Adam Czerniaków

---

Dziennik

6 września 1939 roku Adam Czerniaków rozpoczął pisanie osobistego dziennika w języku polskim. W swoich zapisach dokumentował ważne kwestie, które dotyczyły pełnionych przez siebie funkcji, takie jak problemy związane z życiem w getcie, istotne wydarzenia, polecenia od okupanta, jak również różnorodne rozmowy i spotkania, a także osobiste doświadczenia oraz refleksje. Ostatni wpis w dzienniku umieścił 23 lipca 1942 roku.

Po tragicznym samobójstwie Czerniakowa, jego dziennik, zapisany w dziewięciu brulionach, przeszedł pod opiekę żony. W maju 1943 roku, gdy została tymczasowo aresztowana, dziennik został jej odebrany. Po wojnie okazało się, że naczelnik Kriminalpolizei, który przesłuchiwał Felicję, przeżył wojnę i mieszkał w Józefowie. W drugiej połowie 1948 roku, dzięki staraniom żony, udało się odzyskać osiem brulionów, niestety jeden, piąty w kolejności, zaginął bezpowrotnie, obejmując zapisy od 14 grudnia 1940 roku do 22 kwietnia 1941 roku.

Będąc w trudnej sytuacji materialnej, Felicja Czerniaków próbowała sprzedać dziennik męża Żydowskiemu Instytutowi Historycznemu. Niestety, w tamtych czasach Czerniaków był oceniany bardzo krytycznie, co spowodowało brak zainteresowania ze strony instytutu. Ostatecznie jego żona przekazała dziennik bliskiemu krewnemu, który planował emigrować do Francji, mając nadzieję, że tam zostanie on opublikowany przez jedno z żydowskich wydawnictw. Z Francji dziennik w niewyjaśnionych okolicznościach trafił do Kanady, gdzie w 1964 roku został zakupiony przez izraelski instytut Jad Waszem.

W 1968 roku w Jerozolimie ukazało się pierwsze wydanie dziennika Czerniakowa (w tłumaczeniu hebrajskim). Natomiast w 1979 roku odnotowano wydanie w języku angielskim w USA. W Polsce dziennik zadebiutował drukiem w 1972 roku na łamach „Biuletynu Żydowskiego Instytutu Historycznego” w oryginale po polsku. W 1983 roku został wydany jako książka pod tytułem Dziennik getta warszawskiego. 6 IX 1939 – 23 VII 1942 z opracowaniem Mariana Fuksa. Istniało również wydanie w języku niemieckim.

Dziennik staje się unikalnym źródłem wiedzy o historii warszawskiego getta, a mimo że nie był pisany z zamiarem literackim, posiada dużą wartość literacką. Marian Fuks określił go jako „jeden z najbardziej autentycznych i dramatycznych dokumentów martyrologii Żydów polskich”. Israel Gutman uznaje ten dziennik za „jeden z najważniejszych ocalałych dokumentów czasu Zagłady”.

Światopogląd

Adam Czerniaków, o świeckim wykształceniu, od najmłodszych lat nie odczuwał więzi z judaizmem ani żydowskimi tradycjami. Marcin Urynowicz sugeruje, że odmowa kontynuowania rodzinnych tradycji handlowych, a także jego skłonność do działania społecznego i naukowego, doprowadziły do konfliktów z bardziej konserwatywnymi członkami rodziny, szczególnie z ojcem oraz dziadkiem.

W młodzieńczych latach Czerniaków miał styczność z socjalizmem, gdzie jednym z jego mentora był Maksymilian Halpern – aktywista I Proletariatu oraz Żydowskiej Organizacji PPS, który prowadził warsztaty rzemieślnicze przy warszawskiej gminie żydowskiej oraz brał udział w tworzeniu Uniwersytetu dla Wszystkich. W otoczeniu lewicowej inteligencji żydowskiej, z którym był związany, propagowano postulaty postępu społecznego oraz obowiązek edukacji wśród ludności żydowskiej, a także „produktywizacji”, coś co miano na celu dążenie do integrowania Żydów z dominującą polską społeczeństwem. Ciekawym dowodem na jego zaangażowanie w sprawy polskie była jego postawa podczas strajku studenckiego w 1905 roku, a także aresztowanie przez Ochranę w 1909 roku.

