Zofia Nałkowska

---

Życiorys

„Zofia Nałkowska, z pełnym nazwiskiem Zofia Gorzechowska, primo voto Rygier, urodziła się w 1884 roku w Warszawie. Jej ojciec, Wacław Nałkowski, pochodzący z Nowodworu koło Lubartowa, był znanym geografem, natomiast matka, Anna (z domu Šafránková) wywodziła się z Moraw. Najmłodsza siostra Zofii, Hanna Nałkowska, kształtowała swoje życie jako rzeźbiarka. Młoda Zofia ukończyła prywatną pensję oraz uczestniczyła w tajnym Uniwersytecie Latającym, a większość wiedzy zdobywała poprzez samokształcenie.

Była dwukrotnie zamężna. Jej pierwszym mężem był publicysta i pedagog Leon Rygier (1875–1948), którego poślubiła w 1904 roku. Para zdecydowała się zmienić wyznanie na kalwinizm, co miało na celu ułatwienie przyszłego rozwodu. Mimo problemów małżeńskich, formalne rozwiązanie nastąpiło dopiero w 1918. W latach 1922–1929 była żoną Jana Jur-Gorzechowskiego, członka Organizacji Bojowej PPS, a w okresie międzywojennym pułkownika Wojska Polskiego, który pełnił funkcję dowódcy żandarmerii i generała Straży Granicznej.

W ciągu swojego życia mieszkała w Wołominie, Kielcach – tam w latach 1906–1907 brała udział w redagowaniu tygodnika postępowo-demokratycznego „Echa Kieleckie”, gdzie publikowała kilka nowel i przekładów, poruszając również kwestie kobiece – Krakowie, Grodnie i w pobliżu Wilna. Pracując dla rządu polskiego w Biurze Propagandy Zagranicznej, po powrocie do Warszawy w 1926 roku prowadziła salon literacki i podróżowała po Europie. W 1933 roku weszła w skład zespołu literackiego Przedmieście.

W 1935 roku wyprowadziła się z kamienicy Juliusza Ostrowskiego przy ul. Marszałkowskiej 4, po czym z matką zamieszkała przy ul. Podchorążych 101 (obecnie ul. Gagarina 33). W okresie niemieckiej okupacji prowadziła wraz z siostrą sklep z wyrobami tytoniowymi.

Nałkowska była aktywna w polskim PEN-Clubie, zasiadała w Zarządzie Głównym Związku Literatów Polskich i była posłanką na Sejm Ustawodawczy. W 1949 roku brała udział jako delegatka Krajowej Rady Obrońców Pokoju w Kongresie Obrońców Pokoju w Paryżu. W listopadzie tego samego roku została członkinią Ogólnokrajowego Komitetu Obchodu 70-lecia urodzin Józefa Stalina. Uczestniczyła także w pracach Międzynarodowej Komisji do Badania Zbrodni Hitlerowskiej w Polsce, co zaowocowało zbiorem opowiadań dokumentujących okres II wojny światowej, znanym jako Medaliony.

Finałem jej życia było tragiczne zdarzenie – zmarła 17 grudnia 1954 roku o godzinie 18:00 na skutek udaru mózgu. Ostatnie chwile spędziła w klinice przy ul. Emilii Plater. Debiutowała jako poetka w wieku 14 lat publikując wiersz Pamiętam w „Przeglądzie Tygodniowym” w 1898 roku. Swoje teksty flekowała w warszawskich czasopismach, włączając nowelę modernistyczną „Chimerę”. Jednak szybko porzuciła poezję na rzecz prozy. Jej debiut prozatorski przypadł na 1904 rok z powieścią Lodowe pola, która była pierwszą częścią trylogii Kobiety, została opublikowana w Prawdzie.

W trakcie swojej kariery literackiej, od połowy pierwszej dekady XX wieku, publikowała powieści takie jak Kobiety i Książę, przywiązując szczególną wagę do naturalizmu. W miarę postępu twórczości zaczęła coraz bardziej interesować się psychologią postaci oraz uczuciami w różnych sytuacjach życiowych. Czas I wojny światowej był punktem zwrotnym jej kariery literackiej i zwrócił uwagę na ludzką psychikę.

