Tadeusz Gajcy

---

Życiorys

Przodkowie Tadeusza Gajcego, wybitnego poety i ucznia, przybyli do naszego kraju z Węgier. Urodził się w ubogiej rodzinie robotniczej w Warszawie, 8 lutego 1922 roku, w domu przy ul. Dzikiej 43/45. Jego ojciec pracował jako ślusarz w praskim Taborze Kolejowym, natomiast matka była położną. Jako młody chłopak uczęszczał do gimnazjum prowadzonego przez księży Marianów na Bielanach, gdzie miał przyjemność uczyć się razem z Wojciechem Jaruzelskim.

Wtedy też rozpoczął naukę gry na mandolinie i został ministrantem, uczestnicząc we mszy porannej w kościele Jana Bożego, zlokalizowanym przy ul. Bonifraterskiej 14. Jego babcia miała znaczący wpływ na jego wychowanie, wdrażając go w świat literatury i twórczości.

W obliczu wybuchu II wojny światowej, we wrześniu 1939 roku, Gajcy próbował wstąpić do wojska, lecz z powodu swojego młodego wieku nie został przyjęty. Jako junak Przysposobienia Wojskowego, pieszo dotarł do Włodawy. Po kapitulacji Warszawy wrócił do stolicy, gdzie w 1941 roku zdał maturę i rozpoczął studia polonistyczne w tajnych kompletach na Uniwersytecie Warszawskim.

W czasach studenckich zetknął się ze Zdzisławem Stroińskim – poetą i studentem prawa, który zapoznał go z konspiracyjną organizacją Konfederacja Narodu, utworzoną przez działaczy Obozu Narodowo-Radykalnego „Falanga”. W czasie wojny Gajcy współpracował jako redaktor miesięcznika literackiego „Sztuka i Naród”, publikując tam wiersze i artykuły, często pod pseudonimami takimi jak Karol Topornicki czy Roman Oścień. W swoich tekstach odnosił się do literackich tradycji, krytykując skamandrytów za brak ideowości i podnosząc konieczność tworzenia poezji narodowej.

W maj 1943 roku zadebiutował z tomem poezji „Widma”, wydanym w podziemiu. Jesienią tego samego roku Gajcy poświęcił się całkowicie pisaniu, rezygnując z pracy. W 1944 roku hiszpańska władza wydała jego drugi tomik poezji – „Grom powszedni”. W czasie okupacji Gajcy uczestniczył w kursach organizowanych przez Biuro Informacji i Propagandy.

25 maja 1943 roku, wraz z Wacławem Bojarskim i Zdzisławem Stroińskim, złożył wieniec z biało-czerwoną szarfą pod pomnikiem Kopernika z okazji 400. rocznicy jego śmierci. Niestety, w wyniku interwencji niemieckiego patrolu, Wacław Bojarski został śmiertelnie ranny, a Stroiński aresztowany. Tadeuszowi udało się uciec z tego niebezpiecznego miejsca.

W trakcie powstania warszawskiego, Gajcy walczył na Starym Mieście, przy boku porucznika Jerzego Bondorowskiego (ps. „Ryszard”). Zginął 16 sierpnia 1944 roku jako żołnierz Armii Krajowej w kamienicy położonej przy ul. Przejazd nr 1/3 (obecnej ul. gen. Andersa), gdzie zginął w wyniku wybuchu spowodowanego przez niemieckich żołnierzy. Obok niego zginął jego przyjaciel Zdzisław Stroiński. Nieliczne źródła podają również, że jego śmierć mogła nastąpić 22 sierpnia 1944 roku w Arsenale, co jednak jest uważane za mniej prawdopodobne.

Pochowano go na cmentarzu wojskowym na Powązkach (kwatera 27A-7-24), a jego ciało ekshumowano wiosną 1946 roku, kiedy to potwierdzono, że zmarł w wyniku uduszenia pod zwałami gruzu.