W 1919 roku Czerniaków wziął udział w Zjeździe Powszechnym Polaków Wyznania Mojżeszowego Wszystkich Ziem Polskich. W swoich młodzieńczych przekonaniach visualizował integrację Żydów i Polaków, co sprawiało, że wierzył w to, iż ich interesy są zbieżne. Choć nie utożsamiał się z nacjonalizmem żydowskim, potrafił wchodzić w sojusze z przedstawicielami żydowskich partyj i syjonistycznych. Pomimo tego, nigdy nie porzucił swojej żydowskiej tożsamości, a jego działania w sferze społecznej i politycznej były nastawione na ochronę interesów Polaków wyznania mojżeszowego.

Od momentu nieudanych wyborów do warszawskiej Rady Miejskiej w 1919 roku, jego sympatia do narodowych środowisk żydowskich rosła. Z biegiem lat stał się także zdecydowanym krytykiem idei asymilacyjnych. Urynowicz zwraca uwagę, że Czerniaków z pewnością czuł się dumny ze swojego żydowskiego pochodzenia, było to jednak niezależne od poczucia patriotyzmu w Polsce. Tak czy inaczej, starał się łączyć w sobie duma narodową żydowską i polski patriotyzm, pomimo trudności związanych z tym zadaniem.

Wspierał ideę „produktywizacji” żydowskiej społeczności w Polsce oraz transformacje tradycyjnej struktury gospodarczej tej grupy. W tym celu postulował m.in. poprawę jakości szkolnictwa zawodowego oraz bronił interesów żydowskiego rzemiosła. Jego działalność w Jointcie sprzyjała rozwojowi żydowskiego przemysłu budowlanego, a także liberalnym przekonaniom gospodarczym.

Należał do zwolenników merytokracji i w latach 30. przyjął apolityczną postawę, co prowadziło do jego osamotnienia w życiu społeczno-politycznym zarówno w Polsce, jak i w społeczności żydowskiej, uwikłanej w ideologiczne partyjny konflikty. Częściowo sympatyzował z syjonizmem, co objawiło się w próbie udziału w demonstracji 12 czerwca 1930 roku w Warszawie przeciwko zablokowaniu przez Wielką Brytanię żydowskiej emigracji do Palestyny. Mimo negatywnego stosunku do rządów sanacyjnych, starał się z pragmatycznych pobudek utrzymywać dobre relacje z obozem rządzącym.

Kluczem do zrozumienia pozornie sprzecznych momentami wyborów życiowych Czerniakowa są kształtujące jego osobowość w latach młodości idee pozytywistyczne, w które wierzył i które realizował do końca życia. Wobec problemów społeczeństwa żydowskiego zajmował na ogół takie stanowisko, jakie propagowali pozytywiści dążący do zbliżenia polsko-żydowskiego […] Zawsze jednak celem ostatecznym, nawet jeśli przyjęty kierunek działania mógł sprawiać inne wrażenie, było realizowanie najlepiej pojmowanych interesów polskich Żydów. Z tego też względu nie bał się najcięższych, także niepopularnych wyzwań, starając się przez całe życie cierpliwie realizować hasła pracy organicznej.

Marcin Urynowicz, Adam Czerniaków 1880–1942. Prezes Getta Warszawskiego. Wołowiec: IPN, 2009, s. 49.

Oceny postaci Czerniakowa

W czasie międzywojennym Adam Czerniaków nie cieszył się zbyt dużym zaufaniem wśród Żydów, jako lider niepełnoprawny. Nie był związany żadną partią polityczną, co dodatkowo ograniczało jego wpływy. Dodatkowo, nie potrafił posługiwać się jidysz, co bardzo utrudniało komunikację z członkami społeczności żydowskiej.