Znalazła się w gronie wybitnych intelektualistów, co potwierdza cykl szkiców pt. Charakterów, które ukazywały się przez lata – pierwsze wydanie miało miejsce w 1922 roku, a kolejne w 1948 roku. Autorka została uhonorowana licznymi nagrodami, w tym Państwową Nagrodą Literacką w 1935 roku za Granicę, gdzie głównym bohaterem jest Zenon Ziembiewicz. W 1953 roku otrzymała podobną nagrodę oraz Złoty Wawrzyn Akademicki Polskiej Akademii Literatury.

Zofia Nałkowska spoczęła z honorami państwowymi 21 grudnia 1954 roku w Alei Zasłużonych na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera A24-tuje-13). Przed ceremonią pogrzebową jej trumna została wystawiona w Sali Kolumnowej Ministerstwa Kultury i Sztuki. W uroczystościach uczestniczyli prominentni przedstawiciele kraju, w tym przewodniczący Rady Państwa Aleksander Zawadzki, premier Józef Cyrankiewicz, oraz członkowie Biura Politycznego KC PZPR Edward Ochab i Jakub Berman. Zastępca przewodniczącego Rady Państwa Wacław Barcikowski i sekretarz Rady Państwa Marian Rybicki również byli obecni. Warty przy grobie pełnili znani pisarze, w tym Władysław Broniewski, Maria Dąbrowska, Pola Gojawiczyńska, Kazimierz Brandys, Stanisław Ryszard Dobrowolski, Wojciech Żukrowski, Julian Stryjkowski, Tadeusz Breza, Kazimierz Koźniewski, Kazimierz Korcelli, Jan Parandowski. Nad jej grobem przemawiał minister kultury i sztuki, Włodzimierz Sokorski.

Upamiętnienie

W wyniku decyzji Międzynarodowej Unii Astronomicznej jeden z kraterów na Wenus nosi zaszczytną nazwę Nałkowska. Co więcej, w Lublinie, w okolicach Wrotkowa, uczczono jej pamięć poprzez nadanie imienia Zofii Nałkowskiej jednej z miejscowych spółdzielni mieszkaniowych – Spółdzielni Mieszkaniowej im. Wacława i Zofii Nałkowskich. Ponadto, w mieście tym znajdziemy osiedle mieszkalne o nazwie Osiedle Nałkowskich oraz ulicę, która również nosi jej imię – ul. Nałkowskich.

Dodatkowo, w tej samej dzielnicy Lublina upamiętniono jej znane dzieło, Medaliony, nadając innej ulicy nazwę ul. Medalionów. Historia nawiązania do Zofii Nałkowskiej nie kończy się jednak na Lublinie – powstało tam również liceum, które nosi jej imię, mianowicie VIII Liceum Ogólnokształcące im. Zofii Nałkowskiej.

W wielu miejscowościach w Polsce możemy znaleźć ulice nazwane na cześć tej wybitnej pisarki, co świadczy o jej ogromnym wpływie na polską kulturę. W Wołominie z kolei znajduje się Muzeum im. Zofii i Wacława Nałkowskich, które dodatkowo przybliża jej życie i twórczość.

Na uwagę zasługuje również inicjatywa upamiętnienia Zofii Nałkowskiej, która miała miejsce 10 listopada 2019 roku – wówczas na rogu ulic Kościelnej i Legionów w Wołominie odsłonięto Ławkę Zofii Nałkowskiej. Z kolei 10 października 2020 roku w Tychach zaprezentowano mural, na którym artysta uwiecznił wizerunek pisarki. Praca ta, stworzona przez Martę Piróg-Helińską oraz Marka Grelę, zyskała zaszczytne miejsce na elewacji budynku przy ul. Nałkowskiej.

Twórczość

Powieści

W twórczości Zofii Nałkowskiej ważne miejsce zajmują powieści, które w znaczący sposób wpłynęły na polską literaturę. Jej debiutancka książka to „Kobiety”, która ukazała się w 1906 roku, jako pierwsza część szerszego cyklu. Wcześniej, fragmenty tej powieści były publikowane już w 1904 roku w magazynie „Prawda”. Kolejnym znaczącym dziełem jest „Książę” wydany w 1907 roku, który stanowi kontynuację „Kobiet”. W 1909 roku zadebiutowała powieść „Rówieśnice”, a dwa lata później, w 1911 roku, opublikowała „Narcyzę” oraz nowelę „Noc podniebną”.

