Adam Jerzy Czartoryski

---

Dzieciństwo i młodość

Adam Jerzy Czartoryski posiadał starannie przygotowane wykształcenie, które otrzymał w domu, gdzie jego nauczycielem był Gotfryd Ernest Groddeck. Aby wzbogacić swoją edukację, odbył także liczne podróże zagraniczne. W 1786 roku wyruszył w dwuroczną podróż do Niemiec, gdzie miał okazję poznać wybitnych twórców, takich jak Johann Wolfgang Goethe, Christoph Martin Wieland oraz Johann Gottfried Herder.

W 1788 roku w Paryżu został zaprezentowany królowej Francji, Marii Antoninie. W trakcie swojego pobytu nawiązano ciekawą współpracę ze Scypionem Piattolim. Po powrocie do kraju w tym samym roku, Czartoryski objął stanowisko marszałka sejmiku w Kamieńcu Podolskim. Jednak już po kilku miesiącach, w 1789 roku, jego ścieżki zaprowadziły go do Anglii i Szkocji, gdzie podjął studia w Edynburgu.

W roku 1791 wrócił do Polski, a jego zaangażowanie w sprawy kraju zostało podkreślone przez przynależność do Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Te doświadczenia i znajomości odegrały istotną rolę w jego późniejszym życiu i karierze politycznej.

Wojna polsko-rosyjska (1792)

W 1792 roku Adam Jerzy Czartoryski postanowił wstąpić jako ochotnik do armii litewskiej, co miało kluczowe znaczenie w kontekście wojny polsko-rosyjskiej. Jego ambitne aspiracje pozwoliły mu na zdobycie istotnej pozycji, bowiem pełnił rolę dowódcy szwadronu w 4. Pułku Koronnym Przedniej Straży, gdzie osiągnął stopień podpułkownika. Dodatkowo, był rotmistrzem chorągwi 7. Brygady Kawalerii Narodowej.

W ramach swoich licznych zasług na polu bitwy, Czartoryski zdobył Krzyż Kawalerski Orderu Virtuti Militari za swój udział w zaciętej bitwie pod Grannem. W trakcie tej wojny, razem z innymi członkami armii litewskiej, wyrażał poważne zaniepokojenie względem działań władz oraz samego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, oskarżając ich o zdradę.

Wkrótce po tych wszystkich wydarzeniach, tj. 16 sierpnia 1792 roku, zrezygnował z aktywnej służby wojskowej, co oznaczało znaczącą zmianę w jego życiu. Czartoryski udał się wówczas do Wiednia i Londynu, gdzie podjął nowe wyzwania i przedsięwzięcia.

Powstanie kościuszkowskie

W okresie powstania kościuszkowskiego w 1794 roku, Adam Jerzy Czartoryski znajdował się poza granicami kraju, przebywając w Belgii, a dokładniej w Brukseli, oraz w Wiedniu. W trakcie wojennej zawieruchy, gdy wojska rosyjskie dokonały zniszczenia w Puławach, rodzice Czartoryskiego, kierując się zaleceniem generał-gubernatora-litewskiego Nikołaja Repnina, podjęli decyzję o wysłaniu swoich synów do Sankt Petersburga.

W ramach tej misji, wraz ze swoim bratem Konstantynem, Adam został wysłany przez ojca. Głównym celem ich pobytu w stolicy Rosji było ratowanie dóbr, które zostały wcześniej zajęte przez władze rosyjskie.

Pobyt w Rosji

Adam Jerzy Czartoryski, po przybyciu do Rosji, rozpoczął swoją służbę jako kamerjunker w Pułku Gwardii Konnej. Jego kariera szybko nabrała tempa; awansował do rangi brygadiera i pełnił obowiązki adiutanta u boku wielkiego księcia Aleksandra I. W tym okresie nawiązał również romans z żoną Aleksandra, wielką księżną Elżbietą Aleksiejewną.

Po narodzinach ich córki, Czartoryski otrzymał nominację na posła rosyjskiego w Królestwie Sardynii, a w 1801 roku powrócił na stałe do Rosji. Następnie, w 1802 roku, doszło do reformy administracyjnej, która była zgodna z zaleceniami księcia Adama. Powstało osiem ministerstw oraz komitet ministrów, który był pod przewodnictwem cesarza; Czartoryski został wówczas zastępcą Aleksandra Woroncowa i włączono go do rady do spraw szkolnych w Ministerstwie Oświaty oraz komitetu zajmującego się organizacją Żydów.

