Antoni Lange

---

Życiorys

Antoni Lange przyszedł na świat 28 kwietnia 1862 roku w Warszawie, w rodzinie żydowskiej, która miała głębokie tradycje patriotyczne. Jego ojcem był Henryk, znany również jako Chaim Lange (ur. 15 grudnia 1815, zm. 18 października 1884), biorący czynny udział w powstaniu listopadowym, a matką Zofia z domu Eisenbaum (ur. 8 sierpnia 1832, zm. 5 października 1897). W takim środowisku Lange wychował się w atmosferze kultu dla klasyki polskiej literatury, a szczególnie romantyzmu.

Po ukończeniu V Gimnazjum w Warszawie, młody Lange rozpoczął studia na Wydziale Przyrodniczym, angażując się w działalność patriotycznych i radykalnych kół młodzieżowych. W około 1880 roku, w wyniku zarządzenia Aleksandra Apuchtina, został wydalony z Uniwersytetu Warszawskiego za działalność konspiracyjną oraz przewodniczenie demonstracjom. Jak sam później pisał:

Wszyscy my przechodziliśmy w młodości przez ten okres wiary w nadzwyczajną łatwość przemiany stosunków ludzkich na ziemi; przemiany, która się odbędzie z dziś na jutro (…) Myśmy wszyscy kolejno wychowywali się na poezji romantycznej, potem na pozytywizmie, potem na socjalizmie.

Przez pewien czas utrzymywał się jako prywatny nauczyciel, głównie na dworach szlacheckich, i publikował wiersze o tematyce społecznej i narodowo-wyzwoleńczej pod pseudonimami Napierski i Antoni Wrzesień. Podjął również decyzję o przejściu na katolicyzm. Wkrótce potem wyjechał do Paryża, aby kontynuować studia na miejscowym uniwersytecie. W 1890 roku objął stanowisko kierownika literackiego warszawskiego „Życia” oraz współpracował z takimi publikacjami jak „Przegląd Tygodniowy”, „Pobudka” oraz „Głos”. W tym czasie związany był z Gminą Narodowo-Socjalistyczną Stanisława Barańskiego, a także krytykował hermetyczne zamknięcie literatury polskiej na aspekty ojczyzny, postulując europeizację kultury z zachowaniem jej tożsamości.

Przez pewien okres nauczał języka polskiego w szkole w Batignolles. Nowe prądy artystyczne, buddyzm oraz teorie Charcota zyskały znaczący wpływ na jego prozatorskie osiągnięcia, w tym utwory takie jak Zbrodnia i W czwartym wymiarze. Uczestniczył w „obiadach czwartkowych” Stéphane’a Mallarmégo, które miały duże znaczenie dla ewolucji jego twórczości. Lange uznawał Mallarmégo za najwybitniejszego twórcę literatury francuskiej na początku XX wieku. W 1924 roku założył czasopismo literackie „Astrea”, które miało być platformą dyskusji na temat dziedzictwa twórczości Trzech Wieszczów. Po powrocie do Polski, NLange stał się członkiem Straży Piśmiennictwa Polskiego, co było zalążkiem późniejszej Akademii Literatury.

W dłuższym okresie mieszkał z Władysławem Reymontem na ulicy Nowy Świat, a ich miejsce zamieszkania zajmowała również Pani K. W tych latach często bywał w kawiarni „Udziałowej”, gdzie spotykał się z takimi literatami jak Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Stefan Żeromski oraz artystyczna cyganeria. To Lange spolszczył nazwisko swojego siostrzeńca Leśmiana i wprowadził go w literackie środowisko.

Choć nigdy nie identyfikował się z żadną grupą poetycką, Lange był na stałe obecny w warszawskich salonach literackich, regularnie bywał na spotkaniach organizowanych przez Artura Oppmana, Stanisława Przybyszewskiego, Gabrielę Zapolską oraz Ignacego Maciejowskiego. Jako jeden z prekursorów w Polsce, razem z Bolesławem Prusem i Julianem Ochorowiczem, uczestniczył w spotkaniach spirytystów, co miało wpływ na jego filozofię oraz twórczość nowelistyczną, w której starał się racjonalizować zjawiska spirytystyczne.

