Jan Żabiński


Jan Franciszek Dionizy Żabiński, urodzony 8 kwietnia 1897 roku w Warszawie, to postać o znaczącym wpływie na polską zoologię i historię walki o niepodległość. Zmarł 26 lipca 1974 roku, pozostawiając po sobie niezatarte ślady w wielu dziedzinach. Był nie tylko zwolennikiem działalności niepodległościowej, ale także uznawanym zoologiem i fizjologiem, który z zamiłowaniem popularyzował wiedzę o zwierzętach.

Wielu Polaków kojarzy Żabińskiego z jego rolą jako dyrektora Ogrodu Zoologicznego w Warszawie, w którym pracował przez długie lata, przyczyniając się do jego rozwoju oraz edukacji w zakresie zoologii. Jego praca w ogrodzie była nie tylko zawodowym zajęciem, ale także pasją, która inspirowała pokolenia miłośników przyrody.

W kontekście wydarzeń II wojny światowej, Żabiński odegrał także ważną rolę jako powstaniec warszawski, walcząc o wolność i niezależność swojego kraju. Jego życie i dokonania stanowią przykład zaangażowania i oddania, które są szczególnie cenione w polskiej historii.

Życiorys

Jan Żabiński urodził się w rodzinie o bogatych tradycjach, gdzie jego ojciec, Józef Żabiński, był prawnikiem oraz szachistą, a matka, Helena Strzeszewska, pochodziła z ziemiańskiej rodziny. W 1914 roku zdał maturę w prywatnym gimnazjum Michała Kreczmara. Już wtedy, przed wybuchem I wojny światowej, z powodzeniem trenował w lekkoatletyce, specjalizując się w sprintach na 100 m. Z wynikiem 11,1 s, jak na tamte czasy, osiągnął rekord Warszawy w tej konkurencji. Po maturze rozpoczął studia w zakresie zoologii na Uniwersytecie Warszawskim oraz na Królesko-Polskiej Szkole Gospodarstwa Wiejskiego.

W 1914 roku, być może z racji swojego patriotyzmu, wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), gdzie przeszedł szereg kursów wojskowych, w tym żołnierskich oraz oficerskich. W trakcie I wojny światowej aktywnie uczestniczył w działaniach powstańczych, będąc członkiem Oddziału Pogotowia oraz Straży Obywatelskiej. W 1918 roku, współpracując z Żandarmerią POW, brał udział w rozbrajaniu niemieckich żołnierzy w Warszawie, biorąc m.in. udział w zajęciach siedziby tajnej policji niemieckiej przy ul. Wierzbowej oraz Ratusza. Za swoje zasługi został awansowany na stopień wachmistrza.

W listopadzie i grudniu 1918 roku pracował w osobistej ochronie Józefa Piłsudskiego. W styczniu 1919 roku pełnił funkcję instruktora wojskowego w Milicji Ludowej, organizacji, która miała za zadanie zapewnienie bezpieczeństwa miejscowościom po zakończeniu działań wojennych. W czerwcu 1919 roku osiągnął stopień podporucznika i dowodził plutonem w IV batalionie 28 Pułku Strzelców Kaniowskich, uczestnicząc w wojnie polsko-bolszewickiej. Brał udział w wielu istotnych bitwach, takich jak obrona Wilna i działania pod Narwią.

W grudniu 1920 roku zakończył służbę czynną w Wojsku Polskim, a jako oficer rezerwy dołączył do 36 Pułku Piechoty Legii Akademickiej. W 1921 roku, za bohaterskie czyny na polu walki, został odznaczony Krzyżem Walecznych. Po powrocie do życia akademickiego, w 1923 roku zdobył dyplom nauczyciela geografii oraz przyrody, a w 1924 roku uzyskał tytuł doktora filozofii na Uniwersytecie Warszawskim, broniąc pracy dotyczącej ryb kościstych.

Od 1925 roku, jako inżynier agronomii, włączył się w pracę naukową i dydaktyczną w SGGW. Jego ciężka praca przyczyniła się do jego powołania na dyrektora Ogrodu Zoologicznego w Warszawie w 1929 roku. Jako dyrektor był aktywnym uczestnikiem Międzynarodowej Konferencji Dyrektorów Ogrodów Zoologicznych, która przekształciła się w Międzynarodowy Związek Dyrektorów Ogrodów Zoologicznych. W 1935 roku udało mu się wpisać warszawskie zoo do Międzynarodowego Towarzystwa Ochrony Żubra (MTOŻ), a on sam wkrótce został przewodniczącym polskiej sekcji organizacji.