W 1803 roku, po utworzeniu wileńskiego okręgu naukowego, objął stanowisko kuratora, nadzorując edukację w ośmiu guberniach zachodnich Rosji. Jako kurator, Czartoryski miał utworzyć ramy dla edukacji, stając się zwierzchnikiem odnowionego Uniwersytetu Wileńskiego. Jego wpływ był ogromny; nawiązał przyjaźń z cesarzem Aleksandrem I i pełnił rolę doradcy, angażując się aktywnie w rozwój oświaty na tym terenie.

Czartoryski, mianowany kuratorem wileńskiego okręgu naukowego w 1803 roku, znacząco przyczynił się do rozwoju polskiego szkolnictwa, wzmacniając sieć szkół parafialnych, w których nauczano w języku polskim. Położył także wielkie zasługi dla odnowienia Uniwersytetu Wileńskiego. W 1824 roku, po procesie filomatów i filaretów, złożył swoją dymisję; był to istotny moment, który zakończył jego aktywność w tamtym rządzie.

W latach 1804–1806 Czartoryski pełnił funkcję ministra spraw zagranicznych, będąc zwolennikiem idei zjednoczonej Polski pod rosyjskim berłem, co było często określane jako plan puławski. Było to częścią szerszej wizji Ligi Europejskiej, która bardziej przypominała Ligę Narodów niż stworzony w 1815 roku projekt Świętego Przymierza. Czartoryski również zasiadał w rosyjskim Senacie oraz Radzie Państwa.

Nawet w czasach Księstwa Warszawskiego pozostał wierny prorosyjskiej orientacji. Po inwazji francuskiej na Rosję w 1812 roku zrezygnował z pełnionych funkcji i wyjechał za granicę. Jego imię było często wspominane w kontekście spraw polskich, a niektórzy proponowali, aby stał się wicekrólem odbudowanego państwa polskiego.

Po porażce Napoleona Czartoryski był jednym z kluczowych ministrów Księstwa Warszawskiego, którzy postanowili zwrócić się do niego z propozycją przyłączenia księstwa do Rosji, oferując jednocześnie zachowanie Konstytucji 3 maja lub jej zmodyfikowanej wersji. W 1814 roku w Chaumont przedstawiono Aleksandrowi I program przyłączenia ośmiu guberni litewsko-ruskich do Księstwa Warszawskiego, co mogło mieć istotne znaczenie dla przyszłości regionu.

Królestwo Kongresowe

W trakcie kongresu wiedeńskiego, Adam Jerzy Czartoryski pełnił rolę doradcy u boku Aleksandra I, gdzie przyczynił się do powstania konstytucyjnego Królestwa Polskiego. Jego znaczenie w tym okresie podkreśla fakt, że 23 listopada 1814 roku został przyjęty do loży masońskiej Świątynia Izis.

Od lipca 1814 roku Czartoryski przewodził Komitetowi Cywilnemu Reformy, gdzie aktywnie uczestniczył w pracach nad projektem ustawy konstytucyjnej. Już 15 czerwca 1815 roku objął stanowisko wiceprezesa Rządu Tymczasowego, co stanowiło ważny krok w jego karierze politycznej. Krótką chwilę później, 1 grudnia 1815 roku, mianowany został senatorem-wojewodą Królestwa Kongresowego.

Jednakże, z biegiem czasu jego wpływy w rządzie osłabły. Wynikało to głównie z działań wielkiego księcia Konstantego oraz carskiego komisarza Nikołaja Nowosilcowa, którzy doprowadzili do jego odsunięcia od spraw politycznych. Czartoryski skupił się wówczas na kwestiach edukacyjnych, co w dużej mierze zdefiniowało jego późniejsze zaangażowanie w rozwój oświaty w Polsce.

Po śmierci Aleksandra I przyjął postawę konserwatywną, przechodząc do opozycji. W życiu osobistym, 25 września 1817 roku, poślubił księżniczkę Annę Zofię z domu Sapiehą, co wzbogaciło jego rodzinne korzenie o nowe powiązania.

W 1828 roku Czartoryski zasiadał w składzie Sądu Sejmowego, zajmującego się sprawami osób oskarżonych o zdradę stanu. Jego osiągnięcia zostały dostrzegane nie tylko w Polsce, ale także w Rosji, co podkreśla przyznanie mu Orderu św. Anny II klasy oraz tytułu Komandora Orderu Maltańskiego.

Powstanie listopadowe

Po wybuchu powstania listopadowego, które miało miejsce w nocy z 29 na 30 listopada, książę Adam Jerzy Czartoryski dołączył do Rady Administracyjnej. Zaledwie kilka dni później, 3 grudnia, objął stanowisko prezesa Rządu Tymczasowego, a następnie, jako jego przewodniczący, kierował także Rządem Narodowym aż do 17 sierpnia 1831 roku. Wtedy to, pod wpływem wydarzeń sierpniowych, zdecydował się ustąpić ze swojej funkcji.

