Pałac Raczyńskich w Warszawie

---

Historia

Do 1939

Na początku XVIII wieku na tym terenie istniał inny budynek, który został wzniesiony najprawdopodobniej według wizji Tylmana z Gameren, a jego właścicielem był Jakub Schulzendorff, członek Rady Miejskiej. Była to imponująca konstrukcja, 3-kondygnacyjna i 13-osobna, z portykiem kolumnowym.

W 1717 roku biskup kujawski, Konstanty Felicjan Szaniawski, nabył tę budowlę i przekształcił ją w pałac barokowy. Kolejnymi właścicielami pałacu byli Jan Szembek w 1721 roku, po którym zarządzała nim jego żona Ewa z Leszczyńskich, a następnie Stanisław Mycielski od 1762 roku. W około 1775 roku fasadę licznych zmian architektonicznych udokumentował Bernardo Bellotto na swojej weducie, ukazującej widok na ulicę Długą.

Rok 1786 przyniósł nowego właściciela w osobie generała Filip Raczyńskiego, który w 1787 roku przekazał pałac swojemu teściowi, Kazimierzowi Raczyńskiemu. W tym czasie rozpoczęła się modernizacja gmachu w stylu klasycystycznym, z możliwym udziałem Stanisława Zawadzkiego lub Jana Chrystiana Kamsetzera. W centralnej osi budynku architekt podkreślił portyk kolumnowy, umiejscowiony na wyższych kondygnacjach, kończąc całość trójkątnym szczytem.

Najbardziej okazałą częścią pałacu stała się Sala Balowa, zajmująca dwa piętra i uznawana za jedną z najpiękniejszych w stolicy. Ozdobiono ją licznymi płaskorzeźbami, sztukaterią oraz kopiami obrazów zamówionych przez Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1766 roku, przedstawiających Zgodę, Sprawiedliwość, Współzawodnictwo i Wspaniałomyślność. Remont zakończono przypuszczalnie w 1789 roku, kiedy to połączono pałac korytarzem z południową lożą w kościele św. Ducha.

Kazimierz Raczyński, postać kontrowersyjna, uznawany za przekupnego intryganta oraz agenta Rosji, uciekł z Warszawy rankiem 17 kwietnia 1794 roku, tuż przed wybuchem insurekcji warszawskiej. W czerwcu 1794 roku, po jego ucieczce, Rada Najwyższa Narodowa osiedliła się w opustoszałym pałacu, pełniąc rolę najwyższej władzy cywilnej podczas powstania kościuszkowskiego.

W 1806 roku, gdy Francuzi zajęli Warszawę, budynek stał się siedzibą kwater dla francuskich oficerów, gdzie nocowali m.in. Louis Nicolas Davout, Joachim Murat i Jean Lannes. W 1810 roku, w wyniku podziałów majątkowych, pałac przeszedł na własność Atanazego Raczyńskiego, syna Filipa Raczyńskiego, a w 1827 roku został sprzedany rządowi Królestwa Polskiego. Od 1828 roku pałac stał się siedzibą Komisji Rządowej Sprawiedliwości. Przez remodelację, w trosce o bezpieczeństwo archiwów, umieszczono kraty w oknach na parterze, a herb Nałęcz Raczyńskich zniknął z fasady.

W 1853 roku wschodnią oficynę, przylegającą do klasztoru paulinów, podniesiono do wysokości dwóch pięter, a także zmieniono ponadto drewniane oficyny z ulic Wąskiej (obecnie Kilińskiego) i Podwala na murowane, na zlecenie Alfonsa Kropiwnickiego. Najważniejsze instytucje zaczęły zajmować gmach w kolejnych latach – w 1876 roku zainstalowano Sąd Handlowy.

Podczas pierwszej wojny światowej, Niemcy, którzy okupowali Warszawę od 1915 roku, zarekwirowali wszystkie elementy mosiężne, w tym klamki. Po wojnie, w 1919 roku, przeznaczono budynek na siedzibę Ministerstwa Sprawiedliwości, które remontowano etapami w latach 1922, 1927 oraz między 1930 a 1936 rokiem, według planów Mariana Lalewicza. Podczas ostatniego rekonstrukcji, w tympanonie zamieszczono głowę Temidy, symbolizującą sprawiedliwość.

II wojna światowa

W trakcie II wojny światowej, pałac stał się siedzibą niemieckiego sądu dla okupowanych ziem (Deutsches Obergericht), zajmującego się sprawami przestępczymi, w których oskarżonymi byli Niemcy oraz volksdeutsche. W dniu 24 stycznia 1944 roku, przy muru strony ulicy Kilińskiego, rozstrzelano pięćdziesięciu mężczyzn przywiezionych z Pawiaka – to był jeden z wielu brutalnych aktów w ciągu okupacji.

Począwszy od pierwszych dni warszawskiego powstania, w pałacu formował się Batalion „Wigry II”, a w dniu 4 sierpnia 1944 roku rozpoczęto w nim utworzenie Centralnego Powstańczego Szpitala Chirurgicznego nr 1. W dniach 12 i 13 sierpnia część rannych z obsługiwanego przez nieco pod ostrzałem szpitala Św. Jana Bożego ewakuowano do pałacu, a 14 sierpnia również rannych ze spalonego szpitala znajdującego się przy ul. Barokowej 5. Szpital zlokalizowany na Długiej 7 był największą placówką medyczną podczas powstania w rejonie Starego i Nowego Miasta.

