Stefan Wiechecki

---

Życiorys

Stefan Wiechecki przyszedł na świat 10 sierpnia 1896 roku w Warszawie, w dzielnicy Woli. Był jednym z dziesięciorga dzieci Teodora Wiecheckiego, który prowadził sklep wędliniarski przy ulicy Marszałkowskiej, oraz Ludwiki z Czarniawskich. Po ukończeniu Gimnazjum Wojciecha Górskiego oraz zdaniu matury w 1916 roku, z prawdopodobieństwem wstąpił do I Brygady Legionów Polskich, dowodzonej przez Józefa Piłsudskiego.

Od 13 stycznia 1917 roku pełnił służbę wojskową jako ułan w 3. szwadronie 2 Pułku Ułanów Legionów Polskich. Po wojnie, w 1918 roku, wrócił do życia cywilnego i przyjął pseudonim Stefan Gozdawa, inspirowany postacią z Rodziewiczówny. Pracował w różnych teatrach, gdzie wystąpił w wielokrotnie grających rolach. Jego udział w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 roku był znaczący, gdyż pełnił funkcję adiutanta przy dowódcy 2 pułku ułanów, zdobywając Krzyż Walecznych za odwagę.

W 1923 roku przyjął rolę rzecznika prasowego Polskiego Czerwonego Krzyża, a także związał się z Leokadią Fałdowską poprzez małżeństwo. Po zaledwie kilku latach pracy w tej roli, w latach 1924-1926, był dyrektorem Teatru Popularnego na Woli, usytuowanego przy zbiegu ulic Wolskiej i Młynarskiej. Niestety, teatr nie przetrwał próby czasu, a Wiechecki musiał znaleźć nowe źródło utrzymania.

Po upadku teatru, odbył staż reporterski w „Kurierze Warszawskim” oraz „Kurierze Czerwonym”, znanym później jako „Dobry Wieczór! Kurier Czerwony”. Jako sprawozdawca sądowy zajmował się relacjami z śródmiejskich sądów grodzkich, co miało znaczący wpływ na jego styl pisania, który zyskał charakterystyczne cechy gwarowe. Był to okres, kiedy dziennikarstwo nie wspierało jego działalności, dlatego prowadził sklep ze słodyczami znanej warszawskiej firmy „Fuchs i Synowie” w Nowej Pradze, przy ulicach Stalowej, Inżynierskiej oraz 11 Listopada. Mieszkał tam również na trzecim piętrze.

Według niepotwierdzonych danych, podczas powstania warszawskiego pisał do staromiejskiego dziennika „Powstaniec” i wkrótce po wojnie zajął się pisaniem felietonów dla „Życia Warszawy”, „Kuriera Codziennego” i „Expressu Wieczornego”, któremu pozostał wierny do końca swojego życia. W 1951 roku wszystkie jego utwory zostały poddane cenzurze w Polsce i wycofane z bibliotek.

Pisarz stał się autorem popularnych felietonów, często osadzonych w realiach warszawskich, w sposób satyryczny opisywał mieszkańców miasta, a po II wojnie światowej oraz dramatycznych wydarzeniach związanych z zagładą Warszawy, skupił się na przedstawieniu życia w dzielnicach: Targówka oraz Szmulowizny. W swoim dorobku literackim stworzył postaci takie jak historyk amator Teofil Piecyk i Walery Wątróbka, które stały się znane w jego felietonach.

W 1957 roku wydano jego powieść „Café »Pod Minogą«”, która doczekała się kontynuacji w „Maniuś Kitajec i jego ferajna” z 1960 roku. Był również autorem wspomnień opublikowanych w książce „Piąte przez dziesiąte” w 1970 roku. W 1959 na motywach jego powieści zrealizowano film „Café »Pod Minogą«”. Po wojnie napisał kolejną interpretację historii Polski zatytułowaną „Helena w stroju niedbałem, czyli królewskie opowieści pana Piecyka” oraz nagrał monologi i felietony dla Polskiego Radia.

Stefan Wiechecki zmarł z powodu choroby serca, a jego ostatnie miejsce spoczynku znajduje się na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 169-2-8).

