Marceli Handelsman

---

Życiorys

Marcel był bratem Józefa Handelsmana, a swoją edukację rozpoczął w V Gimnazjum w Warszawie. Później studiował prawo w rosyjskim Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim oraz historię na uniwersytecie w Berlinie. Jego działalność socjalistyczna doprowadziła do wydalenia w 1906 roku, co skutkowało kontynuowaniem studiów w Paryżu w École nationale des chartes i Collège de France. Dalszą naukę odbył także w Zurychu, gdzie obronił doktorat na temat Napoleona oraz jego relacji z Polską w latach 1806-1807, pod kierunkiem Gerolda Meyera von Knonau. Marcela nie ominęły też naukowe podróże do Rapperswilu, Wiednia i Londynu.

Od 1912 do 1916 roku był wykładowcą historii powszechnej na Wydziale Humanistycznym Towarzystwa Kursów Naukowych w Warszawie. W 1915 roku nawiązał współpracę z Uniwersytetem Warszawskim, gdzie w 1919 roku osiągnął tytuł profesora zwyczajnego. Jego znaczące osiągnięcia obejmowały utworzenie oddzielnego Instytutu Historycznego na Uniwersytecie, gdzie pełnił rolę pierwszego dyrektora w latach 1930–1931. Pełnił także obowiązki dziekana Wydziału Humanistycznego UW. Jego badania koncentrowały się przede wszystkim na działalności obozu Hôtel Lambert oraz postaci księcia Adama Czartoryskiego, jak również na historii Wielkiej Emigracji.

W latach 1948–1950 wydano pośmiertnie niedokończoną biografię jego autorstwa, odnajdującą się w trzech tomach, zatytułowaną „Adam Czartoryski”. Akademickie zainteresowania Handelsmana sięgały średniowiecza, okresu napoleońskiego oraz dziewiętnastego wieku, włączając również badania nad metodologią historii.

W okresie od kwietnia do sierpnia 1918 roku przewodniczył Komisji Archiwalnej Tymczasowej Rady Stanu. Przy tej okazji opracował projekt ustawy archiwalnej oraz wytyczne do kursów archiwalnych, które stanowiły fundament dla późniejszych regulacji wprowadzonych przez reskrypt Rady Regencyjnej z 31 lipca 1918 roku. Reprezentował także Polskę (w towarzystwie Stefana Ehrenkreutzem i Stanisława Kętrzyńskiego) w dwustronnej podkomisji technicznej, mającej na celu analizę roszczeń dotyczących dokumentów z ziem polskich, które miały być przejęte od niemieckich instytucji archiwalnych, w tym tzw. akt popruskich. Komitet ten odbywał posiedzenia w dniach 10 i 25 września oraz 4 i 24 października 1918 roku.

Był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności oraz francuskiej Akademii Nauk Moralnych i Politycznych. Jako redaktor „Przeglądu Historycznego” w latach 1918–1939 a także dyrektor Archiwum Akt Dawnych w Warszawie w latach 1918–1919, inaugurował wiele inicjatyw. W 1921 roku współtworzył Instytut Badań Narodowościowych. Był także delegatem Polskiego Towarzystwa Historycznego do Międzynarodowego Komitetu Historycznego oraz jednym z głównych organizatorów Międzynarodowego Kongresu Nauk Historycznych, który odbył się w Warszawie w 1933 roku. Dnia 30 maja 1937 roku został wybrany na członka zagranicznego francuskiej Akademii Nauk Moralnych i Politycznych, zastępując zmarłego Rudyarda Kiplinga.

Jego sympatie polityczne skłaniały się ku PPS oraz Józefowi Piłsudskiemu, a także z zapałem wspierał współpracę polsko-francuską. Latem 1920 roku pełnił rolę ochotnika-szeregowca w 5 Pułku Piechoty Legionów, walcząc w wojnie z bolszewikami. W 1921 roku opublikował wspomnienia ze swojego doświadczenia na froncie, noszące tytuł „W piątym pułku Legjonów: dwa miesiące ofensywy litewsko-białoruskiej”, poświęcone kolegom, w tym Gustawowi Przychockiemu oraz Stanisławowi Szoberowi.

Jako krytyk antysemityzmu na uniwersytetach, ściągał uwagę na problemy, takie jak getto ławkowe i „paragraf aryjski”, ograniczający Żydów w stowarzyszeniach naukowych i samopomocowych. Jego otwarte sprzeciwienie się tym zjawiskom spowodowało liczne ataki na niego ze strony mediów związanych z obozem narodowym, w tym „Gazety Warszawskiej” oraz „Myśli Narodowej”. W marcu 1934 roku został napadnięty na dziedzińcu uniwersytetu, gdy otrzymał cios kastetem w tył głowy. W konsekwencji aresztowano uczestników ataku, związanych z Obozem Wielkiej Polski, w tym Zygmunta Dziarmagę, lidera bojówki „Uczelnie Różne”, która przeszła później pod skrzydła ONR. Napad ten wywołał falę oburzenia w społeczeństwie. Pomimo rezygnacji z funkcji dziekana Wydziału Humanistycznego, Senat uczelni poprosił go o powrót do tej roli.

