Mury obronne w Warszawie

---

Historia

Pierwsza linia murów

Budowa pierwszych segmentów warszawskich murów obronnych miała miejsce prawdopodobnie w okolicach 1280 roku, kiedy to zarządzał książe mazowiecki Konrad II. Proces ten trwał aż do panowania Bolesława II i Trojdena I. Najstarsza znana wzmianka o murach pochodzi z 1326 roku, gdzie w dokumencie dla klasztoru czerwińskiego podano, że proboszcz kościoła św. Jana znajdował się „w obrębie murów Warszawy”. Kolejne odniesienie pojawia się w 1339 roku w kontekście akceptacji miejscowości przez legatów papieskich, w którym Warszawa opisano jako „miejsce bezpieczne, jako otoczone murem”.

Wczesne obwałowania obejmowały Brama Nowomiejska (z północno-zachodniej części murów) oraz Bramę Krakowską (w obrębie obecnego placu Zamkowego). Pierwszy odcinek o długości około 300 metrów powstał między Bramą Krakowską a ulicą Wąski Dunaj, gdzie zlokalizowano również Basztę Rycerską. W końcu XIV wieku, mury otoczyły obszar od Wąskiego Dunaja do Bramy Nowomiejskiej, a kontynuacje budowy kierowano aż do Wisły. Z kolei po 1379 roku rozpoczęto budowę muru od strony Wisły, prowadząc w kierunku Wieży Marszałkowskiej.

W dokumencie z 23 listopada 1379 roku, książe Janusz I zobowiązał mieszkańców do obudowy murami całego miasta, co spowodowało powstanie muru o długości około 1200 metrów, obejmującego teren o powierzchni 8,5 ha. W ramach tego zadania wzniesiono nie tylko same mury, ale także szereg baszt oraz wież, w tym:

• Brama Krakowska,
• Baszta Rycerska,
• Brama Poboczna,
• Brama Nowomiejska z szyją bramną i późniejszym Barbakanem,
• Wieża Biała z furtą,
• Wieża Gnojna z furtą,
• Wieża Marszałkowska (najwyższa),
• Wieża Grodzka (zamkowa),
• Wieża Dworzańska (zamkowa),
• Baszta Prochowa,
• Wieża Żuraw (Żóraw – rejon zamku).

Wieże i baszty w Warszawie przyjęły prostokątne formy, z wyjątkiem Białej (wieloboczna) oraz Marszałkowskiej (okrągła).

Druga linia murów i Barbakan

Na początku XV wieku, istniejące umocnienia zaczęły być oceniane jako niewystarczające. W odpowiedzi na to, przystąpiono do budowy drugiej linii murów, która od zamku prowadziła do Wieży Marszałkowskiej, co było zgodne z przywilejem księcia Janusza I z 1413 roku. Między połową XV a początkami XVI wieku stworzono drugą linię murów w odległości 9 do 14 metrów od pierwotnych obwałowań. Różnica wysokości pomiędzy zwieńczeniem nowej linii a strzelnicami w pierwszej linii wynosiła około 4 metrów. W celu uzyskania optymalnej wysokości, fosy wykopano na głębokość około 4 metrów przed drugą linią, co skutkowało większą efektywnością obronną.

Budowa fosy wymagała również dostępu mostów. W wyniku tego, jeden most powstał przy Bramie Nowomiejskiej, która później przekształciła się w Barbakan (jako ostatni element murów), a kolejny znajdował się przy Bramie Krakowskiej (w obrębie placu Zamkowego, odsłoniętym w latach 80. XX wieku). Pomimo postępu technologicznego, w XVI wieku umocnienia stały się już przestarzałe w związku z rozwojem artylerii, co obniżyło militarne znaczenie Barbakan.

Osadnictwo w okolicach Warszawy już w XIV wieku nawiązywało relacje z obszarami poza murami, co stanowiło niewystarczającą przestrzeń dla rosnącej populacji.

Utrata znaczenia

W latach 1621–1624 powstał nowy system umocnień ziemno-bastionowych, znany jako Wał Zygmuntowski, który oddalił się od pierwotnych murów. Podczas potopu szwedzkiego, nasze mury uległy uszkodzeniu, a po wojnie nie zostały naprawione. Brak dbałości o mury wynikał z ich brakującego znaczenia obronnego, przez co stanowiły w pewnym sensie przeszkodę w rozwoju miasta. Z biegiem XVII wieku, mury były coraz bardziej rozbierane na potrzeby urbanistyczne.

