Pomnik Bohaterów Getta w Warszawie

---

Historia miejsca

W latach 1784–1792 w zachodniej części placu, gdzie obecnie stoi gmach Muzeum Historii Żydów Polskich, zbudowano obiekty znane jako Koszary Artylerii Koronnej, które później zyskały miano Koszar Wołyńskich. W okresie od 1918 roku do wybuchu II wojny światowej działające tam więzienie wojskowe odegrało istotną rolę w historii tego miejsca.

W czasie II wojny światowej, od sierpnia 1942 roku do ostatecznego rozwiązania kwestii getta, budynek dawnych Koszar przy ulicy Zamenhofa 19 stanowił siedzibę warszawskiego Judenratu, co podkreśla jego znaczenie w tragicznej historii Żydów warszawskich. Po zakończeniu wojny w tym miejscu znajdowały się symboliczne groby bojowników getta, co dodatkowo wyraża hołd dla ich odwagi i poświęcenia.

Pierwszy pomnik

Decyzję o realizacji pierwszego skromnego upamiętnienia powstania w warszawskim getcie podjął Centralny Komitet Żydów w Polsce. Wówczas to jego siedziba znajdowała się w Lublinie. W roku 1946 zwrócono się do Leona Suzina, który miał zaszczyt stworzyć projekt architektoniczny tego monumentu. Uroczyste odsłonięcie pomnika miało miejsce 16 kwietnia 1946 roku.

Pomnik składa się z dwóch głównych części. Pierwsza z nich to okrągła tablica, na której umieszczono napis w trzech językach: polskim, hebrajskim oraz jidysz. Treść napisu brzmi: „Tym, którzy polegli w bezprzykładnej bohaterskiej walce o Godność i Wolność narodu żydowskiego, o Wolną Polskę, o wyzwolenie człowieka – Żydzi Polscy.” Tablicę otacza kamienne obrzeże wykonane z czerwonego piaskowca, którego kolor oraz wysypane wokół fragmenty cegieł mają symbolizować krew przelaną w walce o wolność.

Niższa część pomnika to płyta w kształcie koła, na której znajduje się odlany z metalu liść palmowy – symbol męczeństwa. Dodatkowo, umieszczono tam hebrajska literę „bet”, która oznacza „B”. Litera ta pochodzi od słowa berejszys lub brejszes w jidysz oraz bereszit w hebrajskim. Jest to pierwsze słowo Księgi Rodzaju, kluczowej dla teologii judaistycznej. Kształt obydwu części monumentu ma dodatkowo symbolizować włazy do kanałów, wykorzystywane przez żydowskich bojowców w czasie powstania w getcie.

W tym samym roku podjęto również decyzję o budowie w pobliżu większego pomnika, co świadczy o trwałym upamiętnieniu bohaterów tamtych wydarzeń.

Drugi pomnik

W lipcu 1946 roku powstała Komisja Budowy Pomnika, w której skład weszli znani działacze tacy jak Adolf Berman, Icchak Cukierman oraz Bernard Falk. Rzeźbiarz Natan Rapaport zrealizował projekt pomnika, a prace budowlane rozpoczęły się w 1947 roku. Prace nad pomnikiem prowadziła firma Mariana Pliszczyńskiego, a firma „inż. J. Fedorowicz” zajmowała się kamieniarką. Odlew rzeźby powstał w paryskiej gisernii Eugene Didiera. Oprawę architektoniczną zaprojektował Leon Suzin.

Uroczyste odsłonięcie monumentu miało miejsce 19 kwietnia 1948 roku, w piątą rocznicę wybuchu powstania w warszawskim getcie. Warto podkreślić, że pomnik został wzniesiony dzięki datkom organizacji żydowskich.