Krytyka twórczości

Po zakończeniu II wojny światowej, w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, twórczość Wiecheckiego spotkała się z krytyką ze strony polonistów, takich jak Jan Błoński oraz Zygmunt Lichniak. Ich negatywne opinie dotyczyły rzekomego zaśmiecania polskiego języka gwarą, typową dla przedmieść Warszawy. Krytyka była również wyrażana przez Jacka Bocheńskiego na łamach „Życia Warszawy”. Równocześnie obronę dla Wiecheckiego podjął profesor Bronisław Wieczorkiewicz. W odpowiedzi na ataki autor artykułu napisał ironiczny tekst pod tytułem „Znakiem tego”, który został opublikowany w „Expressie Wieczornym”, ozdobiony rysunkiem autorstwa Jerzego Zaruby. Na wspomnianym rysunku Wiech trzyma esej Bocheńskiego, a Walery Wątróbka wskazuje na niego palcem, mówiąc „Śmiej się pan z tego!”.

Wielki poeta Tuwim określał Wiecheckiego mianem Homera warszawskiej ulicy oraz języka warszawskiego. W kontekście dzieł Wiecha w „Kwiatach polskich” wyrażono się o nim następująco:

„Potem to ślicznie Wiech uwieczniał, z daleka więc do pana Wiecha pełen wdzięczności się uśmiecham… I cóż pan teraz uskutecznia?”

Wiechecki nie używał czystej gwary przypisanej do konkretnej dzielnicy przedwojennej Warszawy, lecz raczej tworzył mieszankę różnych elementów. Pomimo że na skutek przemian społecznych i kulturalnych gwara ta wyszła z użycia i stała się nieaktualna, Wiech kontynuował rozwijanie jej w swoim pisarstwie. Dziś, w obliczu własnych twórczych innowacji, trudno jest określić, co zostało przez niego przetworzone, co jest autentycznym wyrażeniem gwarowym, a co stanowi dzieło jego wyobraźni.

Twórczość

Pierwszy zbiór opowiadań „Znakiem tego” autorstwa Stefana Wiecheckiego ukazał się nakładem własnym, ponieważ wydawcy nie byli zainteresowani jego drukiem. Dopiero po tym, jak cały nakład rozszedł się w zaledwie dwa tygodnie, zaczęli zgłaszać się chętni. Krytyka literacka, zarówno przed jak i po wojnie, nie przyjęła go z otwartymi ramionami. W czasie przedwojennym klasyfikowano go głównie jako felietonistę, natomiast po wojnie gwara warszawska, z którą był związany, nie pasowała do zróżnicowanego miasta, zdominowanego przez przybyszów z różnych regionów Polski. Z tego powodu zaczęto ją traktować jako język peryferyjny.

Akcja jego przedwojennych felietonów zazwyczaj rozgrywa się w Śródmieściu, natomiast w czasach powojennych, scenariusze przenoszą się na Targówek oraz Szmulkę, gdzie wciąż można zauważyć resztki autentycznego życia miejskiego oraz jego mieszkańców. W dziełach Wiecheckiego sprzed wojny można dostrzec jego wysiłki w wiernym przedstawieniu typów ludzkich i ich zachowań, podczas gdy w twórczości powojennej przekształcił się w swoistą kronikę Warszawy ze współczesnej perspektywy socjalizmu.

Intrygującą postacią, która powstała w jego piórze przed wojną, był Teofil Piecyk, znany również jako Teoś Piecyk lub pan Piecyk, a także Walery Wątróbka. W powojennych felietonach można odnaleźć również inne fikcyjne postaci, typowe dla warszawskiego społeczeństwa. Do najczęściej wymienianych należą:

• Teofil Piecyk; w przedwojennych reportażach pojawiają się także takie imiona jak Euzebiusz, Antoni oraz Konstanty,
• Walery Wątróbka,
• Gienia Wątróbkowa – żona Walerego Wątróbki,
• szwagier Piekutoszczak – brat Gieni; imię Feliks pojawia się w tekstach niezwykle rzadko; w felietonach z cyklu „Walery Wątróbka ma głos” przewijają się również imiona Leon oraz Teofil; Piekutoszczak można uznać za warszawską formę nazwiska Piekutowski,
• Maniuś Kitajec (Marian Kondracki),
• Piskorszczaki – bracia Piskorscy: Stanisław i Wacław „Szmaja”,
• wuj Wężyk z Grójca oraz jego żona, ciotka Wężykowa,
• ciotka Kuszpietowska,
• Apolonia Karaluch.

Dzieła

Choć dzieła Stefana Wiecheckiego wciąż pozostają w dużej mierze nieopublikowane, można odnaleźć w jego dorobku wiele znaczących utworów. Lista jego osiągnięć obejmuje różnorodne gatunki literackie, w tym zbiory opowiadań i felietonów.

