Teatr Narodowy (Warszawa)

Teatry

Teatr Narodowy to najstarsza instytucja teatralna w Polsce, która wciąż funkcjonuje, a jej historia sięga 1765 roku, kiedy to został założony w Warszawie przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Od swojego powstania, teatr ten zajmuje wyjątkowe miejsce w polskiej kulturze, pełniąc rolę nie tylko artystyczną, ale i narodową.

Obecnie Teatr Narodowy w Warszawie jest jednym z czterech teatrów mających status instytucji narodowej, co oznacza, że podlega bezpośrednio Ministrowi Kultury i Dziedzictwa Narodowego, który odpowiedzialny jest za mianowanie jego dyrektora. Oprócz Teatru Narodowego, w Polsce istnieją także inne teatry o podobnym znaczeniu, takie jak Narodowy Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie, a także dwa teatry operowe: Teatr Wielki – Opera Narodowa w Warszawie oraz Polska Opera Królewska.

Na czoło instytucji od 1998 roku stoi dyrektor Krzysztof Torończyk, natomiast rolę dyrektora artystycznego pełni od 2003 roku Jan Englert. Jego wizjonerskie podejście do sztuki teatralnej przyczynia się do rozwoju repertuaru oraz przyciąga szeroką publiczność, co wzmacnia pozycję Teatru Narodowego jako kluczowego miejsca na teatralnej mapie Polski.

Historia

Początki (1764–1778)

Historia Teatru Narodowego datuje się od czasów oświecenia, gdy 19 listopada 1765 roku, w budynku Operalni znajdującym się przy ul. Królewskiej, odbyła się premiera komedii „Natręty” autorstwa Józefa Bielawskiego. Jej treść oparta była na motywach z dzieł Molière’a. To wydarzenie stanowiło inaugurację działalności stałego i zawodowego zespołu teatralnego, powołanego z inicjatywy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który nadano nazwę „Aktorowie Narodowi Jego Królewskiej Mości”. Teatr ten wyróżniał się repertuarem granym w języku polskim, prezentując sztuki napisane przez rodzimych twórców, w przeciwieństwie do innych dzialających wtedy grup teatralnych, które grały w obcych językach.

Powołanie narodowej sceny teatralnej było częścią szerokiej reformy edukacji oraz kultury, jaką król planował w obliczu krachu Rzeczypospolitej. Inauguracyjna komedia ujawniała w swoim przekazie różne aspekty myślenia sarmackiego oraz promowała nowe, postępowe idee. W kolejnych przedstawieniach, zwłaszcza dzieł Bohomolca i Bielawskiego, ukazano zderzenie starych, tradycyjnych sarmatów w kontuszach i młodszych, nowocześniejszych przedstawicieli społeczeństwa, ubranych w francuski styl.

Budynek Operalni Saska, zlokalizowany na rogu ul. Marszałkowskiej, był siedzibą teatru tylko przez krótką chwilę, gdyż szybko popadł w ruinę i ostatecznie został rozebrany w 1772 roku. Zespół przeniósł się do Pałacu Radziwiłłów na Krakowskim Przedmieściu, a w 1778 roku teatr zaadaptował nową siedzibę na Placu Krasińskich.

Wojciech Bogusławski

Na przełomie XVIII i XIX wieku oblicze Teatru Narodowego kształtował Wojciech Bogusławski, który był nie tylko aktorem, ale także reżyserem, tłumaczem i pedagogiem. Choć w chwili powołania Teatru Narodowego był jeszcze młody, zyskał miano „ojca teatru polskiego”. Szczególnie znaczące były jego działania w czasie drugiej dyrekcji warszawskiej, która zbiegała się z obradami Sejmu Czteroletniego, mającego na celu reformę polityczną Rzeczypospolitej. W 1794 roku wybuchło powstanie Kościuszkowskie, będące reakcją na drugi rozbiór Polski, a w 1795 roku Polska zniknęła z mapy Europy na długie 123 lata. Bogusławski widział teatr jako narzędzie patriotycznego i estetycznego wychowania, co przejawiało się w jego programie artystycznym. Dla Polaków, którzy przez długi czas nie posiadali państwowości, zachowanie języka i kultury stanowiło klucz do przetrwania narodowej tożsamości.

