Pałac Krasińskich w Warszawie

---

Historia

Budowa pałacu

Jan Dobrogost Krasiński był właścicielem terenu, który znajdował się pomiędzy ulicami Długą oraz Świętojerską, gdzie miał swój dwór otoczony ogrodem. Dzięki uchwale sejmowej z stycznia 1677 roku, która uwolniła tę posesję spod praw miejskich, rozpoczęto budowę okazałego założenia pałacowego. W trakcie lat 1681–1685 Krasiński nabył również pobliskie działki, co umożliwiło zaplanowanie rozleglejszej rezydencji.

W 1682 roku korpus główny budowli osiągnął stan surowy. Prace budowlane trwały przez wiele lat, a część dotycząca wykończenia wnętrz była szczegółowo udokumentowana w zapiskach właściciela. Wyspecjalizowani rzemieślnicy, którzy zajmowali się dekoracjami oraz malowaniem sufitów i wykonaniem drewnianych posadzek, pracowali intensywnie. Z danych wynika, iż w 1684 pałac przyjął ostateczny kształt zewnętrzny, jednak na bogato zdobione dekoracje zewnętrzne trzeba było poczekać jeszcze kilka lat.

W końcowym etapie lat 80. XVII wieku rozpoczął się drugi etap budowy. W 1689 roku prace nad tympanonami rozpoczął gdański rzeźbiarz Andreas Schlüter, natomiast do 1695 roku dodano wiele ozdób, w tym portale, kominki oraz obramowania okienne. Prace odbywały się równocześnie z budową oficyjnej kuchni oraz oranżerii. Choć nie zrealizowano do końca wszystkich zaplanowanych budowli, korpus główny pałacu był prawdopodobnie zamieszkany już w drugiej połowie lat 80. XVII wieku.

Aarchitektem odpowiedzialnym za projekt był Tylman z Gameren, Holender, który przybył do Polski na zaproszenie Lubomirskich. W Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie zachowało się wiele jego szkiców odzwierciedlających wizje budynku. Do zespołu architektonicznego należeli także inni uzdolnieni rzemieślnicy, w tym Józef Szymon Bellotti i Jakub Solari. W zamyśle rezydencja miała nawiązywać do wzorców francuskich i zadowalać wymagania magnaterii, rywalizując pod względem piękna z innymi pałacami, jak np. pałac w Wilanowie.

XVIII wiek

W marcu 1699 roku, w wyniku organizowanego balu, w pałacu gościł król August II Mocny. W tym okresie pałac był również miejscem istotnych wydarzeń narodowych, jak uroczystość podpisania pokoju w Karłowicach. Niestety prace nad udekorowaniem wnętrz zakłóciła III wojna północna oraz barbarzyńskie obłożenie przez Szwedów w 1702 roku. Za życia fundatora nie przeprowadzono żadnych gruntownych renowacji budowli, ani nie dokończono pierwszego projektu.

Po śmierci Krasińskiego, w 1717 roku, pałac przeszedł na własność jego wnuka, Błażeja Jana Krasińskiego, który rzadko przebywał w okazałej rezydencji, co doprowadziło do dalszej degradacji obiektu. Bezpotomne odejście Błażeja w 1751 roku spowodowało rozdzielenie majątku pomiędzy członków rodziny. W 1763 roku biskup kamieniecki Adam Stanisław Krasiński stał się jedynym właścicielem pałacu po spłaceniu innych spadkobierców. W 1765 roku budowlę zakupiła Rzeczpospolita, aby uczynić z niej siedzibę Komisji Skarbowej Koronnej, a budynek uzyskał nową nazwę – pałac Rzeczypospolitej. Choć pałac był w złym stanie, rozpoczęto przekształcenia pod kierownictwem Jakuba Fontany w 1766 roku.

W 1766 otwarto dla publiczności Ogród Krasińskich, a pierwszy etap rewitalizacji ukończono w 1768 roku. Równocześnie podjęto decyzje dotyczące reorganizacji wnętrz, które miały dostosować je do nowej funkcji administracyjnej. W tym czasie pałac znacznie wzbogacił się w dekoracje architektoniczne oraz malarskie, wprowadzając nowe arrasy z Wawelu. Niestety, projekt budowy nowych obiektów w obrębie kompleksu, opracowany przez Fontanę w 1773 roku, nie doczekał się realizacji. Podejmowane później próby rozbudowy projektu, m.in. przez Augusta Moszyńskiego, również nie zostały wprowadzone w życie.

Grudzień 1782 roku przyniósł dramatyczne wydarzenie – wielki pożar zniszczył znaczną część pałacu. To tragiczne wydarzenie uwiecznił na rysunkach Jan Piotr Norblin. Pożar spalił wiele wnętrz, lecz pałac odbudowano do grudnia 1783 roku według projektu Dominika Merliniego. Zmiany dotyczyły między innymi pokrycia dachu blachą i likwidacji lukarn w bocznych elewacjach, co nieznacznie zmieniło bryłę budynku, lecz wnętrze przeszło metamorfozę, przeznaczono nowe pomieszczenia dla administracji.