Początkowo Czartoryski żywił nadzieje na dobrowolne porozumienie z Mikołajem I, jednak z czasem jego oczekiwania przekształciły się w nadzieję na interwencję dyplomatyczną ze strony państw zachodnich. Jako senator, dnia 25 stycznia 1831 roku, podpisał akt detronizacji Mikołaja I Romanowa, co stanowiło istotny akt sprzeciwu wobec rosyjskiej władzy.

Po klęsce powstania książę Czartoryski wyjechał na emigrację, unikając w ten sposób kary, którą nałożył na niego cesarz Mikołaj I Romanow, skazując go na śmierć przez ścięcie toporem. Jego działania i decyzje miały kluczowe znaczenie dla losów Polski w tym burzliwym okresie historycznym.

Emigracja

Adam Jerzy Czartoryski, kluczowa postać w historii polskiej emigracji, był mocno zaangażowany w sprawy narodowe, co znalazło swoje odzwierciedlenie w jego działalności politycznej i społecznej. Był członkiem sejmu powstańczego na emigracji, a jego aktywności miały charakter międzynarodowy. 25 lutego 1832 roku, w trakcie pobytu w Wielkiej Brytanii, zainicjował utworzenie Literary Association of the Friends of Poland, organizacji mającej na celu mobilizację brytyjskiej opinii publicznej wokół polskich spraw. W 1833 roku osiedlił się na stałe w Paryżu, a w 1843 roku nabył Hôtel Lambert, który stał się siedzibą jego działalności politycznej.

Czartoryski stanął na czele konserwatywnego stronnictwa zwanego Hotel Lambert, w którym promował antyrosyjską politykę oraz popierał ruchy rewolucyjne w Europie, widząc w nich szansę na odbudowę niepodległej Polski. Jego nadzieje na poprawę sytuacji polskiej umacniały się wraz z potencjalnym międzynarodowym konfliktem o Belgię w 1839 roku, co skłoniło go do planowania różnych strategii.

W tym samym roku Czartoryski umieszczał polskich oficerów i żołnierzy w armiach hiszpańskiej oraz portugalskiej, aby szkolić future kadry polskie. W jego zamysłach była także współpraca w kontekście antyrosyjskiej insurrekcji górali Szamila. W 1839 roku zapadła decyzja o ogłoszeniu księcia Adama królem Polski na uchodźstwie, jednak projekt ten ostatecznie nie został zrealizowany. Z kolei w 1840 roku Czartoryski zainicjował plan odnowy świata słowiańskiego, który miał opierać się na sojuszu z Imperium Osmańskim.

W 1841 roku powstała wschodnia agencja główna, prowadzona przez Michała Czajkowskiego, a w 1843 roku agencja zachodnia pod przewodnictwem Ludwika Orpiszewskiego. W okresie Wiosny Ludów Czartoryski przebywał w Berlinie, gdzie jego zapał do wspólnego polsko-francusko-pruskiego wystąpienia przeciwko Rosji uległ całkowitemu rozczarowaniu. Podczas wojny krymskiej w latach 1853–1856 pełnił rolę patrona dla polskich formacji wojskowych w Turcji.

Po zakończeniu wojny, na mocy traktatu paryskiego w 1856 roku, wycofał się z czynnej polityki, co nie oznaczało zakończenia jego intencji narodowych. W 1858 roku odwiedził Gołuchów, a w Wiedniu miał zaszczyt być przyjętym przez cesarza Franciszka Józefa I. Rok 1860 zaznaczył powołaniem Bureau des Affaires Polonaises, co świadczyło o jego nieustannym zaangażowaniu w sprawy polskie aż do końca życia.

Czartoryski zmarł w Montfermeil pod Paryżem, a jego ostatnie dni spędzone były w atmosferze refleksji nad losem ojczyzny. Został pochowany na polskim cmentarzu w Montmorency. W sierpniu 1865 roku, po odpowiednich ceremoniach, jego szczątki oraz żony, która zmarła w 1864 roku, zostały przewiezione do Sieniawy koło Przeworska, gdzie złożono je w rodzinnej krypcie.

Mecenat naukowy i twórczość literacka

Adam Jerzy Czartoryski, znany jako mecenas literatury i sztuki, odegrał kluczową rolę w rozwijaniu polskiej kultury. Był aktywnym członkiem Towarzystwa Królewskiego Przyjaciół Nauk w Warszawie od 1829 roku. W 1832 roku współtworzył Towarzystwo Literackie, a w 1853 roku objął funkcję jego dożywotniego prezesa. Czartoryski był również jednym z inicjatorów utworzenia Stowarzyszenia Pomocy Naukowej oraz Biblioteki Polskiej w Paryżu.

