Władysław Bartoszewski

---

Wykształcenie i działalność naukowa

Władysław Bartoszewski był osobą, która kształciła się w renomowanych placówkach edukacyjnych. Na etapie młodzieńczym był absolwentem Gimnazjum im. św. Stanisława Kostki w Warszawie, które ukończył w 1937 roku. Następnie uczęszczał do Liceum Humanistycznego Towarzystwa Wychowawczo-Oświatowego „Przyszłość”, gdzie uzyskał maturę w 1939 roku. Od października 1941 do początku 1944 roku studiował polonistykę na tajnym Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Warszawskiego.

Po wojnie, w grudniu 1948 roku, powrócił na trzeci rok polonistyki na Wydziale Humanistycznym UW. Jego studia przerwane zostały przez aresztowanie w grudniu 1949 roku, co skutkowało pięcioletnim pobytem w więzieniu. Po tym trudnym okresie, w listopadzie 1958 roku, ponownie podjął studia polonistyczne na Wydziale Filologicznym UW w trybie eksternistycznym. Mimo złożenia pracy magisterskiej profesorowi Julianowi Krzyżanowskiemu, został skreślony z listy studentów decyzją rektora Uniwersytetu Warszawskiego, Stanisława Turskiego w październiku 1962 roku.

W latach 1973–1982 oraz 1984–1985 Bartoszewski pracował jako starszy wykładowca i prowadził wykłady dotyczące historii najnowszej, ze szczególnym uwzględnieniem wojny i okupacji, w Katedrze Historii Nowożytnej Polski na Wydziale Nauk Humanistycznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Jego kariera akademicka obejmowała również pracę jako profesor wizytujący w Instytucie Nauk Politycznych Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Ludwika i Maksymiliana w Monachium w latach 1983–1984 oraz 1986–1988, a także wykłady w Instytucie Nauki o Mediach na tej samej uczelni w latach 1989–1990. W okresie między 1984 a 1986 rokiem gościnnie wykładał także na Katolickim Uniwersytecie Eichstätt-Ingolstadt, a w latach 1988–1989 prowadził zajęcia w katedrze nauk politycznych na wydziale filozoficznym Uniwersytetu w Augsburgu.

Działalność

II wojna światowa i okupacja

W związku z wybuchem II wojny światowej, podczas kampanii wrześniowej w 1939 roku, Władysław Bartoszewski brał aktywny udział w cywilnej obronie stolicy jako noszowy. Od maja 1940 roku angażował się w pracę w administracji Przychodni Społecznej nr 1 Polskiego Czerwonego Krzyża w Warszawie.

W dniu 19 września 1940 roku został zatrzymany na Żoliborzu w trakcie masowej obławy, którą zorganizowali niemieccy okupanci. Już od 22 września 1940 roku stał się więźniem niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz, gdzie otrzymał numer obozowy 4427. Udało mu się uzyskać zwolnienie 8 kwietnia 1941 roku dzięki staraniom Polskiego Czerwonego Krzyża.

Po opuszczeniu obozu, za pośrednictwem Hanny Czaki, nawiązał kontakt ze Związkiem Walki Zbrojnej. Latem 1941 roku dostarczył Wydziałowi Informacji Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej sprawozdanie dotyczące swojego pobytu w obozie. W2662 roku Bartoszewski włączył się w działalność Frontu Odrodzenia Polski, który był konspiracyjną organizacją katolicką działającą w sferze społeczno-wychowawczej oraz charytatywnej, kierowaną przez Zofię Kossak.

We wrześniu 1942 roku wstąpił do Armii Krajowej, gdzie pracował jako referent w Podwydziale „P” Wydziału Informacji Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK pod pseudonimem „Teofil”. Inspiracją dla wyboru tego pseudonimu była postać Teofila Grodzickiego – bohatera powieści Jana Parandowskiego „Niebo w płomieniach”. W dwuosobowym referacie „P-1” współpracował z Kazimierzem Moczarskim.

Od września 1942 roku zaangażował się w działalność Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom „Żegota”, która od 4 grudnia 1942 roku działała jako Rada Pomocy Żydom przy Delegacie Rządu RP na Kraj, będąc członkiem tej organizacji aż do wybuchu powstania warszawskiego. Bartoszewski pracował także w Komórce Więziennej Wydziału Bezpieczeństwa Departamentu Spraw Wewnętrznych Delegatury Rządu na Kraj.