Zabory

Kiedy w 1795 roku cała Warszawa znalazła się pod zaborami, carskie władze postarały się o wywóz całego wyposażenia pałacu. W 1796 roku, po przyłączeniu stolicy do Prus, w budynku wyłożono księgi do podpisania poddańczego hołdu króla Prus Fryderyka Wilhelma II. W latach 1807–1812 pałac był siedzibą Księstwa Warszawskiego, a w 1817 roku zlecono Piotrowi Aignerowi przestudiowanie projektu odnowienia budowli oraz zagospodarowania terenu przed nim. W projekcie uwzględniono również pomnik księcia Józefa Poniatowskiego, który miał stanąć na środku placu, jednak w końcu znalazł inne miejsce. Projekt Aignera również nie został wprowadzony w życie, ale w latach 1819–1820 nadbudowano oficynę według zmienionego planu.

W czasie Królestwa Polskiego, w latach 1827-1828, odbywały się w pałacu posiedzenia sądu sejmowego. W 1835 roku pałac przeszedł renowację, która przywróciła mu dawny blask po zniszczeniach z okresu powstania listopadowego, a budowla zaczęła pełnić funkcję dla dwóch departamentów rosyjskiego Senatu Rządzącego. Ostatnie okresy przed powstaniem styczniowym w 1861 roku miały miejsce, gdy w budynku mieszkał rządowy naczelnik Aleksander Wielopolski. Po stłumieniu powstania pałac zmieniono w „Pałac Sądów”, co wiązało się z niekorzystnymi przeróbkami i usunięciami herbów Krasińskich.

Dwudziestolecie i II wojna światowa

Początek 1917 roku przyniósł zmianę, bowiem Pałac Rzeczypospolitej został przekazany polskiej Tymczasowej Radzie Stanu w Królestwie Polskim. W latach 1917–1939 pełnił funkcję siedziby Sądu Najwyższego, a jego oficyna zajmowana była przez Sąd Okręgowy. W 1929 roku zrealizowano prace restauratorskie, które przyniosły efekt w postaci nowych kartuszy z herbem Rzeczypospolitej, wykonanych przez Jana Biernackiego. Niestety, we wrześniu 1939 roku budowla została uszkodzona i częściowo spaliła się. Najgorsze okazało się jednak 27 sierpnia 1944 roku, gdy podczas powstania warszawskiego pałac został zbombardowany przez niemieckie bombowce, co doprowadziło do śmierci 27 powstańców z batalionu „Parasol”. Po zakończeniu walk i burzeniu stolicy, budowla została niemal kompletnie zniszczona wraz z cennymi zbiorami w wyniku działań Technische Nothilfe, za których przyczyną zniszczenia oszacowano na 85%.

Lata powojenne

Odbudowa rozpoczęła się w 1948 roku z inicjatywy architektów Mieczysława Kuzmy i Zbigniewa Stępińskiego, a zakończono ją w 1961 roku. W 1958 roku budynek został przekazany Bibliotece Narodowej. W 1964 roku przeprowadzono pełną rekonstrukcję zniszczonych detali rzeźbiarskich na ocalałym tympanonie z ryzalitu środkowego fasady. W okresie 1982-1984 odbyła się pierwsza pełna konserwacja po odbudowie budynku, obejmująca wystrój elewacji, jednak z braku odpowiednich praktyk, kolejną trzeba było przeprowadzić w 1998 roku.

Obecnie w pałacu znajdują się ocalałe elementy z Biblioteki Załuskich oraz zasoby Muzeum Polskiego w Rapperswilu, w tym bezcenne średniowieczne manuskrypty. Znaleźć można tam także zbiór dokumentów związanych z Wielką Emigracją (1831–1883) oraz pamiątki po Cyprianie Kamilu Norwidzie. W sali wilanowskiej umieszczono szklaną urnę z na wpół spopieloną książką.

W latach 2014−2016 zrealizowano projekt rewitalizacji budynku. Prace związane z modernizacją wnętrz Pałacu Krasińskich (Pałacu Rzeczypospolitej) trwały aż do 2024 roku, a ich celem było utworzenie interaktywnej wystawy. Oferującego bogaty program kulturalny pałac został oficjalnie otwarty 21 maja 2024 roku, a nad uroczystym wydarzeniem odbył się plenerowy koncert. Dziś w jego barokowych wnętrzach można zobaczyć wiele cennych zabytków polskiego i zagranicznego piśmiennictwa.