Wielokrotnie manifestował swoją twórczość, pisząc prace nie tylko z zakresu polityki, ale również tworząc wiersze oraz poematy, często nawiązujące do Puław. Jego twórczość obejmowała takie utwory jak Bard Polski (1840), Powązki (1918) oraz pamiętnik Memoires… (t. 1-2, 1887). Warto też wspomnieć o tłumaczeniach klasyków, takich jak Horacy, Sofokles czy Pindar, które wzbogacały literaturę polską. W literaturze pasjonujących jego pracami byli również Słowacki w Kordianie oraz Wyspiański w Lelewelu.

Ważniejsze dzieła

• Bard polski, powst. 1795, wyd. J.U. Niemcewicz (1840),
• Na obcej ziemi i spod obcej strzechy, powst. 1795,
• Do Katarzyny II. Urywek, powst. 1795–1796,
• Powrót do Puław, powst. około roku 1801,
• Wiersz do matki, powst. 1809–1813,
• Myśli dążące do zamiaru polepszenia bytu włościan polskich, Warszawa (1814),
• O Koblańskim (nekrolog), powst. około roku 1817,
• Życie Kniaźnina, powst. około roku 1817,
• Do Iksów… (wiersz), powst. prawdopodobnie w latach 1816–1818,
• Królowa Jadwiga (monografia historyczna), powst. 1818,
• Prozodia polska, powst. 1820,
• Essai sur la diplomatie ou manuscrit d’un Philhellène, powst. około roku 1823,
• Wiersz do J.M. Fredry, powst. około roku 1824,
• Na bal, powst. 1828–1829,
• Powązki (poemat niedokończony), powst. 1795–1830,
• Wiejskie ogrody, powst. 1795–1830,
• Kiedyś, powst. 1795–1830,
• Sybilla puławska (poemat niedokończony), powst. 1795–1830,
• Pochwała Jana Pawła Woronicza, Puławy (1830),
• Dernier mot sur le statut organique, Paryż 1833,
• O pańszczyźnie, Paryż 1858,
• Żywot Juliana Ursyna Niemcewicza, Paryż 1860,
• Testament polityczny… pisany w Montfermeil, dnia 14 lipca 1861,
• Mémoires du prince Adam Czartoryski, Paryż 1887,
• O pocieszeniu, t. 1-2, niewydane,
• Pan Sędzia Deluta, niewydane,
• Kant (rozprawa), niewydana,
• Wstęp do historii, nieukończony,
• Wstęp do historii Litwy, niewydany.

Przekłady

• Pindar: Ody (wybrane), niewydane,
• Horacy: Ody (wybrane), niewydane,
• Sofokles: Antygona, niewydane,
• Do Wenery (z greckiego), niewydane,
• J. Macpherson: Pieśń Osjana (fragm.),
• J. Addison: Cato (fragm. monologu Katona z 5 aktu),

Listy i materiały

• Do I. Czartoryskiej z lat 1785–1789,
• Do G.E. Grodka z lat 1787–1822,
• Korespondencja z S.R. Woroncowem z lat 1801–1807,
• Do Jana Śniadeckiego z lat 1801–1825,
• Korespondencja z P. Cycyanowem z lat 1802–1805,
• Korespondencja z S. Piattolim z lat 1803–1807,
• Korespondencja z A.M. Golicynem, Janem Śniadeckim, T. Czackim z 1803,
• Korespondencja z F. Gentzem z lat 1805–1806,
• Korespondencja z Lordem Stuartem Dudleyem z lat 1834–1852,
• O czasach dawnego rycerstwa w porównaniu do wieku teraźniejszego, niewydane.

Działalność masońska

W XVIII stuleciu Adam Jerzy Czartoryski aktywnie uczestniczył w życiu masońskim, co miało istotne znaczenie dla jego działalności. Wśród jego osiągnięć należy wymienić członkostwo w loży Świątynia Izis.

Dodatkowo, w 1811 roku pełnił rolę sędziego i został uznany za członka honorowego loży wolnomularskiej Bouclier du Nord. Swoją działalność w tym zakresie kontynuował również w latach 1819/1820, gdy był członkiem loży Kazimierz Wielki.

Rok 1820 przyniósł mu zaszczytne wyróżnienie w postaci członkostwa honorowego w loży Ciemności Rozproszone, co świadczy o jego znaczącej pozycji wśród wolnomularzy tamtych czasów.

---

Oceń: Adam Jerzy Czartoryski

---