Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy – Biblioteka Główna Województwa Mazowieckiego

---

Historia

Początki

W 1907 roku zainaugurowano działalność Biblioteki Publicznej, co stało się możliwe dzięki inicjatywie
powstałego w 1906 roku Towarzystwa Biblioteki Publicznej. W Warszawie przez długi czas chodziło o powołanie nowej biblioteki, gdyż miasto brakowało dużych księgarni. Warto zaznaczyć, że większe zbiory posiadały jedynie zbiory rosyjskiego uniwersytetu oraz kilka elitarnych bibliotek ordynackich, takich jak Zamoyskich, Krasińskich i Przeździeckich. Inne, mniejsze biblioteki warszawskie rzadko były ogólnie dostępne i w głównej mierze gromadziły literatura piękną.

Nowo powołana publiczna biblioteka miała na celu zaspokojenie potrzeb naukowych oraz edukacyjnych społeczeństwa. Od lat 90-tych XIX wieku temat instytucji bibliotecznej w Warszawie stawał się istotnym punktem dyskusji w przestrzeni publicznej. Jadwiga Dawidowa, jako pierwsza, podjęła tę problematykę, opublikowała w 1897 roku broszurę pod tytułem O potrzebie założenia publicznej biblioteki w Warszawie, w której zwróciła uwagę na szczególne niedobory instytucji kulturalnych w porównaniu do innych europejskich miast.

Dawidowa w swoim wystąpieniu podkreślała koncepcję utworzenia biblioteki naukowej, czerpiąc inspirację z najlepszych praktyk tego rodzaju w Anglii, Szwajcarii, Rosji oraz Stanach Zjednoczonych. Skupiała się na idei zrównoważonego rozwoju intelektualnego społeczeństwa oraz wzywała do wsparcia finansowego tego projektu. Temat ten był podejmowany również w kolejnych latach, m.in. w artykule Stanisława Michalskiego Czytelnictwo Warszawy, który pojawił się w „Ogniwie” w 1903 roku.

Wynikające z dyskusji plany mogły zaistnieć dopiero po roku 1905, kiedy to w 1906 roku uchwalono liberalną ustawę o związkach i stowarzyszeniach, co umożliwiło ponowne wystąpienie do władz o zatwierdzenie statutu dla nowopowstałej biblioteki. To właśnie w tym roku powstało Towarzystwo Biblioteki Publicznej, do którego założycieli należeli m.in. adwokat Samuel Dickstein, socjolog Ludwik Krzywicki czy Stanisław Michalski oraz pisarz Stefan Żeromski. Celem tej organizacji było „spółdziałanie w rozwoju nauki i oświaty poprzez zbieranie oraz dbałość o kolekcję dzieł z różnych dziedzin literatury, zarówno naukowej, jak i beletrystycznej”.

Kiedy nowo powołana biblioteka rozpoczęła działalność, przyjęła zbiory Czytelni Naukowej, która założona została przez Jadwigę Dawidową. Od samego początku biblioteka dysponowała kolekcją obejmującą około 3 tysiące dzieł oraz kilkaset roczników czasopism. Równocześnie przy bibliotece funkcjonował Instytut Bibliograficzny, mający na celu kontynuację Bibliografii polskiej Karola Estreichera. W latach 1908–1909 Biblioteka publikowała czasopismo pod nazwą „Przegląd Biblioteczny”. Planowane Muzeum Księgoznawstwa nie doszło jednak do skutku.

Biblioteka na początku mieściła się w wynajmowanych pomieszczeniach przy ul. Rysiej 1, która obecnie jest znana jako plac Dąbrowskiego 1.

Dalsze dzieje

Nowo powstała biblioteka sprawowała rolę publicznej biblioteki naukowej w Warszawie, opierając swoje funkcjonowanie na opłatach od czytelników, składkach członków towarzystwa oraz darowiznach. W 1914 roku biblioteka zyskała własną siedzibę przy ul. Koszykowej 26, zaprojektowaną przez Jana Heuricha (młodszego), dzięki wsparciu Eugenii Kierbedziowej, która także zaprojektowała część wyposażenia biblioteki.

Kolekcja biblioteki rozszerzała się dzięki licznym darom. Do grupy czołowych darczyńców należały wydawnictwa, księgarnie, jak i zagraniczne ośrodki polskie. Ogromne znaczenie miały także dary osób prywatnych, w tym cenne zbiory od Zygmunta Wolskiego (1910), Zygmunta Glogera (1911), Walentego Dutkiewicza (1913), a także spuścizna po Bolesławie Prusie (1913) i Adamie Wiślickim, redaktorze „Przeglądu Tygodniowego”. Od 1917 roku biblioteka zdobyła prawo do egzemplarza obowiązkowego na terenie Generał-Gubernatorstwa Warszawskiego.

