Felicja Czerniaków

---

Życiorys

Do 1939 roku

Felicja Czerniaków, z domu Zwayer, przyszła na świat 1 czerwca 1883 roku w stolicy Polski. Pochodziła z rodziny żydowskiej, która była częściowo zasymilowana oraz mieszcząca się wśród średniozamożnych mieszkańców Warszawy. Jej ojcem był Edward (Efraim) Zwayer, a matką Salomea z d. Gościnny (Goscinny). Edward prowadził skład naczyń, który znajdował się przy ul. Granicznej 7. Prawdopodobnie Felicja dorastała jako jedynaczka.

Po ukończeniu państwowego gimnazjum w Warszawie, podjęła studia z zakresu chemii w Bernie, w Szwajcarii. Po powrocie do kraju zyskała doświadczenie pracując w laboratorium chemicznym. Zachowało się świadectwo jej naukowej działalności, w formie publikacji dotyczącej podwójnego chromoforu, którą napisała wspólnie ze Stanisławem Kostaneckim. Mimo początkowych sukcesów, zrezygnowała z kariery w nauce, kierując swoje zainteresowania w stronę edukacji.

W czasie I wojny światowej pracowała w Szkole Rzemieślniczej im. Ludwika Natansona, która funkcjonowała przy Gminie Żydowskiej w Warszawie. W 1916 roku uczyła przedmiotów takich jak język polski, geografię oraz chemię. Działała także jako nauczycielka fizyki i chemii w gymnazjum męskim Chinuch znajdującym się na pl. Krasińskich. To w Szkole Rzemieślniczej poznała swojego przyszłego męża, Adama Czerniakowa, który uczył tam matematyki oraz technologii. Ich ślub miał miejsce 24 lipca 1912 roku, a w efekcie ich związku urodził się syn Jan, który żył w latach 1914–1942.

W międzywojniu, Felicja razem z Eugenią Zweibaumową, mężatką Juliusza Zweibauma, zainicjowały działanie placówki edukacyjnej przy ul. Marszałkowskiej. Chociaż niektóre źródła sugerują, że była to szkoła średnia, istnieją również przesłanki, iż mogło chodzić o przedszkole. Również w tym okresie zdobyła tytuł doktora filozofii, najprawdopodobniej na Wolnej Wszechnicy Polskiej. Była aktywna w radzie rodziców w I Gimnazjum Związku Zawodowego Nauczycielstwa Polskich Szkół Średnich, które uczęszczał jej syn.

II wojna światowa

Getto warszawskie

23 września 1939 roku, kiedy trwała obrona Warszawy, Komisarz Cywilny przy Dowództwie Obrony Warszawy Stefan Starzyński mianował Adama Czerniakowa na komisarycznego prezesa Gminy Wyznaniowej Żydowskiej. Wkrótce po kapitulacji stolicy, niemieckie władze okupacyjne powierzyły mu przewodniczenie warszawskiemu Judenratowi. Felicja była jedną z pierwszych osób, które, deklarując podporządkowanie niemieckim rozporządzeniom, nałożyła naramienną opaskę z gwiazdą Dawida. 11 listopada 1940 roku, w związku z utworzeniem getta warszawskiego, przenieśli się ze swojego dotychczasowego miejsca zamieszkania przy ul. Wspólnej 58 na ul. Elektoralną 11. Ich ostatnią zmianą miejsca zamieszkania miała miejsce 13 grudnia 1941 roku, gdy zamieszkali w kamienicy pod Zegarem przy ul. Chłodnej 20.

Felicja, jako żona przewodniczącego, regularnie uczestniczyła w publicznych wydarzeniach, wspierając swojego męża w trudnych czasach. Wykorzystując swoją pozycję, angażowała się w pomoc dla najbardziej potrzebujących mieszkańców, zwłaszcza dzieci. Współpracowała z Centrala Związku Towarzystw Opieki nad Sierotami i Dziećmi Opuszczonymi (Centos), biorąc udział w organizacji różnych wydarzeń, takich jak „Miesiąc Dziecka”. W 1941 roku, za jej staraniem, wokół „Dobrej Woli” przy ul. Dzielnej 61, powstało schronienie dla blisko 400 dzieci. Inicjatywa ta spotkała się jednak z krytyką ze względu na warunki, które tam panowały w kontraście do sierocińców w innych częściach getta.

