Janusz Woliński (historyk)

---

Życiorys

Janusz Woliński przyszedł na świat w rodzinie o głębokich tradycjach intelektualnych. Jego dziadek Adolf pełnił funkcję architekta, natomiast ojciec Jan był szanowanym adwokatem w Warszawie. Matka Zofia, z domu Koziejowska, pochodziła z ziemiańskiego rodu, który swoją historią sięgał prawniczych i medycznych tradycji regionu lubelskiego.

W początkowych latach życia uczył się w gimnazjum Stanisława Staszica w Lublinie. Następnie, w latach 1908–1913, kontynuował naukę w warszawskim gimnazjum Pawła Chrzanowskiego, gdzie zdobył polską maturę. W roku 1914 uzyskał rosyjskie świadectwo dojrzałości, co otworzyło mu drzwi do studiowania na wyższych uczelniach w Cesarstwie Rosyjskim. Studia rozpoczął w 1914 na Wydziale Prawa Uniwersytetu Moskiewskiego, lecz już w 1915, po powrocie do Warszawy, podjął naukę na Uniwersytecie Warszawskim, który ukończył w 1921. Dodatkowo, w latach 1922–1926, zdobył wykształcenie w dziedzinie historii.

W trakcie studiów pracował jako nauczyciel historii w wielu warszawskich szkołach, takich jak gimnazjum Anny Jakubowskiej (1919–1923), gimnazjum Zofii Kurmanowej (1920–1931) oraz gimnazjum Ludwika Lorentza (1922–1928). Był również związany z gimnazjum Św. Stanisława Kostki (1927–1931) oraz ze Szkołą Społeczną Polskiej Macierzy Szkolnej (1928–1931).

Choć był ochotnikiem Wojska Polskiego, w 1918 został zwolniony ze służby wojskowej z powodów zdrowotnych, a w 1920 brał udział w obronie Warszawy podczas wojny polsko-bolszewickiej. W 1921 rozpoczął pracę jako kancelista w Ministerstwie Spraw Wojskowych.

Kariera naukowa

Woliński z pasją oddawał się badaniu historii, wypracowując sobie renomę znawcy tej dziedziny. Jego zainteresowania koncentrowały się głównie na dziejach Rzeczypospolitej w XVII wieku oraz na historii nowożytnej. W 1926 uzyskał doktorat z filozofii na Uniwersytecie Warszawskim dzięki rozprawie o stosunkach polsko-brandenburskich w latach 1674–1675, napisanej pod kierunkiem profesora Marcelego Handelsmana.

Jego praca, oparta na materiałach archiwalnych, znalazła zastosowanie w badaniach nad tzw. „polityką bałtycką” Jana III Sobieskiego, umiejętnie osadzając ją w kontekście ówczesnych wydarzeń międzynarodowych. W 1938 Woliński uzyskał habilitację na podstawie rozprawy „Jan III Sobieski i sprawa Ukrainy w latach 1674–1675”, a równocześnie zaczął wykładać historię powszechną i nowożytną w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego aż do czerwca 1939 roku.

Z początkiem października 1936 związał się z prywatną Szkołą Nauk Politycznych przy Instytucie Naukowo-Badawczym Europy Wschodniej w Wilnie. Odegrał kluczową rolę jako wykładowca, prowadząc cykl wykładów o problematyce ukraińskiej, które nawiązywały do aktualnych zagadnień politycznych oraz społecznych związanych z tą nacją, a także umiejętnie osadzały je w szerszym kontekście europejskim.

Kariera w ministerstwie

W latach 1931–1939 Woliński pełnił funkcję kierownika departamentu w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Pracował pod dyrekcją Franciszka Salezego Potockiego, któremu często asystował w trudnych i skomplikowanych sprawach urzędniczych, pełniąc rolę jego zastępcy. Woliński zajmował się m.in. negocjacjami z przedstawicielami kościołów oraz przygotowywaniem opracowań naukowych, ukazując się jako osoba z ogromnym zrozumieniem dla złożonych kwestii prawnych.