Warszawskie Teatry Rządowe

W dniu 14 kwietnia 1810 roku, dekretem Fryderyka Augusta, utworzono Rządową Dyrekcję Teatrów, której statut przyjęto pod przewodnictwem Wojciecha Bogusławskiego. Urok tej instytucji sprawił, że w 1822 roku zmieniono nazwę na Dyrekcję Teatrów i Wszelkich Widowisk Dramatycznych i Muzycznych w Królestwie, a w 1833 roku na Warszawskie Teatry Rządowe. Na podstawie dekretu rządowego, teatry podporządkowane tej dyrekcji zyskały miano „instytucji dobra publicznego”, a ich działalność była wspierana budżetem z funduszów specjalnych. Warto zaznaczyć, że Bogusławski wywalczył także specjalny podatek na rzecz teatru, czym zapewniono jego finansowanie z ogółu społeczeństwa.

Warszawskie Teatry Rządowe przetrwały aż do lipca 1915 roku.

Wiek XIX

W 1833 roku nową siedzibę dla Teatru Narodowego zaprojektował Antonio Corazzi, co zaowocowało przeprowadzką z dotychczasowego miejsca na Plac Krasińskich. Ostatnim przedstawieniem w tej lokalizacji była opera „Hrabia Ory” Gioacchina Rossiniego, która miała miejsce 21 lutego 1833 roku, a kilka dni później teatr rozpoczął działalność w nowym budynku, wystawiając „Cyrulika sewilskiego” Rossiniego.

Po klęsce powstania listopadowego władze rosyjskie były mniej skłonne do wspierania działalności Teatru Narodowego, który na mocy zarządzenia cara otrzymał nowe imię – Teatr Wielki. Nowa siedziba wprowadziła również podział na trzy zespoły: opery, baletu i dramatu, z których każdy zrzeszał swojego kierownika. Zespół dramatyczny zajął prawe skrzydło budynku, gdzie działa do dziś. Cenzura ogłaszana przez rosyjskiego zarządcy teatrów rządowych oraz ich prezydentów ograniczała repertuar do sztuk obyczajowych, komedii i dramatów historycznych, co skutkowało wykluczeniem polskiej klasyki i romantyzmu. Wówczas teatr zaczęły tworzyć wybitne osobowości, przez co okres ten nazwany został „epoką gwiazd”, gdyż występowała tam między innymi Helena Modrzejewska, która później zdobyła międzynarodowe uznanie.

Teatr był jednym z nielicznych miejsc, gdzie można było publicznie posługiwać się językiem polskim.

Dwudziestolecie międzywojenne i II wojna światowa

Po wycofaniu się Rosjan z Warszawy w lipcu 1915 roku, Warszawskie Teatry Rządowe przestały istnieć. W 1919 roku, po odzyskaniu niepodległości, spaliła się scena Rozmaitości. Po odbudowie w 1924 roku, z inicjatywy Juliusza Osterwy – znakomitego aktora i pierwszego dyrektora narodowego teatru po wojnie – powrócono do tradycji Bogusławskiego, zmieniając nazwę z Rozmaitości na Teatr Narodowy.

Do wybuchu II wojny światowej, Teatr Narodowy był prowadzony przez takich artystów jak Juliusz Osterwa, Jan Lorentowicz, Ludwik Solski, Aleksander Zelwerowicz i Wilam Horzyca. W zastosowywanym przez nich repertuarze dominowały nowoczesne dramaty polskie, a także klasyka, w tym prace Szaniawskiego oraz Stefana Żeromskiego. Spektakle komediowe Fredry również zyskały dużą popularność. Na długoletnie zaangażowanie w teatrze wpływ miał wybitny scenograf Wincenty Drabik. W skład zespołu wchodzili najwięksi polscy aktorzy okresu międzywojennego, tacy jak Stanisława Wysocka, Irena Solska, Kazimierz Junosza-Stępowski, Józef Węgrzyn, Karol Adwentowicz. Wśród reżyserów, którzy pracowali w tym czasie, byli: Leon Schiller, Aleksander Zelwerowicz oraz Karol Adwentowicz. W 1928 roku powstała w Redutowych salach Teatru Wielkiego kameralna scena dramatyczna – Teatr Nowy, który zakończył działalność tuż przed wybuchem II wojny światowej, gdyż teatr spłonął w wyniku bombardowania Warszawy. W kolejnych latach uległ kolejnemu zniszczeniu w czasie powstania warszawskiego w 1944 roku.