Pełnił funkcję sekretarza redakcji katolickiego miesięcznika „Prawda” od listopada 1942 do września 1943 roku, a następnie od jesieni 1942 do wiosny 1944 roku był redaktorem naczelnym miesięcznika „Prawda Młodych”, skierowanego do młodzieży akademickiej i licealnej. Począwszy od listopada 1942 roku, na zajmował stanowisko zastępcy kierownika Komórki Więziennej, która organizowała pomoc dla uwięzionych, w tym dla tych przetrzymywanych na Pawiaku. Od lutego 1943 roku rozpoczął pracę jako referent informacyjny oraz zastępca kierownika Referatu Żydowskiego Departamentu Spraw Wewnętrznych pod dowództwem Witolda Bieńkowskiego ps. „Wencki”. W ramach działań w „Żegocie” oraz Referacie Żydowskim współorganizował pomoc dla uczestników powstania w warszawskim getcie w kwietniu 1943 roku.

Od 1 sierpnia 1944 roku brał udział w powstaniu warszawskim, pełniąc rolę adiutanta dowódcy placówki informacyjno-radiowej „Anna” Kazimierza Ostrowskiego oraz redaktora naczelnego czasopisma „Wiadomości z Miasta i Wiadomości Radiowe”. Został odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami przez komendanta Okręgu Warszawa AK, Antoniego Chruściela „Montera”, dzięki wnioskowi pułkownika Jana Rzepeckiego, szefa Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej. 1 października 1944 roku otrzymał awans na stopień podporucznika, także na wniosek Jana Rzepeckiego, zaś 4 października został odznaczony Krzyżem Walecznych.

Warszawę opuścił po kapitulacji powstania 7 października 1944 roku, jednak działalność konspiracyjną kontynuował w Biurze Informacji i Propagandy KG AK w Krakowie. Pełnił rolę sekretarza redakcji „Biuletynu Informacyjnego” od listopada 1944 do stycznia 1945 roku, a pod koniec lutego 1945 roku powrócił do Warszawy, gdzie rozpoczął służbę na rzecz informacyjno-propagandowej organizacji NIE.

Polska Ludowa

Okres stalinowski

Od maja do sierpnia 1945 roku obsługiwał Oddział VI sztabu Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj, zajmujący się informacją i propagandą, gdzie jego bezpośrednim przełożonym był Kazimierz Moczarski. 10 października 1945 roku ujawnilił przed komisją likwidacyjną AK swoje zaangażowanie w Armii Krajowej.

Jesienią 1945 roku podjął współpracę z Instytutem Pamięci Narodowej przy Prezydium Rady Ministrów oraz z Główną Komisją Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce. W tym kontekście szczególnie cenne okazały się jego dokumentacje z okresu okupacji dotyczące zbrodni niemieckich, sytuacji w obozach koncentracyjnych oraz zagłady Żydów. W lutym 1946 roku rozpoczął działalność w redakcji „Gazety Ludowej”, która była centralnym organem prasowym Polskiego Stronnictwa Ludowego, kierowanego przez Stanisława Mikołajczyka, a za jej kierownika uznano Zygmunta Augustyńskiego. Wkrótce wstąpił do PSL, które w tym czasie pozostawało jedyną znaczącą partią opozycyjną wobec rządów komunistycznych.

We wrześniu 1946 roku wybrano go do zarządu powiatowego partii w Warszawie-Śródmieściu. W swoich tekstach publikowanych w „Gazecie Ludowej” przypominał on ważne postaci związane z Polskim Państwem Podziemnym, takie jak Stefan Korboński, a także relacjonował istotne wydarzenia związane z walką o wolność Polski, w tym powstanie warszawskie.

Z powodu działalności w PSL Bartoszewski stał się celem represji ze strony organów bezpieczeństwa. 15 listopada 1946 roku został aresztowany na fałszywych zarzutach szpiegostwa i umieszczono go w siedzibie Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. W grudniu tego samego roku przeniesiono go do więzienia przy ul. Rakowieckiej, skąd zwolniono go 10 kwietnia 1948 roku za sprawą Zofii Rudnickiej, pracownicy Ministerstwa Sprawiedliwości, która wcześniej kierowała biurem „Żegoty”. 14 grudnia 1949 roku zatrzymano go ponownie, by ponownie przetrzymywano w budynku MBP oraz w więzieniu na Rakowieckiej. 29 maja 1952 roku Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie skazał go na osiem lat pozbawienia wolności za rzekome szpiegostwo, a akt oskarżenia podpisała podpułkownik Helena Wolińska. W kwietniu 1954 roku przeniesiono go do więzienia w Rawiczu, a w czerwcu wstawiono do więzienia w Raciborzu. Niestety, ze względu na zły stan zdrowia zwolniono go na roczną przerwę w odbywaniu kary w sierpniu 1954 roku. 2 marca 1955 roku Najwyższy Sąd Wojskowy uznał go za niesłusznie skazanego i po tym powrócił do publikacji, obejmując w sierpniu 1955 rundę redakcyjną w zakresie wydawnictw fachowych Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich. Od sierpnia 1955 roku był rozpracowywany przez komunistyczne służby specjalne.