Lange, znany jako „lew salonowy”, przez całe swoje życie zmagał się z poczuciem osamotnienia i izolacji, co odzwierciedlało się w jego osobistych lirykach. Po I wojnie światowej wycofał się z życia towarzyskiego. Antoni Słonimski tak opisał ten czas:

Gdy otrzymałem wiadomość o śmierci Langego, stanął mi przed oczyma on sam wracający z Paryża. Lew salonów warszawskich, tryskający dowcipem i wdziękiem, świetny poeta. Jakże odmienna była jego starość. Ostatni raz widziałem go gdzieś na rogu Kruczej – kupował u przekupnia papierosy, najtańsze, na sztuki. Nie miał pieniędzy na całą paczkę. Umarł ten polski pisarz w nędzy i opuszczeniu. Nie miał dzieci, które podtrzymywałyby jego starość, ani żony, która dzieliłaby z nim niedolę. Wierszy jego dziś prawie nikt nie czyta – nie posiadał już nawet swoich własnych książek.

Pod koniec swego życia utrzymywał się z pisania felietonów oraz prac krytycznoliterackich, takich jak Pochodnie w mroku (1927). Wówczas jego poglądy stawały się coraz bardziej krytyczne względem nietzscheanizmu, a skłaniał się ku afirmacji filozofii oraz religii z Dalekiego Wschodu. Swoje zbiory poezji wydawał anonimowo w ograniczonych nakładach – tylko 140 i 110 egzemplarzy. Jego najwybitniejsze dzieło, tom Rozmyślań, wydano w zaledwie 147 egzemplarzach. Ta niewielka liczba wpływała na jego koncepcję filozoficzną, określaną jako teoria „poety nieznanego światu” Langego. W latach 20. popularność Langego jako poety została przyćmiona przez rozwijające się pokolenie awangardy oraz Skamandrytów, a on zjawisko to postanowił zminimalizować, gromadząc napisane wiersze w rękopisach. Część z nich została opublikowana pośmiertnie w dramacie Malczewski (1931).

Pomimo licznych związków towarzyskich, Antoni Lange nigdy się nie ożenił i nie miał dzieci. Zmarł w samotności i zapomnieniu 17 marca 1929 roku. Nad jego grobem na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 109-1-9) przemawiali: Wacław Borowy, Zenon Przesmycki, Stanisław Miłaszewski oraz Mieczysław Smolarski.

Twórczość

Twórczość Antoniego Langego odznaczała się niezwykłą różnorodnością, obejmując ponad 50 dzieł reprezentujących niemal wszystkie ówczesne gatunki literackie. Wraz z różnorodnością tematów, zmieniały się również jego światopoglądy. Lange przechodził od poezji zaangażowanej społecznie do bardziej refleksyjnej liryki, a końcowe etapy jego twórczości charakteryzowały się powrotem do tradycji „pieśni gminnej” oraz anonimowej liryki staropolskiej. Można go uznać za poetę trzech epok, od jego debiutu u schyłku pozytywizmu z zbiorami pieśni patriotycznych, przez okres Młodej Polski, aż po dojrzałe pisarstwo dwudziestolecia międzywojennego.

W celu zarobkowym, Lange pisał felietony oraz studia literackie i filozoficzne, będąc jednym z popularyzatorów sztuki. Jego działalność translatorska obejmowała utwory z literatury francuskiej, włoskiej, angielskiej, hiszpańskiej, szwedzkiej, niemieckiej, arabskiej i perskiej, a także przekłady z sanskrytu, jak i antologie arcydzieł poezji starożytnych cywilizacji, w tym asyro-babilońskiej, egipsko-perskiej czy indyjsko-japońskiej. Lange także tworzył własne utwory w języku francuskim, takie jak wiersz A Madame S…

Poezja

W polskim kontekście Lange był jednym z pierwszych uczniów i promotorów twórczości Charles’a Baudelaire’a, chociaż jego poetyka znacznie różniła się od założeń Kwiatów zła. Jako parnasista, dążył do obiektywizmu z wyraźnym oddzieleniem się od nośnych emocji, co było wyraźne w szeregu jego utworów. W poemacie Vox Posthuma zaprezentował liryczną autokreację, w której stanął w roli fikcyjnego przyjaciela, Janusza X., co służyło chłodnej analizie „choroby epoki schyłkowej”. Jego stylistyka oscylowała między romantyzmem a parnasizmem, dążąc do formalnej doskonałości i niedopowiedzenia.