• Zbiory opowiadań i felietonów:
• – Stefan Wiechecki, „Dzieła wybrane, czyli Wiech – śmiej się pan z tego. Tom I – wybór felietonów 1936–1939, Tom II – wybór felietonów 1946 – 1955”, PIW, Warszawa 1958;
• – „Znakiem tego” (1936), „Wysoka eksmisjo” (1937), „W ząbek czesany…” (1938), „Syrena w sztywniaku” (1938), „Ja panu pokażę!” (1938), „Piecyk i S-ka” (1939), „Wiadomo – stolica” (1945), „Spacerkiem przez Poniatoszczaka” (1946), „G jak Gienia” (1948), „Helena w stroju niedbałem, czyli królewskie opowieści pana Piecyka” (1948), „Z bukietem w ręku” (1949), „Do wyboru, do koloru” (1950), „Na perłowo” (1951), „Spokojna głowa” (1953), „Wiejskie wczasy” (1953), „Szafa gra” (1955), „Śmiej się pan z tego” (1956), „Zero do kółka” (1956), „Wariackie papiery” (1957), „Rodzina Mortusiaków” (1959), „Dryndą przez Kierbedzia” (1960), „Warszawa da się lubić” (1962), „Ksiuty z Melpomeną” (1963), „Wątróbka po warszawsku” (1965), „Wisła się pali” (1967), „Śmiech śmiechem” (1968), „Przez lufcik” (1972), „A to ci polka!” (1974).

• Powieści:
• – „Café »Pod Minogą«” (1957),
• – „Maniuś Kitajec i jego ferajna” (1960),

• Wspomnienia:
• – „Piąte przez dziesiąte” (1970).

W latach 2000–2015 Robert Stiller podjął się trudnego zadania zebrania oraz edycji wszelkich dostępnych przedwojennych opowiadań, felietonów i reportaży Wiecheckiego. Wśród zebranych utworów znalazły się także teksty uprzednio opublikowane w tomikach „Znakiem tego”, „Wysoka eksmisjo”, „W ząbek czesany…”, „Syrena w sztywniaku”, „Ja panu pokażę!” oraz „Piecyk i S-ka.”

• Opowiadania przedwojenne:
• – „Bitwa w tramwaju” (2000), „Zakochany złodziej” (2000), „Mąż za tysiąc złotych” (2000), „Głowa spod łóżka” (2000), „Trup przy telefonie” (2001), „Skarby w spodniach” (2001), „W sidłach demona” (2001), „Fatalna czternastka” (2001), „Czaszka w rondlu” (2007), „Wytworny rzeźnik” (2008), „Pożycz mi rewolweru!” (2012), „Kusicielka w opałach” (2013).

• Felietony przedwojenne:
• – „Walery Wątróbka ma głos” (2014).

• Reportaże przedwojenne:
• – „Jesień na Kercelaku” (2015), „Odświętna butelka” (2015).

Równocześnie z edytowaniem przedwojennych prac autorstwa Wiecha, zainicjowano kolejną serię publikacyjną, odnoszącą się do opowiadań i felietonów opublikowanych po wojnie. Do roku 2020 opublikowano wiele z tych dzieł, które od lat oczekiwały na nowe życie.

• „Ksiuty z Melpomeną” (2001) – edycja oparta na poszerzonym wydaniu z 1979 roku,
• „Helena w stroju niedbałem czyli królewskie opowieści pana Piecyka” (2002),
• „Wiadomo-stolica” (2011) – książka zawiera twórczość z tomików „Wiadomo-stolica” oraz „G jak Gienia”,
• „Pantofelki z flądry” (2011) – książka zbiera teksty z tomików „G jak Gienia”, „Z bukietem w ręku” oraz „Do wyboru, do koloru”,
• „Koza w kagańcu” (2012) – z zawartości tomików „Na perłowo” oraz „Spokojna głowa”,
• „Szafa gra” (2013) – dotycząca tematyki z tomiku pod tym samym tytułem,
• „Wariackie papiery” (2017) – zbiór tekstów z tomików „Szafa gra”, „Wariackie papiery”, „Zero do kółka”,
• „Rodzina Mortusiaków” (2017),
• „Wątróbka po warszawsku” (2018),
• „Wisła się pali” (2018),
• „Niejaki komputer” (2019) – zawierająca teksty z tomiku „Śmiech śmiechem”,
• „A to ci Polka!” (2019) – bazująca na tomiku o tym samym tytule,
• „Koncert na sikawkę” (2020) – zawierająca teksty z tomiku „Przez lufcik“.

Warto zauważyć, iż z powyższej edycji wyeliminowano tylko te opowiadania, które były dubletami, ponieważ Wiechecki często dokonywał drobnych zmian w również wcześniejszych publikacjach.