Działalność od 1956

W lipcu 1956 roku Bartoszewski zaczął publikować artykuły w tygodniku „Stolica”, a od stycznia 1957 roku należał do zespołu redakcyjnego, pełniąc funkcję sekretarza redakcji od lata 1958 do grudnia 1960 roku. W latach 1956 roku, od lipca do września, opublikował serię artykułów na temat powstania warszawskiego w „Świecie”. We wrześniu 1957 roku rozpoczął współpracę z „Tygodnikiem Powszechnym”. 18 kwietnia 1963 roku został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski za niesioną pomoc Żydom w czasie II wojny światowej na wniosek Żydowskiego Instytutu Historycznego.

W drugiej połowie 1963 roku spędził czas w Izraelu, gdzie na zaproszenie Instytutu Pamięci Męczenników i Bohaterów Holocaustu odebrał wyróżnienie „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” w imieniu Rady Pomocy Żydom „Żegota”. Otrzymał także osobiste odznaczenie „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” w 1966 roku. W okresie wizyty w Austrii nawiązał liczne kontakty z austriackimi środowiskami intelektualnymi oraz politycznymi.

W listopadzie 1963 rozpoczął współpracę z Radiem Wolna Europa, a w 1964 roku odbył podróże do Niemiec Zachodnich, Wielkiej Brytanii, Włoch, Izraela oraz Stanów Zjednoczonych, utrzymując szczególne relacje z przedstawicielami polskiej emigracji, w tym z Janem Nowakiem-Jeziorańskim, Adamem oraz Lidią Ciołkoszami, Janem Karskim, Czesławem Miłoszem oraz Gustawem Herlingiem-Grudzińskim. Od maja 1966 roku stał się obiektem zainteresowania Wydziału II Departamentu III Ministerstwa Spraw Wewnętrznych.

W latach 1969-1973 Bartoszewski pełnił funkcję prezesa Oddziału Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki. W grudniu 1969 został wybrany do zarządu polskiego PEN Clubu. Między 1972 a 1983 roku był sekretarzem generalnym polskiego PEN Clubu, a później honorowym prezesem. Brał udział w I Kongresie Kultury Polskiej w grudniu 1981 roku. Od lipca 1982 roku wchodził w skład zespołu „Tygodnika Powszechnego”, a rezygnację z tej funkcji złożył w grudniu 2007 roku po zmianach personalnych w redakcji czasopisma. W 1984 roku stał się członkiem Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce, a dwa lata później jednym z wiceprezesów Instytutu dla Studiów Polsko-Żydowskich w Oksfordzie. 1 stycznia 1986 roku prezydent RP na uchodźstwie, Edward Raczyński, odznaczył go Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski w uznaniu za całość działalności na rzecz Polski i w szczególności za opracowania dotyczące historii oraz relacji polsko-żydowskich.

Uczestniczył w licznych międzynarodowych konferencjach poświęconych II wojnie światowej, holokaustowi, stosunkom polsko-niemieckim oraz polsko-żydowskim, a także roli intelektualistów w polityce, gdzie wygłaszał referaty i odczyty.

Działalność opozycyjna

W latach 70. XX wieku, z racji aktywnej działalności opozycyjnej i współpracy z zagranicą, Bartoszewski został objęty zakazem druku w Polsce (trwał on do jesieni 1974) oraz dodatkowymi represjami, takimi jak rewizje czy odmowy wydania paszportu. W latach 1971-1973 był również obiektem wielu śledztw prokuratorskich. W 1974 roku angażował się w działania zmierzające do ułaskawienia skazanych z organizacji „Ruch”, takich jak Stefan Niesiołowski, Andrzej i Benedykt Czuma. Współpracował z Polskim Porozumieniem Niepodległościowym. Podczas wydarzeń sierpniowych w 1980 roku był jednym z sygnatariuszy otwartego apelu 64 naukowców i publicystów do rządu o dialog z robotnikami strajkującymi. W latach 1980-1981 działał w Niezależnym Samorządowym Związku Zawodowym „Solidarność”. Stał się jednym z założycieli Komitetu Obrony Więzionych za Przekonania w Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”. Po ogłoszeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku miał miejsce areszt, w pierwszych dniach w Areszcie Śledczym w Warszawie-Białołęce, a następnie w ośrodku internowania w Jaworzu, znajdującego się na poligonie drawskim. Z aresztu zwolniono go 3 maja 1982 roku, a po uwolnieniu pozostał w kontakcie z władzami, prowadząc rozmowy z ministrem spraw wewnętrznych Czesławem Kiszczakiem.