W ogólnej formie pomnik nawiązuje do architektury warszawskiego getta oraz Ściany Płaczu w Jerozolimie, a także do ściany komunardów na Cmentarzu Père-Lachaise w Paryżu. Pomnik jest trapezoidalnym blokiem kamiennym, który osiąga około 11 metrów wysokości. Centralnym elementem pomnika jest umieszczona od zachodu płaskorzeźba z brązu o wymiarach 5,4 na 2,5 metra, przedstawiająca grupę żydowskich bojowników. Tę płaskorzeźbę zatytułowano „Walka”, a jej symbolika odnosi się do heroicznego zrywu powstańczego z kwietnia 1943 roku. Powstańcy są ukazani w ekspresyjnych pozach, trzymając w rękach butelki z benzyną, pistolety oraz granaty, a młoda kobieta dumnie trzyma dziecko. Grupę tę otaczają płomienie symbolizujące zniszczenia w getcie dokonane przez Niemców.

Druga płaskorzeźba, umieszczona od strony wschodniej, wykonana z kamienia, przedstawia cierpienia żydowskich kobiet, dzieci oraz starców pędzonych na śmierć. Ta płaskorzeźba nosi tytuł „Pochód na zagładę”. W jej prawym górnym rogu znajdują się charakterystyczne niemieckie hełmy, które wskazują na sprawców tych tragicznych zbrodni.

Przed pomnikiem umieszczona jest kamienna płyta zdobiona dwiema siedmioramiennymi menorami z brązu, które pełnią jednocześnie funkcję zniczy zapalanych podczas uroczystości rocznicowych. Na płycie z czarnego marmuru, tuż pod płaskorzeźbą, widnieje napis w polskim, jidysz i hebrajskim: „Naród żydowski swym bojownikom i męczennikom”.

Pomnik został zrealizowany z szarego bazaltu skandynawskiego, pochodzącego z regionu Hunnebostrand w Szwecji. W innych opracowaniach można jednak spotkać informację, że użyto labradorytu lub granitu. Bazalt został zamówiony przez ministra gospodarki III Rzeszy, Alberta Speera, w 1942 roku, jako materiał do budowy pomników związanych z triumfami Adolfa Hitlera. Po zakończeniu wojny szwedzkie organizacje żydowskie odkupiły zamówiony przez Niemców kamień.

Praca Natana Rapaporta zyskała uznanie wśród ekspertów sztuki, którzy uważają ją za jeden z najbardziej interesujących monumentów powojennej Europy.

7 grudnia 1970 roku, podczas swojej wizyty w Polsce, kanclerz Niemiec Willy Brandt zaskoczył wszystkich, klękając na schodach pomnika po złożeniu wieńca. Jego gesto interpretuje się jako wyraz żalu za zbrodnie popełnione przez Niemców na Żydach. Historyczny gest Brandta został upamiętniony przez jego pomnik, którego odsłonięcie miało miejsce w 2000 roku na skwerze Willy’ego Brandta, zlokalizowanym na skrzyżowaniu ulic Karmelickiej oraz Lewartowskiego.

Dnia 18 czerwca 1983 roku, w trakcie swojej drugiej wizyty w Polsce, hołd ofiarom Zagłady oddał również Jan Paweł II. Z kolei 9 października 2009 roku, odbyły się uroczystości pogrzebowe Marka Edelmana w tym symbolicznym miejscu.

W latach 2011-2012 pomnik przeszedł gruntowny remont konserwatorski. W 2013 roku zakończyła się budowa gmachu Muzeum Historii Żydów Polskich, usytuowanego po zachodniej stronie monumentu. W 2019 roku Rada m.st. Warszawy nadała placowi wokół pomnika, położonemu między ulicą Ludwika Zamenhofa a aleją Ireny Sendlerowej, nazwę plac Bohaterów Getta Warszawskiego.

Inne informacje

Warto wiedzieć, że oryginalny pomnik ma swoje odzwierciedlenie poza Polską. Kopia tego wyjątkowego dzieła sztuki została umieszczona w Instytucie Pamięci Męczenników i Bohaterów Holocaustu Jad Waszem w Jerozolimie.

Jednakże architektura tej kopii różni się od wersji warszawskiej. Na wniosek Natana Rapaporta, autora pomnika, obie płaskorzeźby, mianowicie Walka oraz Pochód na zagładę, zostały ustawione obok siebie, co nadaje im nowy kontekst i znaczenie.

---

Oceń: Pomnik Bohaterów Getta w Warszawie

---