Latawiec (Warszawa)

---

Historia i charakterystyka

Latawiec w Warszawie to osiedle z bogatą historią, które powstało w latach 1953–1957. Zbudowane na terenach niemal w całości zniszczonych podczas II wojny światowej, zlokalizowane jest na tzw. Osi Stanisławowskiej. Obiekt ten uznawany jest za część Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej (MDM), często określanej jako MDM III. Osiedle usytuowane jest w pobliżu placu Na Rozdrożu, Trasy Łazienkowskiej, a także ulic Marszałkowskiej, Mokotowskiej i Koszykowej, na terenie obszaru Miejskiego Systemu Informacji Śródmieście Południowe.

Powierzchnia osiedla wynosi około 18 ha, a jego układ urbanistyczny przyjmuje formę pięciokąta, co przypomina kształt latawca – stąd jego nazwa. Projektem zarządzała Eleonora Sekrecka, współpracując z architektami takimi jak Stanisław Jankowski, Jan Knothe oraz Zygmunt Stępiński z pracowni Miastoprojekt Stolica. W skład zespołu projektantów weszli również: Burdyńska, Idzikowski, Jarczewski, Jezierski, Stanisławski, Szulecka, Teitelbaum, Thor oraz Załęski. Inspirację czerpano z architektury francuskiego renesansu, zwłaszcza z paryskiego placu Wogezów. Projekt miał na celu odtworzenie fragmentu układu Osi Stanisławowskiej oraz integrację z pobliskimi terenami zieleni, jak parki Ujazdowski, Łazienkowski i Ogród Botaniczny.

Budowę osiedla zrealizowało Przedsiębiorstwo Budownictwa Miejskiego MDM. Budynki wzniesione na terenie Latawca mają od sześciu do siedmiu pięter. W porównaniu do ówczesnych standardów budowlanych, mieszkania były większe i wyższe, zapewniając wyższy komfort życia. We wnętrzach znajdowały się meble w zabudowie oraz pawlacze, a podłogi wykonano z dębu lub buku. Mimo że Latawiec był budowany przez Zakład Osiedli Robotniczych (ZOR), został zaprojektowany z myślą o osobach zasłużonych, w tym kierownikach, pracownikach rządowych oraz dyrektorach państwowych przedsiębiorstw. Łącznie wybudowano 2794 mieszkania.

Większość osiedla była gotowa do zamieszkania już w 1955 roku, jednakże do roku 1957 wciąż prowadzono prace wykończeniowe, takie jak tynkowanie elewacji oraz układanie chodników. Ostateczny budynek według projektu Sekreckiej ukończono w 1962 roku. W 1960 roku do osiedla dobudowano dwa dodatkowe budynki mieszkalne, zaprojektowane przez Zofię Fafius, zlokalizowane od strony placu Na Rozdrożu. Budynki te miały formę odcinka okręgu i przeznaczone były na reprezentacyjne mieszkania.

W obrębie Latawca zbudowano przedszkole oraz dwie szkoły. W wielu budynkach parterowych zaplanowano lokale usługowe i handlowe, szczególnie wzdłuż ulicy Marszałkowskiej. W sąsiedztwie placu Zbawiciela mieściła się popularna jadłodajnia „Salus”, która jako pierwsza w Warszawie oferowała menu dostosowane do różnych rodzajów diet zdrowotnych. Znajdowało się tu również dwu-salowe kino „Luna” (kino „Luna” ), a także Teatr Lalek „Guliwer” (Teatr Lalek „Guliwer”). Niestety, zrezygnowano z wykonania wielu planów budowlanych, w tym drugiego kina oraz teatru Wojska Polskiego przy placu Na Rozdrożu. Przestały istnieć także zamysły budowy dwóch dodatkowych przedszkoli, trzech nowych budynków mieszkalnych oraz akademika. Odwołano również rzeźby zaplanowane w Pracowni Sztuk Plastycznych przy ul. Lwowskiej, które miały ozdabiać główny plac osiedla.

To wyjątkowe osiedle, Latawiec, zostało zaplanowane z myślą o nowoczesnym stylu życia, a do drugiej połowy lat 60. jego zabudowa wzbogacona została o przedwojenne kamienice. W podziemiach budynków zorganizowano 14 schronów przeciwlotniczych, co było odpowiedzią na ówczesne zagrożenia bezpieczeństwa. Latawiec jest częścią struktury miejskiej, z przypisanym identyfikatorem SIMC 0919826.