W 1984 roku w Radiu Wolna Europa prowadził program dokumentalny poświęcony powstaniu warszawskiemu pt. Dni Walczącej Stolicy.

III Rzeczpospolita

Działalność polityczna

Od września 1990 do marca 1995 roku pełnił stanowisko ambasadora RP w Austrii. W 1995 roku zajmował posadę ministra spraw zagranicznych w gabinecie Józefa Oleksego (wówczas jako tzw. minister prezydencki, desygnowany przez Lecha Wałęsę). 28 kwietnia 1995 roku, w trakcie uroczystej sesji Bundestagu i Bundesratu w Bonn z okazji 50-lecia zakończenia II wojny światowej, był jedynym zagranicznym mówcą, który wystąpił z ponad godzinnym przemówieniem.

W dniu 22 grudnia 1995 roku podał się do dymisji związanej z zakończeniem kadencji prezydenta Lecha Wałęsy. Ponownie wrócił na stanowisko szefa dyplomacji od czerwca 2000 do października 2001 roku w rządzie Jerzego Buzka. W latach 1997-2001 zasiadał w Senacie IV kadencji, gdzie został wybrany z listy Unii Wolności w województwie warszawskim, mimo że formalnie do tej partii nigdy nie należał. Bartoszewski przewodniczył Komisji Spraw Zagranicznych i Komisji Integracji Europejskiej, a jako marszałek senior otworzył inauguracyjne posiedzenie Senatu.

5 lipca 2006 roku Bartoszewski zaapelował do ministra spraw zagranicznych III RP, krytykując decyzję o odwołaniu szczytu Trójkąta Weimarskiego. Spotkanie z udziałem prezydentów Polski, Francji i Niemiec zostało odwołane tuż przed terminem, oficjalnie z powodu choroby Lecha Kaczyńskiego, a publikacja jego listu wywołała falę krytyki ze strony polityków ówczesnej władzy oraz prezydenta.

9 października 2007 roku objął stanowisko przewodniczącego komitetu honorowego Platformy Obywatelskiej przed przedterminowymi wyborami parlamentarnymi. W trakcie kampanii i po jej zakończeniu wygłosił wiele krytycznych ocen rządzącej partii, PiS, oraz polityki zagranicznej Jarosława Kaczyńskiego.

20 listopada 2007 roku premier Donald Tusk powołał go na stanowisko sekretarza stanu w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów oraz pełnomocnika do spraw dialogu międzynarodowego. Bartoszewski rozpoczął pracę na stanowisku 21 listopada 2007 roku, kontynuując pełnienie tej roli zarówno w drugim gabinecie Donalda Tuska, jak i w rządzie Ewy Kopacz, aż do momentu swojej śmierci.

Był także członkiem komitetu poparcia Bronisława Komorowskiego przed wyborami prezydenckimi w 2010 oraz 2015 roku, a także współzałożycielem jego komitetu wyborczego w 2015 roku.

Działalność społeczna i naukowa

W latach 1990-2000 Bartoszewski pełnił rolę przewodniczącego Międzynarodowej Rady Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, a w latach 2000-2014 stał na czele Międzynarodowej Rady Oświęcimskiej. W latach 1991-1995 był członkiem Rady ds. Stosunków Polsko-Żydowskich przy prezydencie RP. Od marca 1995 roku do 2000 roku pełnił funkcję wiceprezesa Polskiego PEN Clubu, będąc jego prezesem w latach 2001-2010, a później prezesem honorowym. W kwietniu 1998 został członkiem Rady Kuratorów Zakładu Narodowego im. Ossolińskich.

9 maja 2000 roku prezydent Aleksander Kwaśniewski powołał Bartoszewskiego do Kapituły Orderu Orła Białego, a lidze tego orderu został wybrany przez Kapitułę na funkcję sekretarza 14 lutego 2001 roku. W maju 2007 roku zrezygnował z tej funkcji w czasach prezydentury Lecha Kaczyńskiego, a 25 lutego 2011 roku prezydent Bronisław Komorowski po raz drugi powołał go do Kapituły Orderu Orła Białego, gdzie następnie wybrano go na kanclerza 10 marca 2011 roku.

