Ulica Stalowa w Warszawie

---

Historia

Ulica Stalowa w Warszawie ma bogatą historię, która sięga lat 1865–1867, kiedy to została ona wytyczona. Wcześniej była to jedna z głównych dróg Nowej Pragi. Początkowo nosiła nazwę Nowopraska, a w latach 80. XIX wieku zmieniała nazwę na Fabryczną. Ostatecznie obecna nazwa została nadana jej w 1891 roku, jako upamiętnienie Warszawskiej Fabryki Stali, która powstała między ulicami Stalową, Szwedzką oraz torami kolei Petersburskiej, w latach 1878–1879.

Początkowo ulica dominowana była przez drewniane, parterowe i jednopiętrowe budynki, w których zamieszkiwali głównie robotnicy. Z biegiem lat zaczęto stawiać murowane kamienice, które osiągały do czterech pięter. Na początku XX wieku rozpoczęto prace brukarskie oraz budowę chodników wzdłuż ulicy, z których do dziś przetrwały niektóre trzypiętrowe kamienice przy numerach 34, 36, 50, 52, 54 oraz 56.

Rok 1901 przyniósł powstanie końcowej stacji kolejki wąskotorowej, Warszawa Stalowa, która łączyła Pragę z Targówkiem, a także z Markami i Radzyminem. Julian Różycki był jednym z założycieli kolejki Mareckiej i jej udziałowcem. Pierwszy pociąg wyruszył w trasę 4 sierpnia 1901 roku, a cały ruch kolejowy zakończono 31 sierpnia 1974 roku. Na miejscu dawnej stacji stanął bowiem budynek supermarketu (pierwotnie HIT, obecnie Kaufland).

Na przełomie XIX i XX wieku został wytyczony odcinek od ul. Inżynierskiej do Konopackiej, który przez pewien czas funkcjonował jako ul. Nowostalowa. W okresie międzywojennym został on przyłączony do ul. Stalowej. Wówczas przy ulicy działały bazary, które najpierw prowadził Antoni Kochański, a następnie tymczasowo Pachulski i Domański. Andrzej Domański oraz Władysław Pachulski nabyli działki przy Stalowej 17, 19 i 21 (dzisiejsze 37, 39, 41), których zabudowa przeznaczona była dla robotników.

Pomimo różnych trudności, w latach 1911–1914 zbudowano tam domy frontowe i oficyny. Sukcesywnie rozwijano zabudowę wzdłuż planowanego północnego przedłużenia ulicy Czynszowej. Pomimo iż po wschodniej stronie placu pozostawiono bazar, jego działalność trwała do około 1970 roku. Na parterach kamienic mieściły się sklepy, z których do dzisiaj pozostały jedynie ślady szyldów na ścianach.

W przeszłości przy tej ulicy znajdowały się również znane cukiernie i kawiarnie, jak na przykład Cukiernia Pobudkowskiego przy nr 35 oraz Cukiernia Aleksandra Puchalskiego przy nr 28. Główna apteka Nowej Pragi mieściła się pod nr 29, gdzie od XIX wieku działalność prowadził Jan Nawrocki, a od 1912 roku Stanisław Mierzejewski. Ponadto, pod numerem 35 funkcjonowała wytwórnia wędlin rzeźnika Bolesława Dąbrowskiego, a także zakład tego samego profilu prowadzony przez Stanisława Turkowskiego przy numerze 28.

W 1935 roku zbudowano pod nr 47 czteropiętrową kamienicę modernistyczną, której właścicielem był przemysłowiec Stanisław Zwierzchowski – właściciel Fabryki Kas Pancernych Stalobetonowych „Stanisław Zwierzchowski i Synowie”. Około 1910 roku, z ul. Konopackiej w stronę torów kolejowych, ułożono tory tramwajowe.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, zmienił się także skład mieszkańców Nowej Pragi – zniknęli stąd Rosjanie, którzy osiedlili się tu ze względu na bliskość Dworca Terespolskiego oraz Petersburskiego. Po I wojnie światowej, pod nr 34, rozpoczęła działalność fabryka „Florange”, produkująca perfumy i kosmetyki.

Wrzesień 1939 roku przyniósł zniszczenia stalowni, jednak II wojna światowa nie spowodowała większych strat w zabudowie ulicy. Zniszczenia miały miejsce dopiero po wojnie, kiedy budynki zasiedlili przypadkowi mieszkańcy. W tym okresie ulica zyskała złą sławę, porównywalną z ulicą Brzeską.

W bramie kamienicy nr 40/42 do dziś zachowały się fragmenty mykwy. W 2017 roku na ulicy odsłonięto Praską Galerię Sław, która składa się z ośmiu płyt wmurowanych w chodnik, z wyrytymi imionami i nazwiskami osób, które wniosły znaczący wkład w rozwój Pragi, w tym Ksawerego Konopackiego, Juliana Różyckiego, Stefana Wiecheckiego, Sabiny i Władysława Sebyłów, Heleny Rzeszotarskiej, Antoniny oraz Jana Żabińskich, Heleny i Szymona Syrkusów, a także Marii i Michała Radziwiłłów.