Ty, który nowe Słowo masz powiedzieć światu, Wiele masz okryć wieczną zasłoną Milczenia, Ażeby ono cieniem swego majestatu Podniosło blask widomy słowa przeznaczenia.

Jak zauważył Artur Hutnikiewicz, poezja Langego opierała się nie na głębokim zaangażowaniu emocjonalnym, ale wrażliwości intelektualnej. W jego twórczości częstym tematem były: neuroza, mit cyklicznych katastrof, oraz zafascynowanie filozofią Nietzschego, co przejawiało się w cyklu wierszy Exotica z 1898 roku. Lange interesował się również mitologią i pierwotnym podejściem do kwestii egzystencjalnych oraz ludowymi legendami Słowian.

Rozmyślania

Tom Rozmyślań, składający się z dwóch cykli, uznawany jest za kluczowe dzieło Langego, łączący różnorodne formy wierszowane. W pierwszej części autor koncentruje się na problematyce wyobcowania oraz egzystencjalnego cierpienia, a cykl kończy wiersz, który podkreśla tematy związane z ulotnością życia. Druga część, zatytułowana Rozmyślania. Z nowej serii, rozwija dotychczasowe wątki, zogniskowując się na tematyce śmierci oraz refleksji nad bytem doczesnym.

Fantastyka naukowa

Militarny i precyzyjny styl Langego w literaturze czyni go jednym z prekursorów fantastyki naukowej w Polsce. Do jego najważniejszych dzieł należy powieść Miranda z 1924 roku, która porusza tematy okultystyczne i polemizuje z wizjami renesansowych utopistów. Jego zbiór opowiadań W czwartym wymiarze z 1912 roku uznawany jest za najwybitniejsze osiągnięcie w tej dziedzinie, ukazując przywiązanie do tradycji młodopolskiej oraz wpływy myśli buddyjskiej.

Poglądy filozoficzne

Kultura a Osoba

W obszarze filozoficznych rozważań Lange badał bieg dziejów oraz zagadnienia eschatologiczne, odnajdując inspirację w myśli Juliusza Słowackiego. Zmierzał do analizy harmonii ducha z materią, potwierdzając znaczenie Arkadii jako stanu szczęśliwości, który można osiągnąć poprzez ewolucję wewnętrzną. Zauważał, że kultura wciąż zmaga się z naturą, co z kolei prowadzi do oddalenia od pierwotnych wartości.

Polonizacja Żydów

W swoim publicznym dziele, Lange postulował polonizację Żydów. Był twórcą teorii, w której proponował wprowadzenie mechanizmu społecznego przymusu do małżeństw mieszanych, mającego na celu ograniczenie ludności żydowskiej w Polsce. Pisząc o tym, stwierdził:

…nie tylko popierał polonizację Żydów, ale stworzył fantastycznie brzmiącą, mechanistyczną teorię biologicznego wyeliminowania narodu żydowskiego.

Polemika z dziedzictwem romantyzmu

Dzięki swojemu dorobkowi Lange zapisał się w historii literatury jako krytyk romantyzmu, negując wiele jego istotnych elementów, w tym koncepcję natchnienia. W jego poezji z wielką mocą pojawiały się wątki analizy racjonalnej o życiu oraz oryginalne podejście do śmierci. Bardzo mocno podkreślał, że:

Najpotężniejszym byłby ten poeta, który by umiał przejść przez życie niewidzialny i nieznany nikomu…

Praca Langego ciągle pozostaje istotna w polskiej kulturze, zdobijając uznanie przez pokolenia poetów, w tym takich jak Arthura Schopenhauera, Lechonia czy Stanisława Balińskiego.