II wojna światowa

W obliczu zbliżającej się wojny w 1939 roku nie został zmobilizowany, ale 7 września, po wybuchu II wojny światowej, opuścił Warszawę. Następnego dnia dołączył jako ochotnik do 2 batalionu balonowego, z którym dotarł do Terespola. Po rozwiązaniu batalionu, powrócił do Warszawy, gdzie zatrzymał się na nocleg u znajomych. Wkrótce po tym jego dom odwiedził niemiecki oficer, który pewnym trafem go znał, co uratowało Żabińskiego przed aresztowaniem.

Wkrótce po tym, warszawskie zoo stało się ofiarą bombardowań, w wyniku których zarówno zwierzęta, jak i ogólny stan ogrodu systematycznie się pogarszały. Niemcy przejęli teren zoo, przekształcając go najpierw w tuczarnię świń, a później w hodowlę zwierząt futerkowych. Mimo okropnych warunków, Żabiński oraz jego rodzina uzyskali pozwolenie na zamieszkanie w willi, która przetrwała zniszczenia. Jan Żabiński, sprawując funkcję kierownika Wydziału Ogrodniczego w Warszawie, zyskał ausweis, co umożliwiało mu przemieszczanie się po mieście oraz zdobywanie żywności dla hodowanych zwierząt.

W czasie okupacji, Jan i jego żona Antonina, brali aktywny udział w ukrywaniu Żydów przed gestapo. W ramach tej działalności Żabiński, pod pretekstem poszukiwania karmy dla świń, regularnie odwiedzał warszawskie getto. W ciągu trzech lat ich działania uratowały życie setkom ludzi, w tym znanej rzeźbiarce Magdalenie Gross. Jego pomoc była także na czołowej płaszczyźnie dla przebywającego w getcie entomologa Szymona Tenenbauma, który powierzył mu swoją kolekcję okazów bezkręgowców.

W czasie wojny Żabiński prowadził wykłady na tajnych kompletach z biologii i zoologii, działając pod potrzeby podziemnego Uniwersytetu Warszawskiego. W ramach ruchu oporu wykorzystywał zoo do magazynowania amunicji i innych materiałów niezbędnych do prowadzenia działań konspiracyjnych. W 1944 roku, podczas powstania warszawskiego, Żabiński dowodził I plutonem 8 kompanii Kedywu, gdzie odegrał kluczową rolę w zdobywaniu strategicznych punktów i za swoje heroiczne działania został odznaczony Krzyżem Walecznych po raz drugi. Niestety, 9 sierpnia 1944 roku został ranny i w wyniku tego wzięty do niewoli przez Niemców.

Po wojnie

Po wojnie, w 1945 roku, Jan Żabiński powrócił do Polski, gdzie zaangażował się w odbudowę zniszczonego ogrodu zoologicznego. W 1946 roku uzyskał habilitację na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej. Od tego czasu prowadził intensywną działalność naukową i popularyzatorską, a jego głos był słyszalny w Polskim Radiu, gdzie przez lata wygłosił ponad 1500 pogadanek radiowych.

W 1947 roku stał się członkiem Państwowej Rady Ochrony Przyrody oraz aktywnie uczestniczył w programie przywracania żubra do polskiej fauny, redagując „Księgi Rodowodowe Żubrów”. Niestety, z powodu swojej przynależności do Armii Krajowej, w 1951 roku był zmuszony zrezygnować z pełnionej funkcji dyrektora Ogrodu Zoologicznego w Warszawie. W latach 1952–1953 uczył fizjologii zwierząt w Państwowej Wyższej Szkole Pedagogicznej w Warszawie.

Życie prywatne

Miał trzy młodsze siostry: Hannę (1901–1944), która była lekarką oraz bohaterką powstania warszawskiego, a także Józefę (1904–1942) i Marię Michalinę Augustę (1899–1995), która przyjęła nazwisko po mężu Czerniewicz.

W 1918 roku poślubił Jadwigę Moczydłowską (1892–1930). Para doczekała się dwojga dzieci: Heleny (1920–1921) oraz Józefa (1921–1936). Niestety, Jadwiga zmarła w 1930 roku na skutek gruźlicy.

Niecały rok później, 8 kwietnia 1931, Jan Żabiński ożenił się z pisarką Antoniną Erdman (1908–1971). Z tego małżeństwa również urodziły się dwoje dzieci: Ryszard (1936–2019) i Teresa (1944–2021), która po mężu przyjęła nazwisko Zawadzka.

Jan Żabiński oraz jego żony spoczywają na warszawskich Powązkach (kw. 212–III–4).

