Stara Pomarańczarnia

---

Historia

Stara Pomarańczarnia została wzniesiona jako wyjątkowe miejsce, gdzie przechowywano drzewa pomarańczowe, które w sezonie letnim wzbogacały ogrody swoją obecnością. Realizacja tego projektu miała miejsce w latach 1786–1788, a za jego koncepcję odpowiadał Dominik Merlini, tworząc budynek w formie prostokątnej podkowy. Od samego początku istnienia Starą Pomarańczarnię ozdabiano efektownymi dekoracjami wewnętrznymi.

Budowla zajęła teren, na którym wcześniej nie znajdowały się żadne inne konstrukcje, poza wodozbiorem. Wybór tego miejsca miał swoje uzasadnienie w sąsiedztwie wsi Ujazdów. Dopiero po przeniesieniu wsi na malowniczą skarpę, rozpoczęto prace budowlane, które były w planach już od 1776 roku. Początkowe zamysły dotyczyły konstrukcji mniejszej, piętrowej, inspirowanej stylem chińskim. Inne projekty zakładały klasyczny front, jednak ze względu na zbyt niską wysokość, nie były one realizowane.

Kolejny projekt obejmował umiejscowienie teatru w jednym ze skrzydeł budynku. W tym czasie Szymon Bogumił Zug, znany architekt zajmujący się „ogrodową” architekturą, również pracował nad własną wersją Pomarańczarni, jego plany były bardziej skomplikowane, zawierając teatr w centralnej części oraz oranżerie na skrzydłach. Ostatecznie, po dziesięciu latach od rozpoczęcia prac, zdecydowano się na projekt Merliniego. On sam został głównym wykonawcą budowy budynku pomarańczarni oraz teatru, która zajęła dwa lata.

Ostateczny rezultat uzyskał podobieństwo do trzeciego projektu, przy zachowaniu prostszych i surowszych form architektonicznych w trakcie realizacji. Projekt dekoracji wnętrz stworzył Jan Chrystian Kamsetzer, który w jednym ze swoich zamysłów urządził górną część ściany malowidłem pejzażowym przedstawiającym włoski krajobraz z antycznymi ruinami. W innym projekcie umieścił galerię z najsławniejszymi rzeźbami starożytnymi, takimi jak: Herakles Farnezyjski oraz Apollo Belwederski.

Pomarańczarnia odznacza się tym, że jest jedynym obiektem, poza pałacem, posiadającym elewacje w późnosstylistycznym, surowszym stylu klasycznym. Dawniej budynek był także zwieńczony attyką oraz przeznaczonymi dla niego gzymsem w częściach meandrujących w dwóch kondygnacjach. Dolna część pełniła funkcję cokołu z małymi otworami. W wyniku licznych remontów, które miały miejsce w XIX wieku wszystkie te elementy uległy transformacji.

Od strony południowej możemy dostrzec główną fasadę budynku, o jedynej kondygnacji oraz 17 osiach otworowych. Charakterystyka budynku jest niska, aczkolwiek niezwykle rozciągnięta i jednolita, wypełniona półkoliście zamkniętymi oknami oraz drzwiami, które oddzielają pilastry. Takie cechy architektoniczne znalazły inspirację w Grand Trianon w Wersalu. Co ważne, obiekt pozostał nietknięty zniszczeniami II wojny światowej.

W latach 1952–1965 przed Starą Pomarańczarnią znajdował się pomnik księcia Józefa Poniatowskiego, który był istotnym punktem w tym malowniczym otoczeniu. W 2015 roku, w miejscu trawiastych części historycznego założenia, rabat oraz alejek, przed Starą Oranżerią powstał Ogród Holenderski, zaprojektowany przez znanego holenderskiego architekta krajobrazu, Nieka Roozena.

Architektura i wnętrza

Budynek, w który wkomponowano wiele elementów architektonicznych, został zrealizowany na planie prostokątnej podkowy. Jego centralnym punktem jest oranżeria z Ogrodem Zimowym, w którym zimowały drzewka pomarańczowe. Wschodnie skrzydło tego obiektu kryje w sobie Teatr Stanisławowski.

W Ogrodzie Zimowym można podziwiać Królewską Galerię Rzeźby. Ta galeria, obok Galerii Obrazów w pałacu Na Wyspie oraz Galerii Grafiki w Białym Domu, stanowi jedną z trzech kluczowych galerii w Łazienkach Królewskich. W tej przestrzeni prezentowane są stałe zbiory rzeźb gipsowych oraz marmurowych, które pochodzą z kolekcji Stanisława Augusta, a ich większość przetrwała destrukcję podczas II wojny światowej.

W latach 2012–2014 przeprowadzono renowację budynku, w trakcie której odsłonięto malowidła autorstwa Jana Chrystiana Kamsetzera, przykryte warstwami farby. Te malowidła zajmowały około 60% powierzchni ścian w foyer Teatru Stanisławowskiego oraz w Ogrodzie Zimowym. Ich odkrycie okazało się jednym z najważniejszych wydarzeń konserwatorskich w Warszawie w ostatnich latach.