Cała długość ulicy jest obsadzona pięknymi robiniami akacjowymi, co dodaje jej uroku i podkreśla charakter tej wyjątkowej przestrzeni.

W kulturze masowej

Ulica Stalowa, znana z wielu historycznych konotacji, zyskała popularność w kulturze masowej, pojawiając się w różnych mediach. W szczególności warto zwrócić uwagę, że „zagrała” rolę ulicy Chłodnej w filmie Romana Polańskiego zatytułowanym Pianista.

Warszawska Fabryka Stali

Warszawska Fabryka Stali została założona w latach 1878–1879 przez firmę Lilpop, Rau i Loewenstein z Warszawy, a także przez Towarzystwo Urządzeń Górniczych ze Starachowic i niemiecką firmę Rhenische Stahlwerke. Oficjalne otwarcie zakładu miało miejsce 1 kwietnia 1879 roku.

W początkowym okresie działalności, fabryka składała się z czterech głównych oddziałów:

• młotowni,
• walcowni szyn,
• walcowni hydraulicznej,
• bessemerowni.

Produkcja stali odbywała się przy użyciu sześciu parowych młotów, z czego dwa były szczególnie potężne, ważące po 13 ton. W procesie wytwarzania wykorzystano dziewięć pieców, zdominowanych przez osiem pieców gazowych. Wszystkie surowce wykorzystywane do produkcji stali, z wyjątkiem węgla pozyskiwanego z kopalń węgla kamiennego w guberni piotrkowskiej, pochodziły z zagranicy. Na przykład, surówka pochodziła z Wielkiej Brytanii, a koks z Górnego Śląska w Niemczech.

W 1879 roku, w stalowni zaprzysiężono 896 pracowników, w tym 330 obcokrajowców. Te liczby sukcesywnie wzrastały: w 1880 roku było ich już 1037, w 1881 – 1881, a w 1882 roku osiągnięto liczbę około 1300 pracowników. Dzięki temu zakład stał się największym przedsiębiorstwem przemysłowym w Warszawie.

Kompleks stalowni obejmował 13 budynków, w których produkowano głównie szyny kolejowe, obręcze oraz osie wagonowe. W latach osiemdziesiątych XIX wieku fabryka stała się największym zakładem produkcyjnym w Królestwie Polskim, dostarczając 87% szyn w Królestwie i 22,1% w całym Cesarstwie Rosyjskim w 1882 roku.

Jednak w miarą upływu czasu, wzrost ceł na surowce znacznie osłabił opłacalność produkcji. W związku z tym, poszukiwano nowych źródeł surowców, co doprowadziło do importu surówki z huty w Ostrowcu Świętokrzyskim. W 1885 roku podjęto decyzję o przeniesieniu zakładu do Zagłębia Donieckiego, co zostało zrealizowane w 1886 roku, kiedy to fabryka została zamknięta, a urządzenia zaczęto demontować. Do nowego obiektu przeniesione miały być maszyny oraz wysoko wykwalifikowany personel.

Warsztaty artyleryjskie

Ocalałe zabudowania sprzedano, a około 1900 roku na terenie dawnej fabryki powstały warsztaty artyleryjskie rosyjskiego wojska, które wcześniej znajdowały się przy ul. Długiej. Nowe zakłady składały się z 13 budynków, w tym trzech dużych hal.

Przy ul. Szwedzkiej przetrwał jeden z budynków byłych warsztatów, na którym znajduje się płaskorzeźba przedstawiająca skrzyżowane armaty. Z tego miejsca przez pewien czas kierował płk Jakub Filipow, który mieszkał przy ul. Stalowej 71, jednak ten budynek już nie istnieje. W sąsiedztwie warsztatów istniała cerkiew poświęcona bł. Sergiuszowi z Radoneża, która służyła pracownikom.

Zbrojownia Warszawska, zakład nr 2

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, nowe władze przyjęły zakład pod zarząd Wojska Polskiego, przekształcając go w Zbrojownię nr 2. W okresie międzywojennym wytwarzano tam głównie części zamienne do dział, karabinów, a także wózki oraz skrzynie do przewożenia amunicji. W obiekcie znajdowała się również Centralna Składnica Inżynieryjna.

Niestety, w 1939 roku obszar ten uległ zniszczeniu w wyniku bombardowania. Obecnie na tym terenie znajdują się hurtownie, które zajmują miejsce po dawnej fabryce, z której pozostały jedynie relikty. U schyłku lat 30. XX wieku planowano, że przez teren byłej stalowni przebiegać miała ul. Korzona, która miała być kluczową os Nowym urbanistycznej dzielnicy mieszkalnej na Targówku, jednak planów tych nigdy nie zrealizowano.

---

Oceń: Ulica Stalowa w Warszawie

---