Dodatkowo Felicja utrzymywała kontakt z Januszem Korczakiem, zajmując się patronatem nad żydowskimi więźniami oraz Żydowską Orkiestrą Symfoniczną. Mimo trudności, to ona starała się dbać o pewne standardy życia w getcie. W miarę jak losy wojny się zaostrzały, Felicja zmagała się z coraz silniejszymi dolegliwościami zdrowotnymi, co miało związek z budzącymi się w niej lękami o rodzinę, zwłaszcza po ataku Niemców na ZSRR.

Po „aryjskiej stronie”

W dniu 22 lipca 1942 roku, Niemcy rozpoczęli masową akcję deportacyjną, co wywołało ogromny niepokój. W tej sytuacji Abraham Gepner, bliski współpracownik jej męża, przejął po niej opiekę, dając Felicji zatrudnienie w swoim Zakładzie Zaopatrywania. Po kilku dniach, gdy Niemcy przeszukali mieszkanie przy ul. Chłodnej, Felicja postanowiła uciekać. W tym czasie znalazła schronienie u doktora Józefa Steina w szpitalu na Czystem, gdzie ukrywała się niemal przez trzy dni. Zwiększające się zagrożenie zmusiło ją do przymusowej pracy na „aryjskiej stronie”, gdzie przez dziesięć miesięcy mieszkała w miejscu swojego przyjaciela z czasów studiów, dr Grabowskiej, przy ul. Bukowińskiej 28 na Mokotowie. W tym okresie używała fałszywego nazwiska – Anna Magdalena Orłowska.

W maju 1943 roku, niestety, została zatrzymana przez Kriminalpolizei za sprawą donosu. Przesłuchania dokonano w siedzibie Kripo przy Al. Ujazdowskich oraz Koszykowej. Na szczęście naczelnika wydziału, po ustaleniu jej tożsamości, nie zdołał wydać jej Gestapo. Felicja straciła jednak większość swoich osobistych rzeczy, w tym pamiątki po mężu. Po tym zdarzeniu kontynuowała ukrywanie się w różnych miejscach, gdzie oferowano jej wsparcie, w tym także prof. Apolinary Rudnicki. Z jej relacji wynikało, że pomogła wielu podopiecznym, oferując pomoc finansową i wsparcie w trudnych chwilach.

Losy powojenne

Po zakończeniu wojny, Felicja powróciła do Warszawy, gdzie podjęła pracę w Spółdzielni Wydawniczej „Książka” na Pradze. Działała także aktywnie w żydowskim komitecie przy ul. Targowej 42. W tych latach mieszkała w Grochowie, przy ul. Grenadierów 46a. W wyniku przypadkowego spotkania dowiedziała się, że naczelnik Kriminalpolizei, który przeprowadzał jej przesłuchanie, przeżył wojnę.

Prawdopodobnie na przełomie 1948 roku, za pomocą różnych osób, udało jej się odzyskać osiem brulionów z dziennika męża, natomiast jeden zaginął. Będąc w trudnej sytuacji finansowej, zgłosiła się do Żydowskiego Instytutu Historycznego, oferując dziennik do odpłatnego zakupu. Wówczas postać Adama Czerniakowa była źle postrzegana, co uniemożliwiło jej sprzedaż. Ostatecznie przekazała swoje zapiski krewnemu, który wyjeżdżał do Francji, mając nadzieję na ich publikację. W niezrozumiałych okolicznościach, dziennik trafił do Kanady, gdzie w 1964 roku został zakupiony przez izraelski instytut Jad Waszem.

Przez całe życie Felicja lamentowała za powrotem swojego syna Jana, nie wiedząc, że w lipcu 1942 roku zmarł on na tyfus w Kirgiskiej SRR. Zmarła 24 lutego 1950 roku i została pochowana w grobowcu rodzinnym na cmentarzu żydowskim przy ul. Okopowej w Warszawie.

Odniesienia w kulturze

Felicja Czerniaków stała się inspiracją dla postaci Karoli Orłowskiej – matki, która bezskutecznie czeka na powrót swojego syna, zaginionego podczas wojny. Jest to jedna z centralnych postaci opowiadania Stanisława Wygodzkiego zatytułowanego Czarna suknia. Warto dodać, że w adaptacji filmowej tego opowiadania z 1967 roku rolę Karoli Orłowskiej zagrała utalentowana Ida Kamińska.

---

Oceń: Felicja Czerniaków

---