Odbudowa po wojnie

Po wojnie gmach Teatru Narodowego został przekazany Wojsku Polskiemu, które sfinansowało odbudowę. Teatr wznowił działalność 12 października 1949 roku, rozpoczynając swoją premierową inscenizacją dramatem „Jegor Bułyczow i inni” Maksyma Gorkiego. Do współpracy zaproszono Leona Schillera, który zrealizował swoje dawne przedstawienie „Krakowiaków i Górali”, będące śpiewogrą, odgrywającą znaczącą rolę w czasie insurekcji kościuszkowskiej.

Dyrekcja Erwina Axera

W 1954 roku Teatr Narodowy objął Erwin Axer – młody reżyser, który skupił na sobie uwagę zarówno widzów, jak i istotnej części środowiska teatralnego. W 1956 roku Chruszczow potępił stalinizm, co umożliwiło mu wprowadzenie znaczących innowacji repertuarowych oraz zerwanie z estetyką socrealizmu. Na scenie pojawił się popularny dramat romantyczny „Kordian” Juliusza Słowackiego oraz współczesna sztuka „Ostry dyżur” Jerzego Lutowskiego, dotycząca polskiej historii.

Dyrekcja Wilama Horzycy

Po Axerze, w 1957 roku, dyrekcję przejął Wilam Horzyca, twórca teatru monumentalnego, który podjął się kształtowania programu artystycznego opartego zarówno na polskiej, jak i obcej klasyce. Jednak ambitne cele Horzycy nie spotkały się z pełnym uznaniem, w obliczu popularności teatru absurdu oraz nurtów egzystencjalnych. Jego dyrekcja zakończyła się jego śmiercią w 1959 roku.

Dyrekcja Kazimierza Dejmka

Kolejnym dyrektorem, od 1961 roku, został Kazimierz Dejmek, który kontynuował tradycję polskiego teatru. Lata 1962–1968 zaowocowały rewolucją, gdyż w tym czasie starano się o reperowanie repertuaru, który łączył klasykę z nowoczesnością. Jednym z głośniejszych spektakli był „Namiestnik” Hochhutha, który komentował postawę Watykanu wobec Holokaustu.

Sprawa Dziadów

Dyrekcja Dejmka przyciągnęła uwagę, szczególnie po wystawieniu „Dziadów” Adama Mickiewicza, co wywołało tzw. „wydarzenia marcowe” – studenckie protesty w 1968 roku. Mimo pozytywnych recenzji, spektakl uznano za kontrowersyjny, prowadząc do interwencji władz.

Dyrekcja Adama Hanuszkiewicza

Najdłużej urzędował Adam Hanuszkiewicz, który jako dyrektor w latach 1968–1982 reżyserował wiele głośnych inscenizacji. Elewował młodą publiczność, adaptując klasyczne teksty tak, by były zrozumiałe i atrakcyjne. W idei otwarcia Teatru Małego w 1973 roku, który stał się popularnym miejscem dla psychologicznych spektakli, miał swoje odzwierciedlenie.

Stan wojenny

W czasie stanu wojennego Hanuszkiewicz został zmuszony do dymisji. Jego miejsce zajęli Jerzy Krasowski i Krystyna Skuszanka, ale nowa dyrekcja szybko znalazła się w konflikcie z otoczeniem teatralnym z powodu swojego charakteru.

Pożar i kolejna odbudowa

Pożar w 1985 roku zniszczył znaczną część teatru. Po transformacji politycznej w 1989 roku, minister kultury podjęła decyzję o zawieszeniu zespołu do zakończenia odbudowy. W 1990 roku utworzono Instytut Teatru Narodowego. Odbudowa teatru trwała do 1996 roku, co znacząco przywróciło jego dawną świetność.