Pełniąc rolę przewodniczącego warszawskiego Judenratu, Czerniaków stał się obiektem ostracyzmu i wewnętrznej krytyki. Oskarżano go o despotyzm, próżność oraz nadmierne przywiązywanie wagi do ceremoniału. W getcie ogromne emocje wzbudzał nawet fakt, że Niemcy pozwolili mu na używanie samochodu. Istniały głosy, które stwierdzały, że właśnie jego śmierć mogą być wynikiem tego, że odebrano mu tę możliwość. Krytyka dotyczyła także domniemanych faworyzacji asymilatorów oraz konwertytów, a również nadużyć dokonywanych przez niektórych urzędników Judenratu i członków ŻSP.

Czerniaków oskarżany był o słabość i uległość wobec niemieckiego okupanta; niektórzy przypisali mu rolę zdrajcy, z racji jego milczenia przy wiedzy o zbliżających się masowych mordach. Icchak Kacenelson uznał go za takiego właśnie zdrajcę, który pomimo wiedzy, nie ostrzegł społeczności żydowskiej przed nadchodzącym niebezpieczeństwem.

Samobójstwo Czerniakowa – za późno, dowód słabości. Powinien był wezwać do oporu. Słaby człowiek.

Emanuel Ringelblum wyrażał się w podobnym tonie, stwierdzając:

Mógł popełnić samobójstwo w inny sposób, jako przywódca ostrzegający swą społeczność. Nie mogłem wybaczyć mu tego, że postanowił umrzeć jako człowiek prywatny.

Jednak jak zauważa Israel Gutman, zarzuty te mogą nie być zasadne, gdyż również w boleśnie trudnych okolicznościach, organizacje podziemne nie podjęły jednoznacznych kroków w kierunku oporu wobec niemieckiej polityki. Barbara Engelking dodaje, że latem 1942 roku ani Czerniaków, ani organizacje podziemne nie miały wystarczającego autorytetu, by zmobilizować mieszkańców getta do walki. Z drugiej strony, krąg przyjaciół i współpracowników Czerniakowa był zdania, że jego samobójstwo nie powinno być oceniane tak jednoznacznie.

Uwiecznił swe imię bardziej przez swoją śmierć niż przez całe życie. Jego koniec dowiódł ostatecznie, że działał i trudził się dla dobra swego ludu, że starał się o jego dobrobyt i przetrwanie, choć nie wszystko co robiono w jego imieniu, godne jest pochwały.

Po latach krytyka skierowana w stronę Czerniakowa dotyczyła również jego sprzeciwienia się niemieckim planom „produktywizacji” Żydów. Część ocalonych i historyków sądziła, że realizacja tych planów mogłaby przedłużyć istnienie warszawskiego getta. Zarzucano mu, że zwalczał ruch oporu oraz wszelkie przejawy buntu.

Opinie na temat Czerniakowa zmieniały się z biegiem lat. Jego przyjaciele oraz bliscy współpracownicy pozytywnie go oceniali, zauważając, że ich spojrzenie na jego postać złagodniało z upływem czasu, co było efektem lepszego zrozumienia złożoności kontekstu, w jakim przyszło działać temu przywódcy. Wyjątkowe podkreślenie uczciwości Czerniakowa jako przewodniczącego Judenratu dostrzega także Gutman, który nawiązuje do słów Mordechaja Tenenbauma, uznającego Czerniakowa za jednego z trzech „prawdziwie uczciwych” przewodniczących Judenratów w okupowanej Polsce.

Engelking podkreśla, że Czerniaków nie był pozbawiony ludzkich wad, mimo to uważa, iż nie przejawiał cech megalomana, a jego działania były instrumentalne w obronie warszawskich Żydów. Ważnym elementem w jego ocenie była postawa w obliczu niemieckich planów, to on sam przyznał, iż miał zaufanie do Auerswalda, co okazało się zgubne.