W czasie II wojny światowej, ze względu na pochodzenie żydowskie swojej rodziny, musiał się ukrywać. Pomimo zagrożeń, kontynuował tajne nauczanie i współpracował z Biurem Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej. W maju 1944 roku, w dokumentach przechowywanych przez Jana Rzepeckiego, znalazł się materiał zatytułowany „Żydzi w ZWZ”, spisujący nazwiska, w tym jego własne, a także Gieysztora i Makowieckiego. Po denuncjacji został aresztowany przez Gestapo 14 lipca 1944 roku, tydzień po zamordowaniu innych członków BIP AK. Został przewieziony do obozu koncentracyjnego w Gross-Rosen, a potem do Dora-Nordhausen, gdzie zmarł 20 marca 1945 roku. Jego symboliczny grób znajduje się na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 69-4-19).

Materiały archiwalne związane z jego osobą przechowywane są w PAN Archiwum w Warszawie pod sygnaturą III-10.

Uczniowie

Marceli Handelsman, jako wpływowa postać w okresie międzywojennym, prowadził dwa seminaria edukacyjne, które koncentrowały się na tematyce średniowiecznej, szczególnie z zakresu historii Merowingów i Karolingów, a także na zagadnieniach z XIX wieku, związanych z epoką napoleońską.

W ciągu swojej kariery był wychowawcą wielu wybitnych historyków, w tym Stanisława Arnolda, Aleksandra Bachulskiego, Haliny Bachulskiej, Oskara Bartela, Eugeniusza Bossa, Artura Eisenbacha, Aleksandra Gieysztora, Wincentego Gorzyckiego oraz Henryka Jabłońskiego.

Lista jego uczniów jest długa i znacząca. Wśród nich znajdowały się takie postacie jak Stefan Jellenta, Stefan Kieniewicz, Aleksander Krasuski, Tadeusz Landecki, Czesław Leśniewski, Witold Łukaszewicz oraz Marian Małowist.

Nie można pominąć także innych uznanych uczniów, takich jak Tadeusz Manteuffel, Adam Mauersberger, Anna Minkowska, Gryzelda Missalowa, Wanda Moszczeńska, Henryk Paszkiewicz, Irena Pietrzak-Pawłowska, Stanisław Płoski, Hanna Pohoska, Stefan Pomarański, a także Ryszard Przelaskowski i Eugeniusz Przybyszewski.

Jego wpływ na historiografię był ogromny i pozostawił ślad w pracach wielu innych historyków, takich jak Emanuel Ringelblum, Lucjan Rusjan, Marian Henryk Serejski, Jakub Szacki, Adam Szczypiorski, Ludwik Widerszal, Helena Więckowska, Janusz Woliński, Karol Zbyszewski oraz Mieczysław Żywczyński.

Prace

Marceli Handelsman to postać niezwykle istotna w polskiej historii prawa, a jego prace stanowią ważny wkład w rozwój nauk humanistycznych. Poniżej przedstawiamy listę jego publikacji, które rysują pełen obraz jego intelektualnego dorobku:

• – Kara w najdawniejszym prawodawstwie polskim (1907),
• – Prawo karne w statutach Kazimierza Wielkiego (1909),
• – Historia polskiego prawa karnego (t. 1–2, 1908–1909),
• – Napoléon et la Pologne (1909),
• – Bignon a sprawa polska (1911),
• – Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w Warszawie 1807–1813 (1914),
• – Francja – Polska 1807–1813 (1914),
• – Z metodyki badań feudalizmu (1917),
• – O metodzie publikowania najdawniejszych ksiąg sądowych w polskich (1916),
• – System narodowo-polityczny Coli di Rienzo (1918),
• – Zagadnienia teoretyczna historii (1919),
• – Historyka. Zasady metodologii i teorii poznania historycznego (1921),
• – Pomiędzy Prusami a Rosją (1922),
• – Ideologia polityczna Towarzystwa Republikanów Polskich 1789–1807 (1924),
• – Rozwój narodowości nowoczesnej (1924),
• – Tak zwane praeceptio 614 roku (1926),
• – Mickiewicz w latach 1853–1855 (1933),
• – Rok 1848 we Włoszech i polityka ks. Adama Czartoryskiego (1936),
• – Po co toczy się wojna? (1943),
• – Między Wschodem a Zachodem (1943).

Ordery i odznaczenia

Marceli Handelsman był postacią, która zdobyła uznanie w wielu kręgach społecznych i kulturalnych. W ramach jego osiągnięć i zasług, przyznano mu liczne odznaczenia, które świadczą o jego wyjątkowych umiejętnościach i oddaniu dla spraw ważnych dla kraju oraz międzynarodowej współpracy.

• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski, który otrzymał dwukrotnie: po raz pierwszy 27 listopada 1929 roku, a następnie pośmiertnie 11 lipca 1946 roku,
• Krzyż Komandorski Orderu Korony Włoch, przyznany w 1934 roku przez władze włoskie,
• Krzyż Komandorski Orderu Zasługi, który otrzymał na Węgrzech w 1935 roku,
• Krzyż Komandorski Orderu Legii Honorowej, przyznany przez Francję,
• Krzyż Oficerski Orderu Legii Honorowej, również z Francji, który uzyskał w 1932 roku,
• Medal Uniwersytetu w Brukseli, który został mu przyznany w Belgii w 1931 roku.

Te ctitalere odznaczenia są dowodem na jego wkład w wartościowe inicjatywy i współpracę międzynarodową, a także na jego niezłomne dążenie do promowania idei jedności i postępu.

---

Oceń: Marceli Handelsman

---