Twórczość

Tadeusz Gajcy rozpoczął swoją przygodę z poezją w bardzo młodym wieku, jednak jako szesnastolatek zadecydował o zniszczeniu swoich „młodzieńczych” wierszy. W latach 1938/1939 jego twórczość nabrała poważniejszego charakteru, gdzie można dostrzec pragnienie filozoficznego zrozumienia otaczającego go świata oraz losu ludzi. W jego utworach przeważa ton refleksyjny, nieco pesymistyczny, a momentami również buntowniczy, choć nie brak w nich pozytywnych akcentów.

Charakterystycznym elementem poezji Gajcego jest jego unikalny styl opisu brutalnej rzeczywistości wojennej. Odrzucił on pisanie wierszy dostosowanych do gustu publiczności lub takich, które jedynie wprost relacjonowały okrucieństwa wojny. Przedstawiał je w formie apokaliptycznych wizji, które nie ujmowały nic z ich okropności, a rosły na sile przez to, że unikały dosłowności opisów.

Jego utwory są bogate w niezwykłe metafory oraz śmiałe skojarzenia, wyciągnięte z mowy potocznej, dzięki którym każdy wiersz można rozpoznać jako dzieło tego poety. Gajcy zadebiutował w 1942 roku wierszem „Wczorajszemu”, opublikowanym w almanachu „Sztuka i Naród”. Otrzymał również dwie nagrody od redakcji „Biuletynu Literackiego” za utwory takie jak „Uderzenie”, „Śpiew murów” i „Rapsod o Warszawie”. Jego prace były również publikowane w miesięczniku „Kultura Jutra”. Szczególną uwagę jego literackich znajomych przykuł poemat „Do potomnego”.

Na początku swojej twórczości Gajcy zajmował się liryka tyrtejską, jednak szybko zaczął wypracowywać własną wizję poezji, nawiązując do katastrofizmu i inspirując się twórczością poetów Drugiej Awangardy. Starał się ukazać mistyczny sens ofiary w imię miłości do ludzi i Ojczyzny, co najlepiej przejawia się w utworze „Przed odejściem”. W jego dziełach można dostrzec, że patriotyzm ma głębokie podstawy; jest przemyślany i przeżywany emocjonalnie.

Opublikował dwa tomiki poezji: „Widma” oraz „Grom Powszedni”. W utworach powstałych pod wpływem wojny i okupacji wyraźnie odczuwa się intuicyjną pewność co do tragicznych losów ludzkości. Poetka Józefa Radzymińska zauważyła, jak niepokojący może być wers „ojca twarz w żałobnej ramie” z poematu „Do potomnego”, napisanego jeszcze za życia jego ojca. Podobne sygnały można odnaleźć w wierszu „Przed odejściem”, gdzie pojawiają się myśli o pożegnaniach oraz o żywiole, co sygnalizuje niepewność związana z nadciągającym losem. Niemniej jednak, Gajcy nie ubolewał nad nieuchronnym przeznaczeniem; jego wojenne wiersze poruszają także ponadczasowe problemy, takie jak dojrzewanie i poszukiwanie wartości, które tworzą fundamenty dorosłego życia.

Choć Gajcy napisał tylko pięć erotyków inspirowanych miłością do Wandy Sucheckiej, to jeden z nich, „Miłość bez jutra”, uznawany jest za jeden z najpiękniejszych utworów w polskiej liryk.

Dodatkowo, Tadeusz Gajcy stworzył dramat „Homer i Orchideja”, który po raz pierwszy wystawiono w Teatrze Wybrzeże w Gdyni, pod reżyserią Iwo Galla. Jego zainteresowania obejmowały również tłumaczenia fragmentów dzieł Homera, a także Storma, Heinego, George’a, von Liliencrona oraz Čelakovskiego. Oprócz pisania, Tadeusz zajmował się również fotografią.