Z kolei pomiędzy 13 a 26 sierpnia, pałac pełnił funkcję Komendy Głównej AK, która przeniosła się z gmachu przy ul. Barokowej. W dniu 13 sierpnia na wszystkich piętrach oraz w piwnicach pałacu znalazło się setki rannych w wyniku wybuchu czołgu-pułapki przy ulicy Kilińskiego, co spowodowało poważne uszkodzenie prawego skrzydła budynku. Na skwerze przed gmachu przy Kilińskiego wykopano około 10 grobów, w których spoczęło ponad 150 ofiar, a później ich ciała zostały ekshumowane w kwietniu 1945 roku.

Nocą z 1 na 2 września grupa około 60 lżej rannych żołnierzy, lekarzy oraz sanitariuszek, udała się na ewakuację przez właz na placu Krasińskich. Wczesnym rankiem 2 września 1944, po opuszczeniu Starego Miasta przez powstańców, gmach zajęli Niemcy oraz Ukraińcy, którzy natychmiast, około godziny 14:00, zamordowali większość przebywających tam rannych. Dokładna liczba ofiar zbrodni w pałacu Raczyńskich nie jest znana. Wiadomo jedynie, że w dniu 2 września w szpitalu przebywało około 450 rannych, a ciała zamordowanych zostały najpierw oblane benzyną i spalone, aby uniknąć epidemii, co oszacowało PCK na około 200.

Ponadto wielu lżej rannych, którzy dzień wcześniej zostali wydani nakaz opuszczenia budynku, zostało zamordowanych na ulicy Podwale (większość z nich zastrzelono w międzymurzu staromiejskich murów obronnych). W tej dramatycznej sytuacji, 4 i 5 września 1944 roku z widowiskowego obozu, uratowano, z pomocą ekipy PCK, kilkudziesięciu ocalałych, skrywających się w piwnicach budynku, mimo że Niemcy wrzucili podpalone przedmioty do środka.

Po 1945

Choć wnętrza pałacu przetrwały, jego zewnętrzna część została poważnie uszkodzona podczas wojny, a dach się zawalił. Uległ zniszczeniu narożnik gmachu od ulic Podwale i Kilińskiego. Pomimo poważnych uszkodzeń, ocalały piwnice, a zniszczenia budynku oszacowano na około 65%.

Odbudowa pałacu miała miejsce w latach 1948–1950, zrealizowana według projektu architektów Władysława Kowalskiego i Borysa Zinserlinga, w stylu klasycystycznym. Wygląd zewnętrzny głównego korpusu, z głową Temidy w tympanonie, pozostał praktycznie niezmieniony. Oficynę od strony Podwale obniżono o jedno piętro, aby zrównać ją wysokością z sąsiednią zabudową. Przez lata 1972–1976 restauracja Salonu Balowego nadano nowy wygląd.

Na drugim piętrze, pod koniec 1949 roku, zainstalowano biura Ministerstwa Górnictwa. W kolejnych miesiącach na parterze i pierwszym piętrze osiedliło się Ministerstwo Oświaty. W końcu 1951 roku rozpoczęto przenoszenie zbiorów Archiwum Główne Akt Dawnych (AGAD) z pałacu Pod Blachą do pałacu Raczyńskich, gdzie instytucja ta funkcjonuje do dzisiaj. W 1965 roku pałac został wpisany do rejestru zabytków.

Upamiętnienia

W latach pięćdziesiątych XX wieku na elewacji budynku umieszczono dwie tablice pamiątkowe autorstwa Tchorka. Pierwsza z nich, umiejscowiona od strony ulicy Kilińskiego, jest hołdem dla 50 ofiar egzekucji ulicznej z stycznia 1944 roku. Druga tablica, znajdująca się od strony ulicy Długiej, upamiętnia około 430 zamordowanych w szpitalu powstańczym we wrześniu 1944 roku.

Na początku lat sześćdziesiątych na fasadzie pałacu, przy głównym wejściu, zainstalowano marmurową tablicę z inskrypcją „Metryki Koronne”. Tablica ta została odnaleziona w ruinach przedwojennej siedziby AGAD, mieszczącej się przy ulicy Długiej 24, a pierwotnie pochodziła z Zamku Królewskiego.

W 2015 roku, po lewej stronie głównego wejścia, wmurowano tablicę upamiętniającą Wacława Karłowicza. Dodatkowo, południowa oficyna pałacu ma osobny adres – ul. Podwale 23. Na fasadzie tego budynku zainstalowano dwie tablice pamiątkowe: pierwsza, poświęcona Batalionowi „Wigry”, została odsłonięta w 1995 roku, natomiast druga, upamiętniająca Orlęta, umieszczona jest od strony ulicy Kilińskiego i odsłonięta w 1999 roku.

Inne informacje

Na zewnątrz budynku, tuż przy głównym wejściu, można dostrzec parę XVIII-wiecznych gaśników na pochodnie, które są w pełni reprezentatywne dla tego okresu. Te wyjątkowe trzykomorowe elementy konstrukcyjne zostały starannie przemieszczone z podwórza do ich pierwotnej lokalizacji podczas remontu pałacu, który miał miejsce w latach 1930–1936.

---

Oceń: Pałac Raczyńskich w Warszawie

---