W 1990 roku wydano także zbiór przedwojennych opowiadań o tematyce żydowskiej pt. „Koszerny kozak czyli opowiadania żydowskie”. Całość literackiego rozrachunku Wiecheckiego w tej tematyce zawierają tomy: „Mąż za tysiąc złotych”, „Głowa spod łóżka”, „Trup przy telefonie”, „Skarby w spodniach”.

Autor również publikował pod pseudonimem Stefan Gozdawa – jego sztuki teatralne obejmowały m.in.:

• – „Porucznik pierwszej brygady: Sztuka w 3 aktach, osnuta na tle dziejów polskiej organizacji strzeleckiej i legjonowych bojów w czasie wojny światowej” (wydana pod nazwiskiem Stefan Gozdawa-Wiechecki, Lwów, Spółka Nakładowa Odrodzenie BR., (CA. 1923) – niektóre źródła sugerują, że rok I wydania przypada na 1929),
• – „Bitwa pod Radzyminem czyli śmierć ks. Skorupki: Sztuka narodowa w 3 aktach” (rok wydania ????).

Na uwagę zasługuje również jego felieton na zamówienie:

• – „To będzie dzielnica” – opowiadanie wydane w „Praga Północ 1964–1968” przez Prezydium DRM (nakład 3000).

Na zakończenie należy dodać, że istnieją również „białe kruki” dotyczące poezji Wiecheckiego, które nie zostały odnotowane w żadnej publikacji poświęconej jego twórczości:

• – „Syrena w sztywniaku” (kompilujący zbiory „Syrena w sztywniaku” i „Wysoka eksmisjo”). Nowy Jork, 1944, Roy Publishers. Dedykowane dla więźniów obozów (pieczęć „War Prisoners AID. World’s Committee YMCA, Geneva, Switzerland” oraz pieczęć „11278 US. CENSOR”) oraz żołnierzy polskich walczących na froncie zachodnim (pieczęć „D-two 4 kompanii zaopatrywania H.Q. 4 Coy Polish A.S.C.”). Okładka była sztywna – zielona.
• – „Wysoka eksmisjo”. Londyn, 1945, Kiosk Ogniska.

Ordery i odznaczenia

Stefan Wiechecki był osobą, której życie i działalność zostały docenione przez wiele instytucji. W wyniku osiągnięć w pracy oraz aporte w budowę kraju, odznaczony został licznymi medalami i orderami. Poniżej przedstawiamy wykaz jego osiągnięć.

• Order Sztandaru Pracy II klasy,
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (11 lipca 1955),
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski,
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (22 lipca 1952),
• Krzyż Walecznych,
• Medal Niepodległości (29 grudnia 1933),
• Srebrny Krzyż Zasługi,
• Srebrny Wawrzyn Akademicki (4 listopada 1937),
• Medal 10-lecia Polski Ludowej (12 stycznia 1955).

Pamięć o Wiechu

W 1990 roku na rynku wydawniczym zadebiutowała biografia Stefana Wiecheckiego, zatytułowana „Nad szarej Wisły brzegiem… Książka o Stefanie Wiecheckim-Wiechu”, napisana przez Tadeusza Wittlina. Dzieło to przybliża życie i twórczość tego znakomitego pisarza.

W 2006 roku, na cześć Wiecheckiego, powstał w pasaż w Śródmieściu Warszawy, który od tego czasu nosi jego imię. Dodatkowo, przy ul. Stalowej 1, wszyscy przechodnie mogą zobaczyć tablicę upamiętniającą artystę.

Stefan Wiechecki pozostaje w pamięci warszawiaków także dzięki parkowi, który nosi jego imię i jest zlokalizowany w Targówku. Ponadto, jedna z ulic, nazwana na cześć Teofila Piecyka – postaci stworzona przez Wiecheckiego – została nadana jeszcze za życia pisarza.

W 2019 roku wydano książkę „Ech, panie Wiech!”, która stanowi bogato ilustrowaną opowieść o życiu Stefana Wiecheckiego, autorstwa Janusza Dziano i Danuty Koper. Wspomnienie o pisarzu uwiecznia również tablica Praskiej Galerii Sław, która została wmurowana w chodnik przy ul. Stalowej w 2017 roku.