Jego celem, w kontekście polityki wyznaniowej państwa, była zasada harmonijnego współistnienia z mniejszościami narodowymi. W marcu 1939 minister odznaczył go Złotym Krzyżem Zasługi, co potwierdzało jego zasługi w opracowywaniu kodeksu regulacyjnego dla kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej oraz w procesie derusyfikacji. Woliński i Potocki podejmowali wyzwanie budowy pokojowych relacji pomiędzy cerkwią prawosławną a państwem polskim, co spotykało się z nieprzychylnością części urzędników.

Momentem zwrotnym było zburzenie cerkwi prawosławnych na Lubelszczyźnie w 1938 roku, które skłoniło Wolińskiego do rezygnacji z ministerialnego stanowiska w akcie protestu przeciwko tym działaniom.

II wojna światowa

Podczas II wojny światowej Janusz Woliński znalazł zatrudnienie jako bibliotekarz, ewoluując z Biblioteki Ordynacji Krasińskich do Biblioteki Ordynacji Zamoyskich. Powierzone mu obowiązki nie były jednak jedynym zajęciem, gdyż podczas okupacji jego głównym celem stało się tajne nauczanie historii. Organizer zajęć, często odbywających się w warszawskich mieszkaniach, szczególnie poświęcał się kształceniu na Uniwersytecie Warszawskim oraz w ośrodkach w Milanówku i Częstochowie.

Rozwój kariery naukowej na Uniwersytecie Warszawskim

Po zakończeniu wojny, w 1945 roku, Janusz Woliński powrócił do Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie objął stanowisko zastępcy profesora. W 1947 otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego, a w 1958 miano profesora zwyczajnego. Prowadził wykłady dotyczące historii nowożytnej oraz kierował Katedrą Historii Nowożytnej przez wiele lat. Jego wkład w naukę obejmował promowanie tylu licencjatów oraz doktoratów w dziedzinie historii, otwierając kariery wielu przyszłym naukowcom i nauczycielom akademickim.

Jako popularyzator historii Woliński zwrócił szczególną uwagę na dzieje dawnej Rzeczypospolitej oraz czasy panowania Jana III Sobieskiego. W latach 1945–1952 wznawiał i redagował znane czasopismo naukowe „Przegląd Historyczny”. Nawet będąc na emeryturze, pozostał aktywny, uciekając się do pisania recenzji, wygłaszania odczytów oraz przygotowywania wcześniejszych badań do publikacji.

Ostatecznie Janusz Woliński spoczywa na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 235-1-22).

Uczniowie

W gronie jego uczniów znaleźli się m.in.: Zbigniew Ćwiek, Ludomir Bieńkowski, Rafał Gerber, Mieczysław Jaworski, Jerzy Łojek, Jerzy Michalski, Tadeusz Łepkowski, Edward Stańczak, Jan Wimmer, Zbigniew Wójcik, Mieczysław Wrzosek oraz Andrzej Zahorski.

Organizacja życia naukowego

Janusz Woliński to postać, która odegrała niezwykle ważną rolę jako aktywny organizator życia naukowego w Polsce, szczególnie w środowisku historyków. Jego zaangażowanie przejawiało się w członkostwie w licznych stowarzyszeniach, które wspierały rozwój badań historycznych oraz promowały wiedzę na ten temat.

Wśród organizacji, w których czynnie uczestniczył, znalazły się:

• Polskie Towarzystwo Historyczne,
• Towarzystwo Miłośników Historii w Warszawie (gdzie pełnił funkcję prezesa w latach 1960–1970),
• Towarzystwo Naukowe Warszawskie (związany z nim od 1951 roku),
• Komitet Nauk Historycznych PAN,
• Instytut Historii PAN,
• Państwowa Rada Archiwalna,
• Wojskowy Instytut Historyczny,
• Wojskowa Akademia Polityczna w Warszawie, gdzie prowadził wykłady, zajęcia dydaktyczne, oraz zajmował kierownicze stanowiska.

Jego działalność w tych organizacjach przyczyniła się do rozwoju polskiej historiografii oraz kształtowania świadomości historycznej społeczeństwa.

Dorobek naukowy

Janusz Woliński jest znanym historykiem, którego badania koncentrują się głównie na dziejach Rzeczypospolitej z końca XVII wieku. Jego prace szczególnie skupiają się na panowaniu Jana III Sobieskiego, któremu profesor poświęcił znaczną część swoich studiów i publikacji. Znaleźć w nich można różnorodne i dogłębne analizy dotyczące tego kluczowego okresu w historii Polski.