Architektura i jej krytyka

Osiedle, którego architektura wyróżnia się unikalnym charakterem, różni się istotnie od reszty Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej. Głównym elementem, który wpływa na jego odbiór, jest znaczny brak detali dekoracyjnych, takich jak balustrady, attyki czy użycie kamienia, co nadaje budynkom bardziej skromny wygląd. W kontekście stylistycznym, łagodnie nawiązuje do pozostałej części MDM-u, zwłaszcza zabudowy wzdłuż ulicy Marszałkowskiej, gdzie dostrzec można ozdobne wieżyczki na budynku znajdującym się przy skrzyżowaniu z al. Armii Ludowej.

Budynki osiedla są ze sobą połączone w pasy, ulokowane nieco z dala od ulic. Ich balkony charakteryzują się kratowaniem, co nadaje im szczególnego charakteru. Warto podkreślić, że w architekturze występuje wyraźny trójpodział brył, a cokoły są dwukondygnacyjne, co przyczynia się do nadania zabudowie zwartej formy. Najprościej wykończone są budynki zlokalizowane w pobliżu ulic: Koszykowej, Natolińskiej oraz Służewskiej.

W centralnym punkcie osiedla znajduje się zielony plac-skwer, który charakteryzuje się ośmioboczną pierzei. Odsunięcie budynków od alei Wyzwolenia pozwoliło na utworzenie przestrzeni o wymiarach 70 m szerokości i 215 m długości. W pierwotnej koncepcji urbanistycznej z 1950 roku, mającej na celu rewitalizację Osi Stanisławowskiej, plac ten nosił roboczą nazwę Nowego Placu. Budynki otaczające go cechują się czerwonymi, mansardowymi dachami, a także wysokimi kominami, lukarnami oraz elewacjami z brązowej cegły i jasnego tynku. Cała koncepcja placu przywodzi na myśl renesans francuski, jednak w przyjrzeniu się szczegółom możemy również dostrzec włoskie inspiracje w architekturze budynków znajdujących się na rogu alei Wyzwolenia oraz ulicy Marszałkowskiej.

Styl nawiązujący do renesansu w sposób wyraźny kontrastował ze sztuką socrealizmu. Wskutek tego, Eleonora Sekrecka, która pełniła rolę głównej architektki osiedla, została pozbawiona wszelkich funkcji w samorządzie architektów i straciła dostęp do zleceń. Krytyka osiedla pojawiła się m.in. w 1955 roku w artykule na łamach tygodnika „Stolica”, napisanym przez Edmunda Goldzamta, jednego z czołowych przedstawicieli socrealizmu. W swoim artykule odniósł się do „niezrozumiałego nawiązania do francuszczyzny”, jak również krytykował „przykre przewężenia” oraz przywoływał zastrzeżenia dotyczące rozwiązań architektonicznych z przełomu XIX i XX wieku, wskazując na brak „nowej jakości socjalistycznego miasta” w całym projekcie.

Z drugiej strony, pozytywne opinie na temat osiedla wyraził varsavianista Jarosław Zieliński w swojej książce opublikowanej w 2009 roku. Jego zdaniem, architektura osiedla odznaczała się wielkomiejskim rozmachem, ciekawym i zróżnicowanym stylem, choć zwrócił uwagę na nadmiar zieleni oraz „pudełkowate bloki”, które wschodnia część osiedla osłaniały.

Ulice

Centralnym punktem Latawca jest aleja Wyzwolenia, która do 1946 roku stanowiła fragment ulicy 6 sierpnia. W obrębie osiedla znajdują się także ulice: Natolińska, Służewska, Stefanii Sempołowskiej oraz Faustyna Czerwijowskiego. Oficjalne nadanie nazw trzech ostatnich ulic miało miejsce na mocy uchwały Prezydium Rady Narodowej w m.st. Warszawie z dnia 18 maja 1957 roku. W uzasadnieniu dla nadania nazwy ulicy Służewskiej wskazano, iż biegnie ona na miejscu historycznej drogi noszącej tę samą nazwę.