Architektura

Zespół pałacowy, znany jako jeden z najbardziej imponujących przykładów architektury entre cour et jardin w Warszawie, zachwyca zarówno swoimi proporcjami, jak i szczegółami budowlanymi. Dwupiętrowy korpus główny pałacu ma symetryczny układ i został zbudowany na prostokątnym rzucie o wymiarach: 75,5 m długości, 27,5 m szerokości oraz 19 m wysokości. Fasada budowli jest zwrócona ku wschodowi, w kierunku obecnego Placu Krasińskich.

Centralną osią zarówno fasady, jak i elewacji ogrodowej zdobią delikatnie wysunięte ryzality, w których znajdują się wnętrza przeznaczone do reprezentacyjnych funkcji. Ryzality narożne, które są płytkie od strony fasady i ogrodu, znacznie bardziej wysuwają się od strony elewacji bocznych. Fasada, licząca 19 osi, wyróżnia się trzema ryzalitami: środkowym, mającym 5 osi, oraz dwoma skrajnymi z 3 osiami każda. Budynek pokryty jest niskim czterospadowym dachem, na którym umieszczono sześć regularnie rozmieszczonych kominów.

Na pierwszej kondygnacji budynku widoczna jest lizenowa struktura boniowania pasowego, pełniąca rolę cokołu dla jońskich pilastrów, które dzielą fasadę. W przyziemiu ryzalitów mieści się kilka prostokątnych okien z obramowaniami, uszakami oraz naczółkami wypełnionymi prostokątną płyciną. Przestrzenie między ryzalitami są wypełnione otworami galerii, które są zamknięte łukami spłaszczonymi. Za tymi otworami znajdują się okna analogiczne do tych w ryzalitach.

Na centralnej osi środkowego ryzalitu ulokowany jest prostokątny otwór wejściowy, który jest poprzedzony dwiema parami kolumn toskańskich, dźwigających belkowanie. Na górze umieszczona jest płyta balkonu, wsparta na narożnych cokołach oraz ozdobiona tralkową balustradą. Balkon zamyka portfenetr z półkolistym nadświetlem, zaopatrzonym w łukowo wygięty naczólek i muszlowy zwornik. Nad wejściem wisi owalny kartusz z orłem, podtrzymywanym przez couple geniuszy — pierwotnie znajdował się tam herb Krasińskich.

Węższe prostokątne okna na bokach tej osi, z niemal kwadratowymi nadświetlami, stwarzają wrażenie dwóch kondygnacji, chociaż doświetlają jedynie jedno reprezentacyjne pomieszczenie. Nadświetla są ozdobione płaskorzeźbami wazonów z kwiatami. Głowice pilastrów centralnego ryzalitu podtrzymują belkowanie oraz trójkątny fronton, który zdobi tympanon wypełniony kamienną okładziną z płaskorzeźbą „Pojedynek Waleriusza z wodzem Gallów” autorstwa Andreasa Schlütera. Szczyt frontonu zwieńczony jest rzeźbą Marka Waleriusza. U podstawy tej rzeźby widnieją postacie spętanych niewolników, a na narożach frontonu znajdują się rzeźby Pallas Ateny oraz Marsa. Wszystkie przedstawione rzeźby są kopiami, które powstały podczas odbudowy.

Zbiory

Od 2024 roku, po renowacji, Pałac Rzeczypospolitej w Warszawie otworzy swoje drzwi dla miłośników sztuki i kultury, prezentując na wystawie stałej najcenniejsze obiekty ze zbiorów Biblioteki Narodowej.

Na wystawie można zapoznać się z różnorodnymi zabytkami, które są świadectwem języka polskiego oraz bogatej historii Polski. Wśród eksponatów znajdują się takie dzieła jak Kazania świętokrzyskie, Psałterz floriański, Rocznik świętokrzyski dawny, a także rękopisy ważnych Kronik, w tym Kroniki Galla Anonima oraz Kroniki Wincentego Kadłubka.

Prezentacja obejmuje również rękopisy dzieł wielu uznanych polskich pisarzy. W skład tych zbiorów wchodzą prace zarówno klasyków literatury, jak Jan Kochanowski, Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki i Cyprian Kamil Norwid, jak i późniejszych twórców, do których należy Krzysztof Kamil Baczyński, Zbigniew Herbert oraz Czesław Miłosz.

Wśród eksponatów muzycznych uwagę przyciągają rękopisy utworów takich twórców jak Fryderyk Chopin oraz Henryk Mikołaj Górecki. Dodatkowo, obecny jest także Krzysztof Komeda, którego prace wzbogacają tę niezwykłą kolekcję.

Nie można zapomnieć o polskich oraz zagranicznych zabytkach piśmiennictwa, które dopełniają wystawę, a także iluminatorstwo średniowieczne i renesansowe, które przenosi zwiedzających w czasy dawnej świetności sztuki książkowej.

---

Oceń: Pałac Krasińskich w Warszawie

---