowski, który sąsiaduje z Cmentarzem Powązkowskim, Muzułmańskim Cmentarzem Kaukaskim oraz Cmentarzem Luterańskim. Utworzony w 1799 roku zajmuje około 33 ha i posiada wejście od ulicy Okopowej.

Po drugiej stronie ulicy Tatarskiej, naprzeciw Cmentarza Powązkowskiego, znajduje się Muzułmański Cmentarz Tatarski, założony w 1867 roku po zamknięciu cmentarza przy ulicy Młynarskiej. Zajmuje on powierzchnię około 0,5 ha.

---

Oceń: Powązki (Warszawa)

---