Faustyn Czerwijowski był pierwszym dyrektorem Biblioteki Publicznej w Warszawie, która mieści się przy ulicy Koszykowej. Natomiast dla uzasadnienia nadania patronatu ulicy Stefanii Sempołowskiej zwrócono uwagę na bliskość dwóch szkół podstawowych TPD: numer 30, nowo utworzonej oraz numer 22, która została przeniesiona z Mokotowskiej, znajdującej się pod numerem 4. Przed przyznaniem nowej nazwy, budynek ten był adresowany jako ul. Nowonatolińska 2, co było jego roboczą nazwą.

Warto dodać, że ulice Natolińska i Służewska istniały wcześniej, jednak ich przebieg został zmodyfikowany. Ulice Natolińska, Służewska, Stefanii Sempołowskiej i Faustyna Czerwijowskiego przebiegają wzdłuż budynków znajdujących się przy alei Wyzwolenia.

Zabytek

Osiedle Latawiec, uznawane za przykład współczesnej architektury, znalazło się na prestiżowej liście dóbr kultury Warszawy z lat 1945–1989, opracowanej przez Stowarzyszenie Architektów Polskich w 2003 roku, co było wynikiem spełnienia wszelkich istotnych kryteriów analizy.

W 2014 roku zainicjowano projekt miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego rejonu Jazdowa – część zachodnia, obejmujący również osiedle Latawiec. Przygotowany plan dawał możliwość rozbudowy w postaci nowego budynku, który miał powstać na skwerze położonym między ulicami: Służewską, Natolińską oraz Koszykową. Jednakże z uwagi na rozpoczęcie procedury wpisu kompleksu Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej do rejestru zabytków, wystąpiła konieczność zmiany projektu. Zatwierdzony w 2014 roku plan ograniczył dalszą zabudowę, przewidując, że na spornym obszarze pojawią się tereny zielone.

W 2015 roku układ urbanistyczny Latawca, w połączeniu z resztą Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej, został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego (decyzja nr 340/2015 z dnia 27 kwietnia 2015 roku). Dwa lata później wpis uzyskał moc prawną, a jego numer rejestracyjny to A−1377, na dzień 13 marca 2017 roku. Układ urbanistyczny Latawca oraz poszczególne budynki osiedla znajdują się w gminnej ewidencji zabytków m.st. Warszawy od 2012 i 2014 roku (nr ewidencyjny SRO10916).

Warto zauważyć, że układ Latawca był wcześniej zabytkiem jako część Osi Stanisławowskiej (nr rej.: 543 z 1 lipca 1965, w gminnej ewidencji nr SRO34205). W gminnej ewidencji zabytków ujęte są także budynki z adresami: al. Armii Ludowej 9, al. Wyzwolenia 3/5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 14A, 15, 16, ul. Koszykowa 1, 3, ul. Marszałkowska 28, 28A, ul. Mokotowska 16/20 (Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego), ul. Natolińska 2, ul. Sempołowskiej 2A (Przedszkole nr 20 z Oddziałami Integracyjnymi), 3, 4 (Zespół Szkół nr 60) oraz ul. Służewska 2.

Upamiętnienia

Na warszawskim skwerze usytuowanym przy ul. Służewskiej 5, w miejscu, gdzie niegdyś stała pięciopiętrowa przedwojenna kamienica zaprojektowana przez Feliksa Michalskiego, umieszczono głaz, który ma na celu upamiętnienie Józefa Piłsudskiego, który mieszkał w tym miejscu w 1917 roku.

Inny istotny element upamiętnienia znajduje się w budynku przy al. Wyzwolenia 10, gdzie mieszkał znany pilot lotnictwa wojskowego Stanisław Skalski; dokonano tego poprzez umieszczenie pamiątkowej tablicy na ścianie budynku.

W filmie

W filmie budynki osiedla zastosowane były jako tło dla Nowej Huty w krótkiej, ale znaczącej scenie z produkcji „Człowiek z marmuru” z 1977 roku. Dodatkowo, na tym samym osiedlu powstały zdjęcia do popularnego serialu telewizyjnego „Żuraw i czapla”, który zadebiutował na ekranach w 1988 roku.

---

Oceń: Latawiec (Warszawa)

---