Wielkie zasługi dla wzrostu i rozwoju biblioteki miał Faustyn Czerwijowski (1873–1944), który pełnił rolę jej kierownika praktycznie od momentu powstania do 1937 roku. Czerwijowski rozpoczął swoją działalność w Wydziale Czytelń Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności, a następnie nawiązał współpracę z Towarzystwem Biblioteki Publicznej, proponując reorganizację zbiorów Czytelni Naukowej inspirowaną angielskim modelem. Jako członek Komitetu Towarzystwa Biblioteki Publicznej, wyrażał przekonanie, że biblioteka powinna dążyć do realizacji wszechstronnych celów społecznych, co bywało w sprzeczności z poglądami prezesa Komitetu, Samuela Dicksteina, który koncentrował się na celach naukowych. Jednak w 1913 roku Dickstein zrzekł się przewodzenia, a Czerwijowski zajął jego miejsce jako dyrektor biblioteki, podczas gdy w pierwszych latach bibliotekę wspierało w przeważającej części grono pracowników honorowych.

Aby zapewnić bibliotece stabilne źródła finansowania, w 1928 roku Towarzystwo Biblioteki Publicznej rozwiązano, a jego majątek przeszedł na samorząd Warszawy. Biblioteka przyjęła nową nazwę: Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy. Dzięki finansowaniu przez władze lokalne, biblioteka mogła w 1929 roku zorganizować Roczną Szkołę Bibliotekarską i wznowić działalność wydawniczą, publikując „Biuletyn Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy”, który od 1934 roku ukazuje się jako „Bibliotekarz” i jest wydawany do dziś przez Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich oraz Bibliotekę Publiczną m.st. Warszawy.

Obok Biblioteki Koszykowej, znanej również jako Centralą, rozwijano także sieć nowych placówek bibliotecznych w Warszawie. W 1912 roku Towarzystwo przejęło Bibliotekę Kolejową, która przekształciła się w Filię I przy ul. Chmielnej. W 1927 roku otwarto Bibliotekę Wzorową dla Dzieci na ul. Grójeckiej, a w 1931 roku powstała Wypożyczalnia nr 1. W 1935 roku przejęto 25 placówek Towarzystwa Bibliotek Publicznych, a w 1936 – 6 placówek Towarzystwa Bibliotek dla Dzieci.

W chwili wybuchu II wojny światowej biblioteka dysponowała: Biblioteką Główną, 5 filialnymi czytelniami dzielnicowymi, 34 wypożyczalniami (w tym czytelnią dla niewidomych) oraz 16 czytelniami dla dzieci. Księgozbiór obejmował 500 000 woluminów. Mimo trwających działań wojennych, we wrześniu 1939 roku Biblioteka Główna oraz niektóre placówki pozostawały czynne. Władze okupacyjne zaczęły jednak ograniczać działalność instytucji (selekcje zbiorów, redukcja zatrudnienia, zamknięcie niektórych oddziałów), aż do całkowitego zamknięcia w 1942 roku.

Podczas powstania warszawskiego w Bibliotece przebywało około 50 osób, w tym Maria Dąbrowska i Stanisław Stempowski. Budynek przy Koszykowej przez pewien czas pełnił rolę powstańczej fabryki amunicji i radiostacji „Błyskawica”, która przestała nadawać 4 października 1944 roku. Po upadku powstania zespół pracowników rozpoczął przygotowywanie najcenniejszych zbiorów do ewakuacji, co zakończono 14 stycznia 1945 roku.

W połowie stycznia 1945 roku Biblioteka Główna została podpalona przez wycofujące się wojska niemieckie. Pracownicy, którzy wrócili 19 stycznia 1945 roku, uratowali część budynku, gasząc ogień.

Podczas II wojny światowej instytucja straciła 84% swoich zbiorów (456 tysięcy z 553 tysięcy jednostek). Wiele cennych placówek bibliotecznych również uległo zniszczeniu.

Dnia 26 maja 1945 roku otwarto pierwszą czytelnię w odrestaurowanym gmachu przy ul. Koszykowej. Proces odbudowy księgozbioru nastąpił dzięki rewindykacji (odzyskano około 49 000 woluminów), darom narodowych i zagranicznych instytucji oraz osób prywatnych, a także dzięki zakupom i wymianom. W 1946 roku bibliotece przyznano prawo do egzemplarza obowiązkowego. Sieć biblioteczna została odbudowana, bazując na przedwojennych fundamentach. W listopadzie 1944 roku na Pradze otwarto czytelnie oraz 2 wypożyczalnie. Natomiast pierwsza wypożyczalnia w lewobrzeżnej Warszawie zainaugurowała działalność 17 kwietnia 1945 roku.