Oprócz badań nad województwem Jana Sobieskiego, Woliński interesował się również historią Warszawy oraz Wielkiego Księstwa Litewskiego. Analizował także dzieje Sejmu Czteroletniego, dostarczając cennych materiałów źródłowych, które pomagają w zrozumieniu tego skomplikowanego okresu historycznego.

Publikacje

Janusz Woliński, uznawany za jednego z najbardziej wpływowych historyków badających pomniki przeszłości Polski, jest autorem licznych publikacji, które w znaczący sposób wzbogaciły nasze zrozumienie historii. Jego prace obejmują zarówno badania szczegółowe, jak i szersze analizy kontekstualne związane z dziejami Polski oraz jej sąsiadów.

• Parkany (7 i 9 października 1683 roku), Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne 1933,
• Przyczynki źródłowe do kampanji 1674, Warszawa 1933,
• Król Jan III Sobieski a sprawa Ukrainy 1674–1675, Warszawa: Instytut Badań Spraw Narodowościowych 1934,
• Pośrednictwo tatarskie w wojnie polsko-tureckiej, Warszawa 1934,
• Polska i kościół prawosławny. Zarys historyczny, Lwów: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1936,
• Król Jan III Sobieski. W 250-letnią rocznicę zgonu, Warszawa: Trzaska, Evert, Michalski 1946,
• Jan III Sobieski i Prusy Książęce, Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych 1947,
• Od Chocimia do Żórawna (1673–1676), Kraków 1948,
• Johann von Goëss, Berlińskie relacje bar. Goessa w sprawach polskich 1674 r., wyd. Janusz Woliński, Kraków: Polska Akademia Umiejętności 1950,
• Epilog elekcji 1674 r., Warszawa: nakładem PAU 1952,
• Toruński azyl Eleonory Wiśniowieckiej 1674/1675, Toruń 1953,
• Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego, t. 1–5, oprac. przygot. do druku Janusz Woliński, Jerzy Michalski, Emanuel Rostworowski, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1955–1968,
• Konwokacja 1674 r. a wojna polsko-turecka, Warszawa 1958–1964,
• Kazimierz Sarnecki, Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego. Diariusz i relacje z lat 1691–1696, oprac. i przygot. do dr. Janusz Woliński, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1958,
• Z dziejów wojny i polityki w dobie Jana Sobieskiego, Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej 1960,
• Epilog Chocimia w 1674 roku, Warszawa 1961,
• Śledztwo polskie w sprawie porwania Krystiana Ludwika Kalksteina, Toruń 1964,
• Koekwacja praw na Litwie 1697 r., Warszawa 1965,
• König Johann III Sobieski und die Schlacht bei Wien 1683, Warszawa 1965,
• Król Jan III Sobieski i bitwa wiedeńska 1683 r., Warszawa 1965,
• Oblężenie Kamieńca w 1672 roku, Warszawa 1966,
• Ze spraw polsko-mołdawskich 1672–1673, Warszawa 1967,
• Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej (1672–1676 r.), Warszawa 1965–1968,
• Przyczynek źródłowy do dziejów Warszawy z pierwszych lat panowania Jana III Sobieskiego, Warszawa 1967,
• Jan III Sobieski w Wilanowie, Warszawa 1971,
• Warszawskie lata uniwersyteckie Szymona Askenazego 1883–1887, Warszawa 1971,
• Z dziejów wojen polsko-tureckich, dobór tekstów Jan Wimmer, Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej 1983.

Jego wkład w rozwój historiografii polskiej jest nieoceniony, a liczba wydanych dzieł świadczy o zaangażowaniu w badanie kluczowych momentów historii naszego kraju.

Ordery i odznaczenia

Janusz Woliński, znany historyk, otrzymał szereg odznaczeń, które potwierdzają jego wkład w rozwój nauki i kultury.

• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski,
• Złoty Krzyż Zasługi przyznany 10 listopada 1938 roku.

---

Oceń: Janusz Woliński (historyk)

---