Oś Saska

---

Opis

Autorami projektu oraz realizacji Osi Saskiej byli znani drezdeńscy architekci: Matthäus Daniel Pöppelmann, J. Naumann, Z. Longuelune, Joachim Daniel Jauch oraz Jan Zygmunt Deybel. Oś ta rozciąga się od Krakowskiego Przedmieścia aż do placu Żelaznej Bramy, przechodząc przez Ogród Saski. Jej długość wynosiła około 1650 metrów.

Trasa Osi Saskiej tworzy linię łączącą dwa kluczowe punkty istotne dla polskiej państwowości – kościół św. Wawrzyńca zlokalizowany we wsi Wola, które było dawnym polem elekcyjnym, oraz wieś Kamion, znaną jako miejsce pierwszej wolnej elekcji w 1573 roku.

W centralnym punkcie tej zaawansowanej koncepcji architektonicznej znajdował się pałac Saski, który wraz z ogrodem tworzył harmonijną całość. Pomiędzy Krakowskim Przedmieściem a pałacem utworzono przestronny dziedziniec, otoczony z trzech stron murem, w którym umieszczono bramy wjazdowe. Z zachodniej strony postawiono Żelazną Bramę, która została wyposażona w imponujące żelazne wrota, odznaczające się zarówno masywnością, jak i kunsztem wykonania. W efekcie zmieniono nazwę placu Wielopole, usytuowanego przed bramą, na plac Żelaznej Bramy.

Realizacja Osi Saskiej stanowiła przełomowe przedsięwzięcie regulacyjne w Warszawie, które miało miejsce po raz pierwszy na tak szeroką skalę. W znacznym stopniu przyczyniło się do dalszego rozwoju dzielnicy zachodniej miasta oraz przekształcenia ulic Chłodnej i Wolskiej w istotne arterie miejskie.

Realizacja

Oś Saska to ambitny projekt, który był realizowany przez niemal cztery dekady, jego początki sięgają lat 1713-1720. W pierwszym etapie przedsięwzięcie rozwijało się od 1713 roku, a dalsze prace miały miejsce do śmierci Augusta II w 1733 roku. Finalny kształt całości nadano przez Augusta III między latami 1730 a 1740.

Przed rozpoczęciem prac, obszar, na którym miała powstać Oś Saska, był zdominowany przez chaotycznie usytuowane budowle o niskiej wartości architektonicznej. W efekcie, większość z nich została rozebrana, co pozwoliło na uzyskanie terenu, który w zarysie przypominał pięcioboczny wachlarz. Centrum Osi Saskiej przebiegało przez wcześniej zaprojektowany pałac autorstwa Tylmana z Gameren oraz tzw. oś morsztynowską, która odegrała istotną rolę w projektowaniu nowego krajobrazu.

W wyniku wyburzeń uzyskano przestrzeń liczącą 17 hektarów, gdzie utworzono park z pięcioma głównymi arteriami zbiegającymi się w sercu założenia. W 1724 roku powstał tam pawilon, znany jako Wielki Salon. Kolejnym ważnym krokiem było udostępnienie środkowej części ogrodu mieszkańcom Warszawy w 1727 roku, a rok później miejsce to wzbogacono o liczne antyczne posągi.

W latach 1839-1842 przeprowadzono istotną przebudowę pałacu Saskiego, nadając mu klasycystyczny styl. W tym czasie zdecydowano o rozebraniu części środkowej budowli, na miejsce której dodano kolumnadę według projektu architekta Adama Idźkowskiego.

Oś Saska w okresie II Rzeczypospolitej

2 listopada 1925 roku, pod arkadami kolumnady pałacu Saskiego, zainaugurowano ważny symbol narodowy, jakim jest Grób Nieznanego Żołnierza. Ten pomnik stał się miejscem, w którym Polacy oddają hołd wszystkim obrońcom ojczyzny. Warto również zauważyć, że na placu przed kolumnadą, w 1923 roku, odsłonięto pomnik Księcia Józefa Poniatowskiego, stworzony przez Bertela Thorvaldsena. Pomnik ten pozostał na swoim miejscu aż do tragicznych wydarzeń związanych z upadkiem powstania warszawskiego, które zakończyły jego istnienie w wyniku niemieckiego wysadzenia.

W latach 1924–1926 miały miejsce istotne zmiany w Architektura Osi Saskiej. Zniszczono sobór pod wezwaniem św. Aleksandra Newskiego, który został zbudowany w latach 1894–1912. Decyzja o jego rozbiórce była częścią szerszej wizji architektonicznej, która przekształcała to miejsce w przestrzeń bardziej zgodną z nowymi ideałami i stylami, które dominowały w międzywojniu.

Oś Saska po roku 1945

Od 30 marca do 18 maja 1970 roku miało miejsce niezwykle istotne wydarzenie związane z Osią Saską, polegające na przesunięciu pałacu Lubomirskich, który dotychczas stał na uboczu. To przesunięcie budynku, które odbyło się po łuku z obrotem, stanowiło największą tego typu operację w powojennej Warszawie. Zastosowane techniki oraz rozmach całej akcji były godne podziwu, pokazując, jak skomplikowane mogą być procesy rewitalizacji zabytków w przestrzeni miejskiej.

W roku 1985 przed pałacem Lubomirskich stworzono pomnik „Poległym w Służbie i Obronie Polski Ludowej”. Projekt autorstwa Jana Bohdana Chmielewskiego szybko zdobył popularność wśród mieszkańców, którzy żartobliwie nadali mu miano „Pomnika Utrwalaczy” lub „Ubelisku”. Jednak jego byt był krótki, gdyż został rozebrany w 1991 roku, po jedynie sześciu latach istnienia.

W listopadzie 2010 roku, na miejscu zniszczonego pomnika, wzniesiono pomnik Tadeusza Kościuszki. Jest on kopią oryginalnego pomnika, który powstał w 1910 roku w Waszyngtonie, będąc dziełem Antoniego Popiela. Ta realizacja ma na celu uhonorowanie ważnej postaci w historii Polski oraz wzmocnienie kulturowych więzi z Polonią.

W 2021 roku Sejm podjął decyzję o odbudowie niezwykle ważnych dla dziedzictwa Warszawy obiektów, takich jak pałac Saski, pałac Brühla oraz kamienice przy ulicy Królewskiej. Ta inicjatywa ma na celu nie tylko przywrócenie historycznego wyglądu stolicy, ale także ożywienie lokalnej społeczności oraz promowanie kultury i historii miasta.

---

Oceń: Oś Saska

---