W latach 1949–1954 przy ul. Koszykowej wzniesiono 10-kondygnacyjny magazyn, mogący pomieścić 1 200 000 woluminów. W latach 1968–1973 zrealizowano dobudowę nowego segmentu, przeznaczonego na czytelnie. W 1975 roku Biblioteka Publiczna uzyskała rangę głównej biblioteki wojewódzkiej.

Nowy gmach Biblioteki został otwarty 7 października 2015 roku. A we wrześniu 2023 roku w Czytelni Głównej im. St. Kierbedziów podjęto próbę pobicia Rekordu Guinnessa w edytowaniu Wikipedii, a wynikiem tej akcji był nowy rekord wynoszący 100 godzin.

Zbiory

Wszystkie zbiory tej biblioteki charakteryzują się uniwersalnością, przy czym szczególny nacisk położono na druki polskie od XIX wieku, które są obecne we wszystkich dziedzinach wiedzy. Dodatkowo, zbiory obejmują również wybrane druki obce. Fundamentem księgozbioru jest egzemplarz obowiązkowy, co znacząco wpływa na jego rozwój.

W zakresie zbiorów piśmiennictwa przyjmuje się także systematyczne uzupełnienie zasobów sprzed 1945 roku poprzez zakupy, ze szczególnym uwzględnieniem humanistyki. Różnorodne książki, takie jak te dotyczące bibliografii, bibliologii, sztuki, a także literatury dla dzieci i młodzieży, są gromadzone w wyspecjalizowanych działach, które następnie udostępniają je w czytelniach specjalnych.

Biblioteka posiada również najstarsze w Polsce Muzeum Książki Dziecięcej, które nie tylko gromadzi literaturę przeznaczoną dla najmłodszych czytelników, lecz także prowadzi badania w zakresie literatury dziecięcej i młodzieżowej.

Czasopisma gromadzone przez Dział Wydawnictw Periodycznych obejmują polskie publikacje począwszy od 1801 roku, w tym te pochodzące z egzemplarza obowiązkowego oraz wybrane czasopisma zagraniczne. Zasób ten liczy aż 265 000 woluminów, w tym oprócz czasopism także kalendarze oraz sprawozdania z różnych dziedzin nauki. W Czytelni Czasopism dostępnych jest 26 678 tytułów.

Rękopisy i stare druki to kolejna istotna część zbiorów, która obejmuje około 15 000 starych druków oraz 4 000 rękopisów. Do najcenniejszych starych druków zalicza się 83 inkunabuły, fragmenty pierwszej polskiej książki kucharskiej pochodzącej z XVI wieku, a także druki z księgozbioru króla Zygmunta Augusta oraz biblioteki Stanisława Augusta Poniatowskiego i Biblioteki Załuskich.

W grupie najcenniejszych rękopisów znajdują się dokumenty z podpisami królów polskich, autografy znanych pisarzy, takich jak Zygmunt Krasiński, Józef Ignacy Kraszewski, Teofil Lenartowicz, Bolesław Prus, a także akta Szkoły Głównej Warszawskiej i archiwum „Przeglądu Tygodniowego”.

Warto również wspomnieć o księgozbiorze zawierającym bibliografie oraz katalogi drukowane, który liczy około 23 000 woluminów. Zbiór varsavianów zawiera książki, czasopisma, druki ulotne, fragmenty większych dzieł oraz zbiór warszawskiej prasy lokalnej i środowiskowej. Na tej podstawie od 1992 roku publikowany jest roczny informator „Warszawska prasa lokalna i środowiskowa”.

Biblioteka Główna sprawuje merytoryczną opiekę nad 953 placówkami bibliotecznymi, w tym 338 bibliotek publicznych oraz 615 filii. W skład tej sieci wchodzą 190 placówki w Dzielnicach Warszawy, w tym 18 bibliotek i 172 filie oraz 763 placówki za granicą, w tym 443 filie i 320 bibliotek, wśród których 30 pełni funkcję powiatową – stan na 21 stycznia 2015 roku.