Teatr został zaprojektowany przez Merliniego i charakteryzuje się prostokątnym kształtem, pozbawionym zaokrągleń, typowych dla architektury z tego okresu. Widownia jest schodkowo ustawiona, oferując kilka rzędów ławek oraz 9 lóż, w tym trzy naprzeciwko sceny oraz trzy po bokach. W 1787 roku, Jan Bogumił Plersch w współpracy z Antonim Gerżabkiem, stworzyli malowidło na suficie sali, przedstawiające Apolla na kwadrydze w otoczeniu geniuszów, a także reliefowe medaliony z wizerunkami Sofoklesa, Szekspira, Racine’a oraz Moliera.

Powyżej belkowania, pomiędzy nim a sufitem, umieszczono pas malowideł, który ukazuje dziewięć iluzjonistycznych lóż wypełnionych publicznością. Przez długi czas malowidła te przypisywano Antoniemu Smuglewiczowi, który zasłynął jako znakomity malarz. W dokumentacji o budowie Starej Pomarańczarni pojawia się jego imię, jednak w rzeczywistości dotyczyło to Gerżabka. W 1787 roku król powierzył Plerschowi oraz Antonemu Gerżabkowi prace przy platformie. W trakcie realizacji projektów Gerżabek został skierowany do malowania drugiego skrzydła, a Plersch otrzymał nowego asystenta – Dąbrowskiego.

W marcu 1788 roku obaj artyści rozpoczęli malowanie sali widokowej, a projekt został oddany do użytku w lipcu. Dąbrowski za swoją pracę otrzymywał wynagrodzenie w wysokości 20 dukatów miesięcznie. Z raportów wynika, że Plersch był odpowiedzialny za malowanie, podczas gdy Dąbrowski pełnił rolę pomocnika. Mimo że Dąbrowski był wymieniany jako autor plafonu, można przypuszczać, że dekoracje ścian pozostawiono mam do wykonania.

Teatr Stanisławowski

W wschodnim skrzydle budynku znajduje się niezwykle zabytkowy teatr dworski, który jest jednym z unikatów w skali globalnej. Obiekt ten pomieści 200 widzów, oferując 9 lóż umiejscowionych na trzech ścianach oraz oryginalnie udekorowaną widownię. Teatr charakteryzuje się głęboką sceną o pochylonej podłodze, w której zachowały się historyczne urządzenia, takie jak szczególna rynna do wywoływania dźwięków grzmotu. Całość dopełnia efektowny herb królewski, umieszczony nad sceną, a także medaliony z portretami najbardziej uznawanych dramaturgów w historii, takich jak Sofokles, Szekspir, Molier i Racine.

Warto zwrócić uwagę na wyjątkowe malowidła autorstwa Jana Bogumiła Plerscha. Obrazy te, namalowane na ścianach, przedstawiają iluzjonistyczny rząd lóż. Uwidaczniają widownię z wytworną publicznością, w tym damami, które spoglądają przez lorgnon na sąsiadujące toalety oraz dworzanami plotkującymi o różnych sprawach. Akustyka wnętrza jest znakomita dzięki drewnianym obudowom, co dodatkowo potęguje wrażenia z seansów. Widownia składa się z parteru i lóż, obie części cechują się malowniczą dekoracją.

Teatr swoje podwoje otworzył 6 września 1788 roku. Tego dnia w premierze uczestniczyli amatorzy z kręgów królewskich, którzy wykonali sztukę Charlesa Collégo pt. La partie de chasse d’Henri IV. Zaledwie kilka dni później, 14 września 1788 roku, na uroczystości odsłonięcia pomnika Jana III zorganizowane zostało szczególne przedstawienie z okazji rocznicy odsieczy wiedeńskiej, które przyciągnęło znaczniejszą widownię. Teatr od początku wzbudzał zachwyt, przeznaczony był głównie dla króla oraz jego otoczenia. W 1791 roku, podczas prac związanych z przebudową placu Krasińskich, monarcha zdecydował się na udostępnienie jego przestrzeni publicznej dla trupy Bogusławskiego.

W latach 1839–1840 teatr przeszedł odnowienie pod okiem ówczesnego prezesa dyrekcji teatrów, generała Rautenstraucha, oraz na mocy kierownictwa architektonicznego Ludwika Kozubowskiego. Wówczas wprowadzono istotne zmiany w elewacjach. Z tego okresu pochodzą także nowe pokrycia mebli oraz portiery w lożach. W 1950 roku zespół teatra przeszedł ostatnie prace konserwatorskie. Od 1962 roku teatr jest dostępny do zwiedzania. Nazwa „stanisławowski” nawiązuje do czasów panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, który także jest twórcą Parku Łazienkowskiego.

Od 2017 roku teatr stał się jedną z kluczowych scen warszawskich Polskiej Opery Królewskiej. W pobliskiej lokalizacji dawnego budynku umiejscowiona jest rzeźba Psa Asa, która oznacza miejsce pochówku psów strażniczych muzeum.

---

Oceń: Stara Pomarańczarnia

---