Dyrekcja Jerzego Grzegorzewskiego

Teatr Narodowy wznowił swoją działalność 19 listopada 1996 roku, co miało symboliczne znaczenie, gdaąc odniesienia do jego bogatej historii. Grzegorzewski, jako reżyser, podjął się kształtowania nowego repertuaru, opierając się na najlepszych tradycjach polskiego teatru. Jego prace nie zawsze cieszyły się aprobatą, jednak znacząco wpłynęły na kształt obecnego Teatru Narodowego.

Dyrektorzy, prowadzący

W Teatrze Narodowym w Warszawie, dyrektorzy odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu jego artystycznej wizji oraz zarządzaniu repertuarem. Ich wkład w rozwój teatru jest niezaprzeczalny. Poniżej przedstawiono listę dyrektorów, którzy kierowali tym prestiżowym teatrem w różnych okresach jego historii:

  • Józef Bielawski (1765–1766)
  • Wojciech Bogusławski (1783–1785, 1790–1794, 1799–1814)
  • Ludwik Osiński (1814–1825, 1827–1833)
  • Juliusz Osterwa (1924–1925)
  • Kazimierz Kamiński (1925–1926)
  • Jan Lorentowicz (1926–1928)
  • Emil Chaberski (1928–1931)
  • Ludwik Solski (1931–1932, 1936–1938)
  • Karol Borowski (1934)
  • Arnold Szyfman (1934–1935; w ramach TKKT)
  • Aleksander Zelwerowicz (1938–1939)
  • Władysław Krasnowiecki (1949–1951)
  • Bohdan Korzeniewski (1952–1954)
  • Erwin Axer (1954–1957)
  • Wilam Horzyca (1957–1959)
  • Władysław Daszewski (1959–1961)
  • Kazimierz Dejmek (1961–1968)
  • Adam Hanuszkiewicz (1968–1982)
  • Jerzy Krasowski (1983–1990)
  • Jerzy Grzegorzewski (1996–2003)
  • Jan Englert (od 2003)

Aktorzy Teatru Narodowego (m.in.)

W kontekście teatru ważne miejsce zajmują współczesne oraz historyczne postacie aktorów związanych z Teatrem Narodowym w Warszawie. Wśród nich warto wymienić:

Obecny zespół aktorski (sezon 2024/2025)

Aktorki

W obecnym sezonie 2024/2025 w zespole aktorskim Teatru Narodowego w Warszawie można zobaczyć szereg utalentowanych kobiet. Wśród nich znajduje się Ewa Bukała, a także Ewa Konstancja Bułhak, znana ze swoich wybitnych ról.

Swoją obecnością w teatrze cieszy nas również Anna Chodakowska, Monika Dryl, oraz Beata Fudalej. Kolejne uzdolnione aktorki to Wiktoria Gorodeckaja oraz Anna Grycewicz.

Równolegle występują Joanna Gryga, Anna Gryszkówna, Kinga Ilgner, oraz Aleksandra Justa. Dominika Kluźniak i Paulina Korthals to kolejne utalentowane aktorki, które dodają blasku zespołowi.

Justyna Kowalska, Małgorzata Kożuchowska oraz Joanna Kwiatkowska-Zduń również są częścią spektakli. Wśród innych aktorek wymienić można Annę Lobedan oraz Michalinę Łabacz.

Nie można zapomnieć o Sławomirze Łozińskiej, Gabrieli Muskała oraz Edycie Olszówka. W repertuarze występuje także Zuzanna Saporznikow oraz Anna Seniuk.

Wysoka jakość gry aktorskiej jest również reprezentowana przez Patrycję Soliman, Danutę Stenkę i Paulina Szostak. Beata Ścibakówna, Anna Ułas oraz Magdalena Warzecha również wpisują się w ten znakomity zespół. Na koniec wymieńmy jeszcze Ewę Wiśniewską i Hannę Wojtóściszyn.

Aktorzy

Wśród aktorów, którzy występują w Teatrze Narodowym, odnajdujemy wiele znakomitych osobowości. Liderem zespołu jest Marek Barbasiewicz. Na scenie również znajduje się Mariusz Benoit, Bartłomiej Bobrowski, a także Paweł Brzeszcz.