Upamiętnienie

Jan Żabiński, za swoje niezwykłe czyny i odwagę, został uhonorowany w różnych formach. Od 1980 roku jego imieniem nazwana jest jedna z ulic w dzielnicyUrsynów.

W 2007 roku światło dzienne ujrzała książka autorstwa amerykańskiej pisarki Diane Ackerman, zatytułowana The Zookeeper’s Wife (Żona dyrektora zoo). Publikacja ta opisuje bohaterskie działania rodziny Żabińskich podczas II wojny światowej. Jej treść opiera się głównie na wspomnieniach Antoniny Żabińskiej, zgromadzonych w dziele Ludzie i zwierzęta. W 2009 roku, nakładem wydawnictwa Świat Książki, ukazał się polski przekład tej książki, noszący tytuł Azyl. Opowieść o Żydach ukrywanych w warszawskim zoo. Ekranizacja tej wzruszającej historii miała miejsce w 2017 roku pod nazwą Azyl (ang. The Zookeeper’s Wife), w której rolę Żabińskiego zagrał Johan Heldenbergh, a jego żonę – Jessica Chastain.

Dodatkowo, pamięć o Janie Żabińskim oraz jego małżonce utrwalona jest w jednej z tablic Praskiej Galerii Sław. Tablice te zostały wmurowane w chodnik ul. Stalowej w Warszawie w 2017 roku, będąc wyrazem hołdu dla ich heroicznych czynów.

W 2021 roku odsłonięto również tablicę pamiątkową na fasadzie willi Pod Zwariowaną Gwiazdą, co dodatkowo wpisuje się w kontekst upamiętnienia tej wyjątkowej pary.

Odznaczenia i nagrody

Jan Żabiński, znany ze swojej działalności na rzecz niepodległości i sprawiedliwości, został uhonorowany licznymi odznaczeniami, które uznają jego wkład w historię Polski. Wśród nich znajduje się:

  • Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, przyznany pośmiertnie w 2008 roku,
  • Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski, przyznany w 1956 roku,
  • Krzyż Niepodległości, otrzymany 16 marca 1937 roku, „za pracę w dziele odzyskania niepodległości”,
  • dwukrotnie przyznany Krzyż Walecznych, w latach 1920 oraz 1944,
  • Złoty Krzyż Zasługi z 1938 roku,
  • Medal Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, otrzymany w 1965 roku,
  • Nagroda Miasta Stołecznego Warszawy,
  • Nagroda im. Brunona Winawera,
  • Nagroda Polskiego Radia „Złoty Mikrofon”,
  • Nagroda „Problemów” z 1969 roku.

Te wyróżnienia podkreślają nie tylko odwagę Żabińskiego, ale także jego poświęcenie dla idei wolności i sprawiedliwości społecznej.

Publikacje (wybór w kolejności alfabetycznej)

Jan Żabiński ma na swoim koncie ponad 60 książek popularnonaukowych, wśród których znajdują się również 6 przekładów i 32 prace naukowe. Przyjrzyjmy się niektórym z jego dzieł, które ukazały się w kolejności alfabetycznej:

  • A czy o tym wiecie?. Warszawa: Książka i Wiedza, 1950,
  • Co to było za dziecko… Warszawa: Nasza Księgarnia, 1960,
  • Człowiek jest plastyczny. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1963,
  • Czy można żyć bez skóry?. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1958,
  • Czy znasz te zwierzęta. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1952 1953 1954,
  • Dziewczynka i myszki. Warszawa: Książka i Wiedza, 1951,
  • Futro i jego dostawcy. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1952 1953 1956,
  • Gawędy o zwierzętach. Warszawa: Iskry, 1970,
  • Hipopotam i spółka. Warszawa: Czytelnik, 1976,
  • Ile tych zwierząt. Warszawa: Czytelnik, 1961,
  • Jak pojmować organizm. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1956,
  • Jak powstała trąba słonia. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1955,
  • Jak się zwycięża. Warszawa: Czytelnik, 1955,
  • Jak to bywa u zwierząt. Warszawa: Czytelnik, 1951,
  • Karaluch. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1931,
  • Komplikacje rodzinne. Warszawa: Czytelnik, 1954,
  • Krew. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1956,
  • Kto prędzej: (jak poruszają się zwierzęta). Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1951,
  • Kto starszy, kto młodszy. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1957,
  • Kto z was będzie najlepszym hodowcą królików. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1958,
  • Któż by przypuszczał?. To i owo o zwierzętach. Warszawa: Radiowy Instytut Wydawniczy, 1949,
  • Na srogim lwie: [pogadanki wygłoszone przed mikrofonem Polskiego Radia]. Warszawa: Radiowy Instytut Wydawniczy, 1949,
  • Od płetwy rekina do ludzkiej ręki. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1954,
  • Odpowiedzi na zagadki biologiczne. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1959,
  • Opowiadania o zwierzętach. Warszawa: Iskry, 1971,
  • Podobny do ojca czy do dziadka. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1959,
  • Popatrz! Gatunki jednak się zmieniają. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1961,
  • Porozumienie ze zwierzęciem. Warszawa: Czytelnik, 1953,
  • Przekrój przez zoo. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1953,
  • Rola ogrodu zoologicznego przy nauczaniu zoologii w szkołach powszechnych i gimnazjach. Łódź: Drukarnia Państwowa, 1933,
  • Sami się przekonamy. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1954,
  • Skoczek egipski. Warszawa: Biuro Wydawnicze „Ruch”, 1963,
  • Spiżarnia mrówki. Warszawa: Książka i Wiedza, 1951,
  • Świat zwierząt. Warszawa: Czytelnik, 1959,
  • To owo o wężach. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1956,
  • Tygrys czy jagnię. Warszawa: Książka i Wiedza, 1951,
  • U podstaw życia. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1956,
  • Uprzykrzeni towarzysze człowieka. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1962,
  • Walka o żubra. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1957,
  • Wielka rodzina. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1953,
  • Z dołu do góry. Warszawa: Czytelnik, 1954,
  • Z psychologii zwierząt. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1956,
  • Z życia zwierząt. Warszawa: Iskry, 1964,
  • Zagadka ewolucjonizmu. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1968,
  • Zagadki biologiczne. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1957,
  • Zwierzęta domowe i ich dzicy krewniacy. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1950,
  • Żywa bateria. Warszawa: Czytelnik, 1956,
  • Żywe skamieniałości. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1958.

Przypisy

  1. Żabiński Jan & Żabińska Antonina (Erdman) [online], righteous.yadvashem.org [dostęp 31.05.2023 r.]
  2. Józef Żabiński. www.geni.com. [dostęp 22.05.2023 r.]
  3. Jan Żabiński. www.geni.com. [dostęp 22.05.2023 r.]
  4. Cmentarz Stare Powązki: Jan Żabiński, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [dostęp 22.05.2023 r.]
  5. Akt małżeństwa Jana Żabińskiego i Antoniny Erdman, akt nr 73 z 1931 roku, metryki.genealodzy.pl, 08.04.1931 r. [dostęp 31.05.2023 r.]
  6. Na Stalowej odsłonięto Praską Galerię Sław. twoja-praga.pl, 30.09.2017 r. [dostęp 01.03.2023 r.]
  7. Nowak 2022, s. 37.
  8. Nowak 2022, s. 28.
  9. Nowak 2022, s. 23.
  10. Nowak 2022, s. 20-21.
  11. Nowak 2022, s. 18.
  12. Nowak 2022, s. 10.
  13. Nowak 2022, s. 9.
  14. Nowak 2022, s. 8.
  15. Willa. [w:] Miejski Ogród Zoologiczny w Warszawie [on-line]. zoo.waw.pl. [dostęp 09.06.2018 r.]
  16. Tomasz Urzykowski: Ukrywali Żydów w warszawskim zoo. Odsłonięto tablicę pamięci Jana i Antoniny Żabińskich. warszawa.wyborcza.pl, 24.03.2011 r. [dostęp 23.04.2021 r.]
  17. Ukrywała Żydów w warszawskim zoo. Hollywood kręci o niej film. tvn24.pl. [dostęp 03.05.2013 r.]
  18. a b AileenA. Orr AileenA., Niedźwiedź Wojtek. Niezwykły żołnierz Armii Andersa, Replika, 2017, s. 179, ISBN 978-83-7674-642-5.
  19. Witold Mędykowski. ‘Kiedy ludzie żyli jak zwierzęta’. „Biuletyn IPN”. Marzec 2009, s. 89–95.
  20. Piotr Rozwadowski (red. nauk.): Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego. Tom 6. Dom Wydawniczy Bellona, 2004, s. 744. ISBN 83-11-09586-8.
  21. Nowak 2022, s. 19-20.
  22. Nowak 2022, s. 5.
  23. Nowak 2022, s. 4.
  24. Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 1028. ISBN 83-01-08836-2.
  25. Tadeusz Grabowski: Z lamusa warszawskiego sportu. Wyd. 1. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1957, s. 446.

Oceń: Jan Żabiński

Średnia ocena:5 Liczba ocen:14