Pełnił również funkcję przewodniczącego Rady Powierniczej Zamku Królewskiego w Warszawie oraz był członkiem Komisji Historii i Kultury Żydów, należącej do Polskiej Akademii Umiejętności. Od czerwca 2001 roku pełnił funkcję przewodniczącego Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. 27 stycznia 2005 roku reprezentował polskich więźniów obozu podczas uroczystości 60-lecia wyzwolenia Auschwitz-Birkenau. W 2009 roku zainicjował powstanie Fundacji Auschwitz-Birkenau, stając się przewodniczącym jej rady. Bartoszewski był także orędownikiem pojednania polsko-żydowskiego oraz polsko-niemieckiego, a swoją działalnością publicystyczną i naukową pielęgnował pamięć o Polskim Państwie Podziemnym, powstaniu warszawskim i zbrodniach nazizmu oraz komunizmu.

Od stycznia do czerwca 2006 roku pełnił funkcję przewodniczącego rady nadzorczej Polskich Linii Lotniczych LOT. W latach 2002-2006 przewodniczył, a następnie został honorowym przewodniczącym Rady Fundacji Centrum Twórczości Narodowej. Od kwietnia 2009 do chwili śmierci Bartoszewski był prezesem honorowym Stowarzyszenia Pracowników, Współpracowników i Przyjaciół Polskiej Radia Wolna Europa Imienia Jana Nowaka-Jeziorańskiego w Warszawie. Ponadto należał do Stowarzyszenia Pisarzy Polskich i od 2013 roku był członkiem Rady Muzeum przy Muzeum Historii Żydów Polskich Polin w Warszawie.

Bartoszewski stał na czołowej pozycji przewodniczącego Rady Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych aż do rezygnacji, która miała miejsce 29 sierpnia 2006 roku, protestując w ten sposób przeciw insynuacjom pod adresem byłych ministrów spraw zagranicznych i braku reakcji minister Anny Fotygi na te zarzuty.

Życie prywatne

Władysław Bartoszewski pochodził z rodziny, w której jego rodzicami byli Władysław oraz Beata z domu Zbiegniewska. W pierwszym małżeństwie z Antoniną Mijal-Bartoszewską przywitali na świecie syna, Władysława Teofila Bartoszewskiego, który ożenił się z Alexandrą Richie. Jego drugą wybranką została Zofia Bartoszewska, z którą zawarł związek małżeński w 1967 roku.

Władysław Bartoszewski zmarł 24 kwietnia 2015 roku w Centralnym Szpitalu Klinicznym MSWiA w Warszawie. Jego pogrzeb odbył się 4 maja 2015 roku, a uroczystości miały charakter państwowy, co przyciągnęło przedstawicieli najwyższych władz, w tym prezydenta RP Bronisława Komorowskiego.

Po ceremonii w bazylice archikatedralnej św. Jana Chrzciciela w Warszawie, Władysław Bartoszewski znalazł swoje ostatnie miejsce spoczynku w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera FV-tuje-18).

Publikacje

Władysław Bartoszewski był znaną postacią sytuującą się w polskiej literaturze i publicystyce, autorem około pięćdziesięciu książek oraz niemal 1500 artykułów. Skupiał się głównie na zagadnieniach związanych z okupacją niemiecką, co zyskało znaczące uznanie w kręgach akademickich oraz historycznych. Jego prace obejmują m.in.:

• „Konspiracyjne Varsaviana poetyckie 1939–1944: zarys informacyjny”, Warszawa 1962,
• „Organizacja małego sabotażu „Wawer” w Warszawie (1940–1944)”, 1966,
• „Die polnische Untergrundpresse in den Jahren 1939 bis 1945”, Druckerei und Verlagsanstalt, Konstancja 1967,
• „Ten jest z Ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945” (oprac. wspólnie z Zofią Lewinówną), Znak, Kraków 1967 i 1969,
• „Palmiry”, Książka i Wiedza, Warszawa 1969,
• „Warszawski pierścień śmierci 1939–1944”, Zachodnia Agencja Prasowa, Warszawa 1967, Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1970, Świat Książki, Warszawa 2008, ISBN 978-83-247-1242-7; dodatkowo wydania w języku angielskim z 1968 i niemieckim z 1970,
• „Kronika wydarzeń w Warszawie 1939–1949” (oprac., z Bogdanem Brzezińskim i Leszkiem Moczulskim), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1970,
• „Ludność cywilna w Powstaniu Warszawskim. Prasa, druki ulotne i inne publikacje powstańcze” (oprac., praca zbiorowa), tomy I–III, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1974,
• „1859 dni Warszawy” (szkic wstępny Aleksander Gieysztor, bibliografia prac Władysława Bartoszewskiego – Zofia Steczowicz-Sajderowa, indeks Zofia Bartoszewska), Znak, Kraków 1974, wydanie 2 uzupełnione: Znak, Kraków 1984, ISBN 83-7006-152-4, wydanie 3 poprawione i poszerzone: Znak, Kraków 2008, ISBN 978-83-240-1057-8,
• „Polskie Państwo Podziemne 1939–1945” (inauguracyjny wykład TKN wygłoszony w Warszawie 2 listopada 1979, drugi obieg), Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWa Warszawa 1979 i 1980, OW „Solidarność” MKZ, Wrocław 1981, Agencja Informacyjna Solidarności Walczącej, Lublin 1985 oraz inne,
• „Doświadczenia lat wojny 1939–1945. Fakty, postawy, refleksje”, Znak, Kraków 1982 i 2009, ISBN 978-83-240-1217-6,
• „Los Żydów Warszawy 1939–1943. W czterdziestą rocznicę powstania w getcie warszawskim”, Puls, Londyn 1983, Bez Cięć, Kraków 1985 (drugi obieg), Międzyzakładowa Struktura „Solidarności”, Warszawa 1985 (drugi obieg), wydanie 2 poprawione i rozszerzone: Puls, Londyn 1988, ISBN 0-907587-38-0, Fakt, Łódź 1989 (drugi obieg),
• „Herbst der Hoffnungen: es lohnt sich, anständig zu sein”, Herder, Freiburg 1983, ISBN 3-451-19958-0; wydania w latach 1984 i 1986,
• „Jesień nadziei: warto być przyzwoitym” (tłumaczenie z wydania zachodnioniemieckiego, posłowie Reinholda Lehmanna, drugi obieg), Spotkania, Lublin 1984 i 1986,
• „Dni walczącej stolicy. Kronika Powstania Warszawskiego”, Aneks, Londyn 1984, Krąg, Warszawa 1984 (drugi obieg), Alfa, Warszawa 1989, ISBN 83-7001-283-3, Świat Książki, Warszawa 2004, ISBN 83-7391-679-2, Świat Książki, Warszawa 2008, ISBN 978-83-247-1202-1,
• „Metody i praktyki Bezpieki w pierwszym dziesięcioleciu PRL” (pod pseudonimem „Jan Kowalski”, drugi obieg), Grupy Polityczne „Wola” oraz Ogólnopolski Komitet Oporu Robotników „Solidarność”, Warszawa 1985, Biuletyn Łódzki, Łódź 1985, Rota, Kraków 1986 oraz inne,
• „Aus der Geschichte lernen? Aufsätze und Reden zur Kriegs- und Nachkriegsgeschichte Polens” (przedmowa Stanisław Lem) Deutscher Taschenbuch Verlag, Monachium 1986,
• „Syndykat zbrodni: kartki z dziejów UB i SB w czterdziestoleciu PRL” (pod pseudonimem „ZZZ”, wspólnie z Urszulą Doroszewską), Editions Spotkania, Paryż 1986; wydanie II: Editions Spotkania, Warszawa 2016, ISBN 978-83-7965-128-3,
• „Na drodze do niepodległości”, Editions Spotkania, Paryż 1987, ISBN 2-86914-022-3,
• „Polen und Juden in der Zeit der „Endlösung””, Informationszentrum im Dienste der christlich-jüdischen Verständigung, Wiedeń 1990, ISBN 0-919581-32-3,
• „Warto być przyzwoitym. Szkic do pamiętnika” (drugi obieg), Warszawa, CDN 1988,