Czerniaków był gotów iść na kompromisy z Niemcami, żeby ratować warszawskich Żydów. Ale granicą tych kompromisów było wydawanie Żydów na śmierć. Może wierzył, że uda się uratować getto przez pracę i działalność pożyteczną dla Niemców, ale nie był gotów – jak np. Chaim Mordechaj Rumkowski w Łodzi – ratować „produktywnych” Żydów kosztem życia pozostałych.

W słowach Mariana Fuksa można zauważyć:

Chyba nie wszystko z tego, co robił, było słuszne ze społecznego i politycznego punktu widzenia, nawet w dążeniu do ratowania tego, co się da. Faktem jest, że nie zdołał dojrzeć w porę rzeczywistych celów polityki hitlerowskiej stając się mimo woli narzędziem w rękach okupanta.

Ponadto Fuks zauważa, że pod względem moralnym, Czerniaków reprezentował wysokie standardy, a w obliczu niemieckich działań często stawiał opór i domagał się ich złagodzenia. Co więcej, był świadomy zagrożenia i nie raz padał ofiarą represji za odmowę wykonania pewnych poleceń.

Marcin Urynowicz zauważa natomiast, że Czerniaków zyskał sobie wrogów przez swoje nastawienie do dogmatyzmów i ideologicznych skrajności. Pokrywał się z etosem pragmatyzmu, starając się zawsze kierować na dobro społeczności żydowskiej, w której się nieustannie czuł. Jego działania sięgały od akulturacji po ustępstwa wobec hitlerowców, zawsze jednak zachowując granice przyzwoitości.

Odniesienia w kulturze

Adam Czerniaków, postać historyczna, znalazł swoje odzwierciedlenie w kulturze na różnorodne sposoby. Był inspiracją dla inżyniera Lewina, jednego z głównych bohaterów dramatu Smocza 13, autorstwa Stefanii Zahorskiej.

Jego tragiczne życie oraz samobójcza śmierć zostały przedstawione w filmie biograficznym pt. Korczak z 1990 roku, w reżyserii Andrzeja Wajdy. W tę wyrazistą rolę wcielił się Aleksander Bardini, dodając głębię postaci.

Dodatkowo Adam Czerniaków jest jednym z głównych protagonistów w dramacie wojennym Uprising z 2001 roku, wyreżyserowanym przez Jona Avneta. W tym filmie postać Czerniakowa zagrał Donald Sutherland.

Publikacje

Adam Czerniaków był nie tylko uznawanym publicystą, ale również autorem licznych prac naukowych, które dotyczyły szerokiego zakresu tematów, w tym chemii przemysłowej, chemii użytkowej, a także cukiernictwa i piekarnictwa. Jego teksty były publikowane w wielu renomowanych czasopismach, takich jak: „Izraelita”, „Nasze Życie”, „Miesięcznik Żydowski”, „Głos Gminy Żydowskiej” oraz „Handwerker Cajtung”. Co więcej, pisał wiersze okolicznościowe w języku polskim.

Wśród jego licznych publikacji wyróżniają się szczególnie następujące dzieła:

• Über einige Zuckerarten (1907),
• Hydrogenisation des Pyrrols (1912),
• Silniki wybuchowe (1919),
• Zniszczenie wojenne w budynkach w Polsce (1921),
• Zniszczenie wojenne w lasach polskich (1921),
• Przemysł materiałów budowlanych w Polsce (1921),
• Szkolnictwo zawodowe (1924),
• Statystyka rzemiosła i drobnego przemysłu w Warszawie (1924),
• Ustawa przemysłowa (1926),
• Udział Żydów w odbudowie zniszczeń wojennych w Polsce (1938).

---

Oceń: Adam Czerniaków

---