W kulturze

Tadeusz Gajcy, będący inspiracją dla postaci Karola Dębowego z powieści Romana Bratnego zatytułowanej Kolumbowie. Rocznik 20, odgrywał istotną rolę w polskiej literaturze i kulturze. W wierszu Czesława Miłosza pt. Ballada (1958) możemy przeczytać o Gajcym, co podkreśla wpływ jego twórczości. Polski noblista nie tylko przywołał postać Tadeusza, ale także innych artystów związanych z „Sztuką i Narodem” w swoim dziele Traktat poetycki (III. Duch dziejów – Dwudziestoletni poeci Warszawy).

W 2009 roku Muzeum Powstania Warszawskiego opublikowało kompilację zatytułowaną Gajcy!, w której znalazły się utwory współczesnych muzyków wykorzystujących teksty poety. W albumie Kalambury zespołu Pustki można odnaleźć utwór Wiersz o szukaniu, który również nadaje charakter twórczości Gajcego.

W 2010 roku na płycie demo zespołu Forteca ukazał się utwór Przed odejściem. Muzyka ta rozbrzmiała podczas ostatniego koncertu grupy, który odbył się 23 listopada 2019 roku w Szczyrku – [link do występu](https://www.youtube.com/watch?v=7LY4ioSvpH8). Muzeum Powstania Warszawskiego doceniło również twórczość Gajcego, wydając płytę Gajcy, Szyc, Pierończyk, na której poezja Tadeusza Gajcego została zinterpretowana przez Borysa Szyca oraz muzycznie opracowana przez Adama Pierończyka.

W 2016 roku na płycie Sierpień zespołu Fabryka, wydanej przez Narodowe Centrum Kultury, zawarto dwa utwory inspirowane tekstami Gajcego – O nas (przerobiony na Modlitwę o nas) oraz Wezwanie. Także płyta zespołu Contra Mundum, zatytułowana W wierszu i boju. 1914–1949 z tego samego roku, mieści utwory z tekstami Gajcego takie jak Prolog – Śpiew murów, Miłość bez jutra, Do potomnego oraz Epilog – Przed snem.

Upamiętnienie

W marcu 1945 roku Lesław Bartelski zaprezentował wiersz „Pamięci poległych”, zadedykowany zarówno Tadeuszowi Gajcemu, jak i Stroińskiemu. Wydarzenie to miało szczególne znaczenie w kontekście upamiętnienia bohaterów narodowych.

W 1977 roku Szkoła Podstawowa nr 58 na Targówku otrzymała imię Tadeusza Gajcego, co jest wyrazem szacunku dla jego dorobku literackiego oraz wkładu w kulturę polską. Niezwykle istotnym momentem w historii upamiętnienia poety była emisja przez Narodowy Bank Polski dnia 22 lipca 2009 roku monety kolekcjonerskiej o nominale 10 zł. Moneta ta, wykonana w srebrze i platerowana złotem, stała się symbolem pamięci o Gajcym.

W dniu 8 lutego 2022 roku, w setną rocznicę urodzin Tadeusza Gajcego, premier Mateusz Morawiecki wspólnie z Fundacją Nie zapomnij o nas złożyli hołd poecie, odsłaniając rzeźbę na jego grobie. Popiersie zostało wyjątkowo wyrzeźbione w kamieniu wapiennym, który sprowadzono z Francji, a z tego samego materiału wykonana jest część Luwru, podstawy wieży Eiffla, Place de la Concorde oraz Les Invalides.

24 czerwca 2022 roku na ścianie szkoły, której patronem jest Gajcy, odsłonięto mural ku jego pamięci. Natomiast 24 października 2022 roku, dalsze honory dla poety miały miejsce, gdy Tadeusz Gajcy został patronem Szkoły Podstawowej w Szklarach, co potwierdza jego trwałe miejsce w pamięci społeczeństwa.

Odznaczenia

Tadeusz Gajcy został uhonorowany Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Odznaczenie to zostało przyznane pośmiertnie w uznaniu jego wyjątkowych zasług dla niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej oraz za znaczące osiągnięcia w promowaniu polskiej kultury. Postanowienie w tej sprawie wydał prezydent RP Lech Kaczyński w dniu 17 lipca 2009 roku.

---

Oceń: Tadeusz Gajcy

---