• „Warto być przyzwoitym. Teksty osobiste i nieosobiste” (polskie tłumaczenie książki „Herbst der Hoffnungen: es lohnt sich, anständig zu sein”), W Drodze, Poznań 1990, ISBN 83-7033-104-1; wydanie 2 zmienione: W Drodze, Poznań 2005, ISBN 83-7033-545-4,
• „Ponad podziałami. Wybrane przemówienia i wywiady – lipiec-grudzień 2000”, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Warszawa 2001, ISBN 83-907665-7-4,
• „Wspólna europejska odpowiedzialność. Wybrane przemówienia i wywiady, styczeń-lipiec 2001”, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Warszawa 2001, ISBN 83-915698-1-0,
• „Moja Jerozolima, mój Izrael. Władysław Bartoszewski w rozmowie z Joanną Szwedowską” (posłowie Andrzejem Paczkowskim), Rosner i Wspólnicy Warszawa 2005, ISBN 83-89217-66-X,
• „Und reiß uns den Hass aus der Seele”, Deutsch-Polnischer Verlag, Warszawa 2005, ISBN 83-86653-18-3,
• „Władysław Bartoszewski: wywiad rzeka” (rozmowy z Michałem Komarem), Świat Książki, Warszawa 2006, ISBN 83-247-0441-8,
• „Dziennik z internowania. Jaworze 15.12.1981 – 19.04.1982”, Świat Książki, Warszawa 2006, ISBN 83-247-0553-8,
• „Pisma wybrane 1942–1957”, tom I, Universitas, Kraków 2007, ISBN 978-83-242-0698-8,
• „Pisma wybrane 1958–1968”, tom II, Universitas, Kraków 2007, ISBN 978-83-242-0773-2,
• „…mimo wszystko. Wywiadu rzeki księga druga” (rozmowy z Michałem Komarem), Świat Książki, Warszawa 2008, ISBN 978-83-247-0973-1,
• „Opuszczeni bohaterowie Powstania Warszawskiego” (fotografie Adama Bujaka i Eugeniusza Lokajskiego), Biały Kruk, Kraków 2008, ISBN 978-83-7553-020-9,
• „Pisma wybrane 1969–1979”, tom III, Universitas, Kraków 2008, ISBN 978-83-242-0984-2,
• „Powstanie Warszawskie”, Świat Książki, Warszawa 2009, ISBN 978-83-247-1699-9,
• „O Niemcach i Polakach. Wspomnienia. Prognozy. Nadzieje”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2010, ISBN 978-83-08-04422-3,
• „Środowisko naturalne. Korzenie”, Świat Książki, Warszawa 2010, ISBN 978-83-247-1293-9,
• „Życie trudne, lecz nie nudne. Ze wspomnień Polaka w XX wieku” (rozmowy przeprowadził Andrzej Friszke), Znak, Kraków 2010, ISBN 978-83-240-0942-8,
• „Mój Auschwitz” (rozmowa z Piotrem Cywińskim i Markiem Zającem oraz antologia pierwszych relacji poobozowych), Znak, Kraków 2010, ISBN 978-83-240-1415-6,
• „Kropla drąży skałę? Co mówiłem do Niemców i o Niemcach przez ponad pół wieku”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, ISBN 978-83-01-16657-1,
• „Pod prąd. Moje środowisko niepokorne 1945–55. Wspomnienia dziennikarza i więźnia” (opracował Michał Komar), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, ISBN 978-83-01-16510-9,
• „Wiosna jesienią. Październik ’56. Moje środowisko niepokorne 1955–63. Marzenia, nadzieje, rzeczywistość” (opracował Michał Komar), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, ISBN 978-83-01-16900-8,
• „Mój PEN Club”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013, ISBN 978-83-7705-268-6,
• „Mimo wszystko” (opracował Michał Komar; wybór z wydanych wcześniej książek: „Władysław Bartoszewski: wywiad rzeka” oraz „…mimo wszystko. Wywiadu rzeki księga druga”), Dom Wydawniczy PWN i Agora, Warszawa 2013, ISBN 978-83-7705-412-3,
• „Bóg, honor, obczyzna. Przyjaciele znad Jordanu i Tamizy” (opracował Michał Komar), Dom Wydawniczy PWN, Warszawa 2014, ISBN 978-83-7705-543-4,
• „Kryptonim Bonza: życie jednoznacznie podwójne” (opracował Michał Komar), Dom Wydawnictwo PWN, Warszawa 2015, ISBN 978-83-7705-444-4,
• „Prawda leży tam, gdzie leży” (opracował Michał Komar), Dom Wydawnictwo PWN, Warszawa 2016, ISBN 978-83-01-18502-2,
• „Polacy, Żydzi, okupacja. Fakty, postawy, refleksje” (przeprowadzenie i red. wywiadu Bożena Szaynok), Znak, Kraków 2016.