Choć bramy oraz wieże zachowały się w dobrym stanie, nowe przejścia były wybijane dla wygody. W XVIII wieku w miejscu murów zaczęły powstawać zabudowania, początkowo drewniane, a następnie kamienice w XIX wieku. Z kolei w XVIII wieku, miasto otoczyło nowe wały, tak zwane Okopy Lubomirskiego, pełniące rolę sanitarną. W XIX wieku miejskie bramy uległy zniszczeniu ze względu na ich zbyt wąski rozmiar w kontekście potrzeb mieszkańców.

W drugiej połowie XIX wieku, umocnienia niemalże całkowicie zostały zakryte przez nowe budownictwo, a ich rolę militarną przejęły fortyfikacje na przedmieściach, tworzone w różnych okresach historycznych, takich jak insurekcje kościuszkowskie, czy w czasie Księstwa Warszawskiego oraz w czasie powstania listopadowego, co doprowadziło do utworzenia pierścienia fortów z cytadelą, znaną jako Twierdza Warszawa.

Renowacja

Pierwsze inicjatywy dotyczące renowacji murów miały miejsce w 1936 roku pod nadzorem Jana Zachwatowicza oraz z inicjatywy zarządu miasta. Prace skupiły się na odkryciu fragmentu od Bramy Pobocznej (Wąski Dunaj) do Barbakan, w trakcie którego dokonano odkrycia fosy oraz usunięcia zabudowy. Odtworzone części murów przeżyły II wojnę światową, co pozwoliło na podjęcie kontynuacji prac po zakończeniu konfliktu, a zniszczenia Starego Miasta paradoksalnie ułatwiły cały proces. Renowacje rozpoczęto w 1949 roku, a w latach 1950–1955 dążono do rekonstrukcji całych fortyfikacji, w tym Barbakan oraz Wieżę Prochową.

Jednakże sposób odbudowy wywołał kontrowersje z uwagi na brak oparcia w źródłach. W latach 1957–1963, starano się jedynie uwidocznić zachowane fragmenty murów. Ostatni etap konserwacji obejmował renowację murowanego mostu nad fosą prowadzącego do dawnej Wieży Krakowskiej, a na placu stworzono pasy z cegły klinkierowej, wskazując narożniki historycznych murów. Od 1996 roku przeprowadzano prace konserwatorskie, mające na celu poprawę kondycji murów oraz ich estetyki.

W ramach tych działań, wykonano wzmacnianie konstrukcji, usunięto dolegliwości w obszarze powierzchni elewacyjnych, a także wzmocniono korony murów. W latach 2007–2009, przeprowadzono gruntowny remont, osuszając fundamenty, zakładając izolacje przeciw wilgoci oraz wdrażając instalację iluminacyjną. Dzięki temu projekt w 2009 roku zdobył Nagrodę im. Jean-Paula L’Alliera, uznawaną za wyróżniający się projekt rewitalizacji na obszarze wpisanym na Listę UNESCO.

W kwietniu 2011 roku, nadano imiona istniejącym ciągom pieszym, nazywając je międzymurzem Piotra Biegańskiego oraz międzymurzem Jana Zachwatowicza. W Barbakanie można znaleźć wystawę poświęconą tematyce murów obronnych w Muzeum Warszawy.

Tablice pamiątkowe na murach obronnych

Na wewnętrznej stronie murów obronnych, w miejscu pomiędzy historyczną Bramą Krakowską a Furtą Poboczną, znajdują się znaczące tablice pamiątkowe. Upamiętniają one ważne postaci historyczne, w tym:

• Józsefa Antalla seniora,
• Marii Konopnickiej,
• Casimira Delavigne,
• Bernardo Bellotto,
• Wiktora Gomulickiego,
• Żołnierzy Batalionu AK „Gustaw”.

Ważniejsze obiekty w obrębie murów

W obrębie murów obronnych Warszawy znajduje się wiele interesujących obiektów, które przyciągają uwagę zarówno mieszkańców, jak i turystów. Wśród nich warto wymienić:

• Pomnik Jana Kilińskiego,
• Pomnik Małego Powstańca,
• Rzeźba Oświęcim II,
• dwie tablice pamiątkowe Tchorka, które znajdują się na murze wewnętrznym oraz przy ulicy Wąski Dunaj 7.

Te miejsca nie tylko upamiętniają ważne wydarzenia z historii Warszawy, ale również stanowią świadectwo jej bogatego dziedzictwa kulturowego.

---

Oceń: Mury obronne w Warszawie

---