Struktura organizacyjna

Działy merytoryczne

Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy dysponuje różnorodnymi działami merytorycznymi, które pełnią kluczowe funkcje w jej strukturze. Wśród nich wyróżniamy:

• Dział Informacyjno-Bibliograficzny,
• Oddział Informatorium,
• Oddział Czytelnia Księgozbioru Podręcznego im. Faustyna Czerwijowskiego,
• Dział Druków Zwartych,
• Oddział Czytelnia im. Stanisławów Kierbedziów,
• Oddział Magazyn Druków Zwartych,
• Dział Mazowiecka Biblioteka Cyfrowa,
• Oddział Schronisko Książek,
• Dział Varsavianów i Mazovianów,
• Dział Muzeum Książki Dziecięcej,
• Oddział Izba Pamięci Marii Kownackiej,
• Oddział Biblioteka im. Haliny Rudnickiej,
• Dział Sztuki, Kartografii i Rzemiosł Artystycznych,
• Oddział Czytelnia Zbiorów Kartograficznych i Turystyki,
• Dział Wydawnictw Periodycznych,
• Oddział Czytelnia Czasopism im. Władysława Bartoszewskiego,
• Oddział Gromadzenia i Opracowania Wydawnictw Periodycznych,
• Oddział Magazyn Wydawnictw Periodycznych,
• Dział Instrukcyjno-Metodyczny,
• Dział Wypożyczalnia,
• Dział Opracowania i Uzupełniania Zbiorów,
• Oddział Gromadzenia,
• Oddział Gospodarowania Zasobami,
• Oddział Opracowania Alfabetycznego,
• Oddział Opracowania Rzeczowego.

Działy organizacyjne

W strukturze organizacyjnej biblioteki znajdują się również działy, które odpowiedzialne są za różnorodne aspekty funkcjonowania tej ważnej instytucji. Znajdują się wśród nich:

• Dział Administracyjny,
• Dział Techniczny,
• Dział Informatyki,
• Dział Archiwum Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy,
• Dział Finansowo-Księgowy,
• Dział Spraw Pracowniczych i Płac,
• Dział Promocji Biblioteki i Realizacji Projektów,
• Dział Organizacyjno-Prawny,
• Dział Nowości Wydawniczych i Wydarzeń Kulturalnych,
• Oddział Nowości Wydawniczych,
• Oddział Wydarzeń Kulturalnych.

Samodzielne stanowiska

W bibliotece istnieją również samodzielne stanowiska, które pełnią specjalistyczne funkcje. Oto one:

• Samodzielne Stanowisko ds. Obsługi Prawnej – Radca Prawny,
• Samodzielne Stanowisko ds. Bezpieczeństwa i Higieny Pracy,
• Samodzielne Stanowisko ds. Obronnych i Zarządzania Kryzysowego,
• Samodzielne Stanowisko ds. Ochrony Przeciwpożarowej,
• Pełnomocnik ds. Ochrony Informacji Niejawnych.

Przypisy

• Janina Kraczkiewicz: Biblioteka publiczna w latach 1907–1914, [w:] S. Tazbir (red.) Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1961, s. 529.
• Mazowiecka Biblioteka Cyfrowa – O potrzebie założenia publicznej biblioteki w Warszawie [online] [dostęp 2023-09-26] (ang.).
• Maria Bzowska: Biblioteka publiczna 1914–1928, [w:] S. Tazbir (red.) Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1961, s. 547–548.
• Robert Marcinkowski: Ilustrowany Atlas Dawnej Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Oliwka, 2013, s. 48. ISBN 978-83-931203-1-4.
• Jerzy S. Majewski. Biblioteka na Koszykowej. „Stolica”, s. 45, styczeń-luty 2021.
• Piotr Majewski: Wojna i kultura. Instytucje kultury polskiej w okupacyjnych realiach Generalnego Gubernatorstwa 1939–1945. Warszawa: Wydawnictwo TRIO, 2005, s. 271. ISBN 83-7436-003-8.
• MartaM. Parnowska MartaM., Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy – BibliotekaB.P.W.- B. Główna Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy – BibliotekaB.P.W.- B. (red.), Biblioteka na Koszykowej: 1907-1997: zbiór prac poświęconych Bibliotece Publicznej m. st. Warszawy – Bibliotece Głównej, Warszawa: BPW. BG, 1999, s. 12, ISBN 978-83-87407-60-5 [dostęp 2023-09-27].
• Uroczystość otwarcia nowego gmachu Biblioteki z Warszawie z udziałem marszałek Sejmu. „Kronika Sejmowa”, s. 23, 15 października 2015.
• 26-30.09.2023: Rekord Guinnessa w najdłuższym edytowaniu Wikipedii – Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy – Biblioteka Główna Woj. Mazowieckiego [online], koszykowa.pl [dostęp 2023-09-26].
• Najdłuższy edyton – rekord Guinnessa [online], biurorekordow.pl [dostęp 2024-05-10] (pol.).
• Informator „Warszawska prasa lokalna i środowiskowa”. [w:] Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy [online]. [dostęp 2019-12-20].
• Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy – BIP – Zarządzenia Dyrektora Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy – Biblioteki Głównej Województwa Mazowieckiego w 2024 r. [online], bip.koszykowa.pl [dostęp 2024-05-20].

---

Oceń: Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy – Biblioteka Główna Województwa Mazowieckiego

---