Odznaczenia, wyróżnienia i upamiętnienie

Ordery i odznaczenia

Władysław Bartoszewski, znany z zaangażowania w walkę o prawa człowieka, otrzymał wiele odznaczeń, które podkreślają jego wyjątkowy wkład w kulturę i społeczeństwo. W Polsce został uhonorowany m.in.:

• 1944 – Srebrny Krzyż Zasługi z Mieczami,
• 1944 – Krzyż Walecznych,
• 1963 – Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski,
• 1986 – Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski,
• 1995 – Order Orła Białego,
• 2015 – Medal pamiątkowy z okazji 70. rocznicy Powstania Warszawskiego,
• 2015 – Krzyż Wolności i Solidarności (pośmiertnie),
• Odznaka „Zasłużony Działacz Kultury”.

Wśród zagranicznych wyróżnień można wymienić:

• 1991 – Krzyż Komandorski Orderu Zasługi Republiki Federalnej Niemiec,
• 1992 – Krzyż Wielki Honorowy Zakonu św. Łazarza z Jerozolimy,
• 1992 – Odznaka Honorowa za Naukę i Sztukę I klasy (Austria),
• 1995 – Wielka Złota Odznaka Honorowa za Zasługi dla Republiki Austrii,
• 1997 – Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Zasługi Republiki Federalnej Niemiec,
• 2001 – Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Zasługi Republiki Węgierskiej,
• 2002 – Krzyż Komandorski Orderu Wielkiego Księcia Giedymina (Litwa),
• 2006 – Order Świętego Grzegorza Wielkiego (Stolica Apostolska).

Warto zaznaczyć, że jego osiągnięcia zostały docenione przez wiele państw na całym świecie.

Doktoraty honoris causa

Człowiek ten został też uhonorowany tytułem doktora honoris causa przez wiele instytucji, co potwierdza jego wybitne zasługi w dziedzinie wiedzy i kultury:

• Polski Uniwersytet na Obczyźnie w Londynie (1981),
• Hebrew College w Baltimore, Stany Zjednoczone (1984),
• Uniwersytet Wrocławski (1994),
• Uniwersytet w Augsburgu (2001),
• Uniwersytet w Marburgu (2001),
• Uniwersytet Warszawski (2002),
• Uniwersytet Gdański (2005),
• Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II (2008),
• Uniwersytet Opolski (2008),
• Uniwersytet w Hajfie (2008),
• Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie (2009),
• Uniwersytet Łódzki (2009).

Inne nagrody i wyróżnienia

Oprócz wymienionych wcześniej odznaczeń, Bartoszewski był również laureatem wielu nagród i wyróżnień, które potwierdzają jego nieustanne zaangażowanie w działalność społeczną i kulturalną:

• 1962 – Nagroda Klubu Krzywego Koła,
• 1968 – Nagroda Fundacji Jurzykowskiego w Nowym Jorku,
• 1983 – Nagroda im. Herdera,
• 1986 – Nagroda Pokojowa Księgarzy Niemieckich,
• 1991 – Dyplom honorowego obywatela Państwa Izrael,
• 1994 – Dyplom Nagrody Europy Środkowej (Wiedeń),
• 1995 – Nagroda Kisiela,
• 2005 – Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”,
• 2007 – Super Wiktor za całokształt osiągnięć.

Jego osiągnięcia w każdej z wymienionych dziedzin przyczyniły się do lepszego postrzegania Polski w świecie.

Upamiętnienie

Dziedzictwo Bartoszewskiego jest wciąż żywe. Obok Jana Nowaka-Jeziorańskiego został jedną z postaci uhonorowanych na wystawie stałej „Misja: Polska” w Muzeum „Pana Tadeusza”Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich. W 2015 roku w Oświęcimiu, w przeddzień 71. rocznicy wyzwolenia Auschwitz-Birkenau, powstała aleja jego imienia. W tym samym roku ustanowiono Katedrę Władysława Bartoszewskiego w Collegium Civitas w Warszawie.

W 2016 roku, za zgodą jego córki, Zofii Bartoszewskiej, nazwano go patronem Komitetu Obrony Demokracji. Również tego roku imieniem Bartoszewskiego nazwano aleję w Łodzi oraz ulicę w Kiedrzynie. Kiedrzyn oraz skwer w warszawskiej Woli, gdzie historycznie miało miejsce wiele wydarzeń związanych z pomocą Żydom.

W 2020 roku przed budynkiem Sopot Centrum odsłonięto pomnik Władysława Bartoszewskiego, a w 2021 Senat ustanowił Rok Władysława Bartoszewskiego. W 2022 roku otrzymał tytuł patrona CLXI Liceum Ogólnokształcącego w Warszawie oraz mostu nad Białą w Białymstoku, gdzie również stanął pomnik jego postaci.

Warto również odnotować, że w 2015 roku Poczta Polska wydała znaczek, aby upamiętnić jego niezatarte ślady w historii Polski.

---

Oceń: Władysław Bartoszewski

---