Krytycy o Langem

W polskiej krytyce literackiej Młodej Polski, twórczość Antoniego Langego była oceniana bardzo pozytywnie. Przykładem jest opinia Stanisława Brzozowskiego, który w swojej pracy „Legendzie Młodej Polski” porównując Langego do Miriam, określił go jako „rzadki w Polsce europejski umysł”. Choć niektóre z dziwactw oraz eksperymentów wierszy Langego spotkały się z krytyką, były one z reguły wyważone i umiarkowane. Dobrym przykładem takiej wypowiedzi jest fragment autorstwa Bolesława Prusa.

Pewna dama (płeć ta zawsze wywołuje zamęty) zganiła wiersze pana A. Langego, zarzucając im, że są zbyt proste. Hardy wieszcz wpadł w pasję i na złość wymagającej damie trzepnął sto kilkadziesiąt rymów – zaiste, niepowszednich. (…) rymami takimi roi się poemat pana Langego. Wobec nich człowiek zapomina o poezji, a podziwia… łatwość wynajdywania bardzo trudnych końcówek.

Bolesław Prus, 4 kwietnia 1896

O wielkiej części, i to najbardziej wartościowej, poezji Langego, powiedzieć by można, że była ona – w nowym znaczeniu – rozmową mistrza ze śmiercią. I było tak aż do dni ostatnich. (…) Gdzie można by przypuszczać zupełnie beztreściowe sztukmistrzowstwo, słyszymy wyraźnie bicie zawsze tego samego serca wędrownika-poety. Cóż jest w gruncie ten przebogaty Rym, jak nie skarga na własną epokę i nie zachwyt poety dla sztuki (o której później w Rzutach powie, że „jest to jedna z form walki naszego ducha z cierpieniem”)?

Wacław Borowy, Antoni Lange jako poeta, w: Dziś i wczoraj, Warszawa 1943

U autora Rozmyślań na próżno szukalibyśmy jakiejś wyłącznej „qualité maîtresse”: miał je wszystkie. Jego poetycka osobowość składała się z trzech substancji: sztuka – na wskroś francuska, zapatrzona w metody i sposoby wyrazu poetów paryskich; język – polski, przedziwnie wyrafinowany, złożony i polifoniczny; wreszcie dusza – w istocie swej kosmopolityczna w najszlachetniejszym tego słowa znaczeniu, bo ogarniająca z jednakową chciwością i ciekawością wytwory najróżniejszych cywilizacji.

Konrad Górski, Historia literatury polskiej

Langego najbardziej interesowały kwestie intelektualne, pytania i odpowiedzi stawiane przez współczesną naukę. Zwraca jednak przy tym uwagę charakterystyczna postawa filozoficzna autora Eksperymentu. Zwolennik relatywizmu wszystkich prawd, uznaje racjonalne poznanie naukowe za jedną z możliwości epistemologicznych, nie uważa jednak, żeby ta metoda dawała całkowite wyjaśnienie zjawisk. Dlatego też szuka innych sposobów dojścia do prawdy, opartych na odmiennych niż naukowe przesłankach, sposobów mogących uzupełnić naszą wiedzę osiągniętą przy pomocy metodologii naukowej. Konsekwencją tej postawy jest łączenie wiedzy tajemnej, która nazywamy metafizyką, z elementami naukowymi, powiązanie realności z pierwiastkami fantastyki, z motywami baśniowymi i utopijnymi.

Janina Hasiec

Nawet najwięksi młodzi wirtuozowie formy jak Antoni Lange z równym ukochaniem i z jednaką doskonałością oddający najrozmaitsze nastroje i jakby szukający w tym chluby, że mogą czuć i odtwarzać dwa sobie wprost przeciwne usposobienia, grzeszą nieraz niejasnością, mglistym symbolizowaniem i alegoryzowaniem, ale nie wyzwalają języka poezji spod supremacji myśli.

Piotr Chmielowski

Obserwacje Skamandrytów przywiązywały uwagę do słabych stron literackich Langego, zarzucając mu anachronizm oraz sztuczne nagromadzenie tematów intelektualnych. Współczesne oceny jednakże zarysowują nowy obraz jego twórczości, a w zakresie fachowych analiz Langego, wciąż jest on uważany za jednego z kluczowych twórców Młodej Polski.

---

Oceń: Antoni Lange

---