W gronie aktorów nie zabrakło Wiesława Cichego, Roberta Czerwińskiego, a także Sebastiana Deli. Jan Englert i Jan Frycz to kolejne znane postacie na deskach teatru.

Na scenie pojawiają się także Jakub Gawlik, Piotr Grabowski, a także Oskar Hamerski. Dodatkowo możemy zobaczyć Arkadiusza Janiczka oraz Roberta Jarocińskiego.

W repertuarze znajdują się również Mateusz Kmiecik oraz Mirosław Konarowski. Obok nich występują Cezary Kosiński i Waldemar Kownacki.

Wśród innych aktorów znajdziemy Piotra Kramera, Grzegorza Kwiecień, Huberta Łapacza, Grzegorz Małecki oraz Kacpra Matulę.

Na końcu wymieńmy Jacek Mikołajczak, Kamil Mrożek, Pawła Paprockiego oraz Huberta Paszkiewicza. Piotr Piksa, Marcin Przybylski, Jerzy Radziwiłowicz, a także Adam Szczyszczaj bronią mocnej tradycji teatralnej tego miejsca.

Najważniejsze realizacje

Wiek XVIII

  • Natręci Józefa Bielawskiego, 19 listopada 1765,
  • Nędza uszczęśliwiona Macieja Kamieńskiego, libretto Wojciecha Bogusławskiego, 11 lipca 1778,
  • Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza, 15 stycznia 1791,
  • Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale Wojciecha Bogusławskiego, 1 marca 1794.

Wiek XX

  • Uciekła mi przepióreczka Stefana Żeromskiego w reż. Juliusza Osterwy, 1925,
  • Kordian Juliusza Słowackiego w reż. Erwina Axera, 1956,
  • Historya o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka w reż. Kazimierza Dejmka, 1962,
  • Żywot Józefa Mikołaja Reja w reż. Kazimierza Dejmka, 1965,
  • Namiestnik Rolfa Hochhutha w reż. Kazimierza Dejmka, 1966,
  • Dziady Adama Mickiewicza w reż. Kazimierza Dejmka, 1968,
  • Balladyna Juliusza Słowackiego w reż. Adama Hanuszkiewicza, 1974,
  • Fedra Jeana Baptiste’a Racine’a w reż. Adama Hanuszkiewicza, 1977,
  • Noc listopadowa Stanisława Wyspiańskiego w reż. Jerzego Grzegorzewskiego, 1997,
  • Sędziowie Stanisława Wyspiańskiego w reż. Jerzego Grzegorzewskiego, 1999.

Wiek XXI

  • Kosmos Witolda Gombrowicza w reż. Jerzego Jarockiego, 2005,
  • Tartuffe albo Szalbierz Molière’a w reż. Jacques’a Lassalle’a, 2006,
  • Miłość na Krymie Sławomira Mrożka w reż. Jerzego Jarockiego, 2007,
  • Tango Sławomira Mrożka w reż. Jerzego Jarockiego, 2009,
  • Aktor Cypriana Kamila Norwida w reż. Michała Zadary, 2012,
  • Kordian Juliusza Słowackiego w reż. Jana Englerta, 2015,
  • Dziady Adama Mickiewicza w reż. Eimuntasa Nekrošiusa, 2016,
  • Ślub Witolda Gombrowicza w reż. Eimuntasa Nekrošiusa, 2018.

Przypisy

  1. Dobrosław Kobielski, Józef Zięba: Kronika lat 1944–1986 [w:] Kalendarz Warszawski'88. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1987, s. 58.
  2. Kronika wydarzeń w Warszawie 1945−1958. „Warszawskie Kalendarz Ilustrowany 1959”, s. 54, 1958. Wydawnictwo Tygodnika Ilustrowanego „Stolica”.
  3. Władysław Bartoszewski, Bogdan Brzeziński, Leszek Moczulski: Kronika wydarzeń w Warszawie 1939–1949. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 188.
  4. Franciszek Galiński: Gawędy o Warszawie. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Biblioteka Polska“, 1939, s. 132.

Oceń: Teatr Narodowy (Warszawa)

★★★★★
Średnia ocena:4.86 Liczba ocen:6