W następnych latach Zofia Nałkowska zaskakiwała czytelników dziełami takimi jak „Węże i róże” (1914), „Hrabia Emil” (1920) oraz „Na torfowiskach”, która w niepełnej wersji ukazała się w 1922 roku. Jej najbardziej osobistą powieścią jest „Dom nad łąkami” z 1925 roku, w której artystka opisuje swój dom rodzinny w Wołominie, znajdującym się blisko Warszawy. Do jej późniejszych utworów należą „Granica” (1935), „Niecierpliwi” (1938) oraz „Węzły życia” (1948) i „Mój ojciec” (1953).

Dramaty

W dorobku Nałkowskiej nie brakuje także dramatów, wśród których wyróżnia się „Dom kobiet” z 1930 roku oraz „Dzień jego powrotu” z 1931 roku. W 1935 roku artystka dostarczyła publiczności „Renatę Słuczańską”, stworzoną na podstawie powieści „Niedobra miłość”. Jej dramatyczne utwory są często krytyką sytuacji społecznej oraz analizą psychologicznych aspektów postaci.

Zbiory nowel, opowiadań i szkiców

Nałkowska była również znana z krótszych form literackich. Pierwszym zbiorem opowiadań, który wyszedł z jej pióra, było „Koteczka, czyli białe tulipany” z 1909 roku. W miarę upływu lat ukazały się również inne ważne tytuły, takie jak „Lustra” (1914), „Między zwierzętami” (1915), oraz „Tajemnice krwi” (1917). Wpływowe były również zbiory „Charaktery” (1922), „Małżeństwo” (1925) i „Medaliony” (1946). Ostatnimi pracami w tej kategorii są „Charaktery dawne i ostatnie” z 1948 roku oraz „Widzenie bliskie i dalekie” z 1957 roku.

Dzienniki

Dzienniki Zofii Nałkowskiej to ważny element jej twórczości, ukazujący jej myśli oraz obserwacje z życia codziennego. Szczególnie interesujący jest zbiór „Dzienniki czasu wojny”, pisany podczas II wojny światowej, który opublikowano dopiero w 1970 roku, a późniejsze edycje były poprawiane i uzupełniane, w znacznej mierze dzięki pracy Hanny Kirchner.

Nałkowska prowadziła również wiele dzienników w latach 1899-1954. Ostatecznie rękopis Dziennika, który obejmuje te lata, znajduje się w Bibliotece Narodowej i składa się z 58 zeszytów. W 1993 roku rękopis oraz Archiwum Zofii Nałkowskiej zostały zakupione przez Bibliotekę Narodową od jej kuzyna, Tadeusza Wróblewskiego. Od 2024 roku będzie on prezentowany na wystawie stałej w Pałacu Rzeczypospolitej.

Ekranizacje

W tej tematyce można wyróżnić szereg filmowych adaptacji dzieł autorstwa Zofii Nałkowskiej, które znalazły swoje miejsce w kinematografii. Każda z nich, podejmując ważne motywy i przesłania, ukazuje różnorodność twórczości tej wielkiej pisarki.

Odznaczenia i wyróżnienia

Zofia Nałkowska, wybitna polska pisarka i dramatopisarka, została uhonorowana licznymi odznaczeniami i wyróżnieniami za swoje osiągnięcia literackie oraz wkład w kulturę narodową. Jej prace były doceniane zarówno w kraju, jak i za granicą.

• Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (przyznany pośmiertnie, 20 grudnia 1954),
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1952),
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1930),
• Order Sztandaru Pracy I klasy (1949),
• Złoty Krzyż Zasługi (1946),
• Medal 10-lecia Polski Ludowej (1954, pośmiertnie),
• Złoty Wawrzyn Akademicki (1936),
• Nagroda państwowa I stopnia za całokształt twórczości literackiej w związku z 50-leciem twórczości,
• Państwowa nagroda literacka – dwukrotnie (1935 za Granicę, 1953 za całokształt twórczości),
• Nagroda Miasta Łodzi (1929) za całokształt działalności na polu literatury.

Wyróżnienia te świadczą o ogromnej wartości artystycznej Nałkowskiej oraz jej wpływie na rozwój polskiej literatury.

---

Oceń: Zofia Nałkowska

---