Adaptacje prozy Wiecha

W 1956 roku Zespół Filmowy Iluzjon zrealizował film pt. „Cafe Pod Minogą”, który powstał na podstawie powieści „Wiecha”. Ta komedia obyczajowa przedstawia, w charakterystyczny dla Wiecha sposób, życie mieszkańców Warszawy, którzy podczas okupacji stawiają czoła wrogowi oraz niosą pomoc swoim ciemiężonym rodakom. Scenariusz został napisany przez Bronisława Broka i Stefana Wiecheckiego, znanego jako „Wiech”. Rola reżysera również przypadła Bronisławowi Brokowi. Wśród obsady znaleźli się tacy aktorzy jak: Adolf Dymsza, Wacław Jankowski, Włodzimierz Skoczylas, Feliks Chmurkowski, Stefania Górska, Krystyna Kołodziejczyk, Bolesław Płotnicki, Hanka Bielicka i wielu innych.

W 1996 roku Telewizja Polska zaprezentowała spektakl pt. „Tramwaj w konfiturach”, składający się z dwóch części: „Jesień–zima” oraz „Wiosna–lato”. Spektakl ten oparty był na felietonach Wiecha z lat 30. XX wieku. Fabuła rozgrywa się w tramwaju, gdzie typowe postacie wiechowskie toczą dyskusje oraz sprzeczki, a także poruszają różnorodne tematy. Scenariusz i reżyserię powierzono Tadeuszowi Pawłowiczowi. W obsadzie wystąpili m.in. Hanka Bielicka, Irena Kwiatkowska, Bogdan Baer, Damian Damięcki, oraz Krzysztof Kowalewski.

W roku 2000 Telewizja Polska wykonała dokument inscenizowany pt. „Wiech moja miłość”, który stanowił hołd dla postaci Pana Piecyka, granego przez Zbigniewa Zamachowskiego. W filmie jego postać przekształca się od dzieciństwa do dorosłości, a nawet dalej, w „smugę cienia”. Uosabia ona zarówno Wiecha, jak i jego punkty widzenia oraz doświadczenia. Dzieło ukazuje również unikalny humor Wiecha, dostrzegający ludzkie słabości i przywary. Scenariusz oraz reżyserię przygotował Józef Gębski, a w obsadzie znaleźli się Zbigniew Zamachowski, Brian Scott, Natalia Gębska oraz Józef Gębski.

W 2017 roku wydano komiks pt. „Praga Gada. O międzywojniu”, który adaptuje nie tylko autentyczne relacje mieszkańców warszawskiej Pragi, pamiętających czasy II RP, ale także trzy felietony Wiecha. Wszystkie te historie połączono w jedną nowelę graficzną noszącą tytuł „Ciuchcia Wiecha”. Komiks składa się z sześciu nowel graficznych pt. „Bohaterski miś, Kredki, Anioł ze zdjęcia, Melon, Trzeci stopień oddalenia, Ciuchcia Wiecha, Farmazoniarz, Git-Ptaki.” Scenariusz został rozpisany przez Przemysława J. Olszewskiego, Mieczysława Gajdę oraz Nikolę Kucharską. Projekt okładki opracował Przemysław J. Olszewski, a rysunki komiksowe stworzyli Alberto Pagliaro, Tony Sandoval, Mirosław Urbaniak, Daniel Baum oraz Nikola Kucharska.

W 2018 roku Wydawnictwo Fundacji Animacja wydało kolejny komiks, adaptujący ponad 20 felietonów Wiecha z lat 30. XX wieku pt. „Praga Gada Wiechem raz!” Komiks ten wzbogacony jest o tekst krytyczny związany z fenomenem twórczości Wiecha oraz warszawskiej gwary, napisany przez Przemysława J. Olszewskiego. Zawiera również biografię Wiecha autorstwa Janusza Dziano oraz osobiste komentarze seniorów z 2018 roku, którzy pamiętają debiut tego literata. Całość składa się z sześciu nowel graficznych: „Kominiarski kanarek, Walery Wątróbka ma głos, Sardynki tańsze, O honor rodu, Do chrzanu Bielany, Bohaterski miś II”. Scenariusz i projekt okładki stworzył Przemysław J. Olszewski, a ilustracje przygotowali Alberto Pagliaro, Tony Sandoval, Mirosław Urbaniak oraz Sławomir Kiełbus.

Również w 2018 roku powstało słuchowisko „Praga Gada Wiechem” z interpretacjami 18 felietonów Wiecha, które zostały również wykorzystane w komiksie „Praga Gada Wiechem raz!”. Głosy w słuchowisku użyczyli współcześni mieszkańcy warszawskiej Pragi oraz Targówka, którzy znają z autopsji autentyczne intonacje i frazowanie wyrażeń gwarowych, w wieku od 17 do 80 lat.

---

Oceń: Stefan Wiechecki

---