Pomnik księcia Józefa Poniatowskiego w Warszawie

---

Historia

Zbiórka funduszy na monument w hołdzie księciu Józefowi Poniatowskiemu rozpoczęła się na początku roku 1814, zaledwie kilka miesięcy po jego tragicznym zgonie, który miał miejsce w bitwie pod Lipskiem. Zgoda na ustanowienie pomnika w Warszawie została wydana przez cara Aleksandra I dzięki osobistemu zaangażowaniu Anny z Tyszkiewiczów Potockiej. Komitet Budowy, który zajął się realizacją tego projektu, został przewodzony przez Adama Jerzego Czartoryskiego.

W 1818 dokonano zamówienia rzeźby u uznanego duńskiego artysty, Bertela Thorvaldsena, który w tamtym czasie mieszkał w Rzymie. W lipcu 1820 roku, podczas swojego pobytu w Warszawie, artysta podpisał ostateczną umowę. Pomimo że pierwotna lokalizacja pomnika miała znajdować się na placu Krasińskich, car Mikołaj I podczas swojej wizyty w czerwcu 1829 zmienił tę decyzję na dziedziniec Pałacu Namiestnikowskiego, który leży przy Krakowskim Przedmieściu.

Z uwagi na inne zobowiązania, Thorvaldsen rozpoczął prace nad projektem dopiero w 1826 roku, modelując rzeźbę przedstawiającą Poniatowskiego na koniu w Rzymie. Techniczne i logistyczne trudy, związane z transportem gotowego modelu drogą morską z Livorno przez Helsingør do Gdańska, doprowadziły do tego, że model rzeźby został zaprezentowany publiczności dopiero w czerwcu 1829, po zimującym w Gdańsku okresie. Model zaprezentowano w specjalnie wybudowanej szopie przy salach redutowych Teatru Narodowego.

Przyjęcie projektu przez opinię publiczną nie było entuzjastyczne. Krytycy wyrazili niezadowolenie, zarzucając mu przede wszystkim, że nie oddaje rzeczywistego wyglądu Poniatowskiego oraz charakteryzuje się sztywnością i statycznością. Największą falę krytyki wywołał wybór kostiumu w stylu antycznym. W oczekiwaniu na widok walecznego żołnierza w polskim umundurowaniu, Thorvaldsen zrezygnował z romantycznych koncepcji Polaków, przedstawiając Poniatowskiego w klasycznym stylu, na wzór pomnika Marka Aureliusza z Rzymu, jako półnagiego rzymskiego wodza. Duński artysta nie podzielał przekonania, że jego dzieło powinno wywoływać narodowe emocje, twierdząc, że sztuka powinna stać ponad regionalnymi upodobaniami.

Mimo tych kontrowersji projekt Thorvaldsena został wprowadzony w życie. W sierpniu 1830 roku rozpoczęto odlewanie pomnika w warszawskim zakładzie rzeźbiarskim Klaudiusza i Emila Gregoire’ów, jednak prace zostały wstrzymane w wyniku wybuchu powstania listopadowego. Ostateczne zakończenie prac miało miejsce w sierpniu 1832, ale w 1834 roku władze rosyjskie cofnęły zgodę na postawienie monumentu przed Pałacem Namiestnikowskim z powodu sankcji po upadku powstania. Komitet rozważał teraz przeniesienie pomnika do Krakowa lub Jabłonny, jednak w październiku 1834 car Mikołaj I zarządził transport rzeźby oraz gipsowego modelu do Twierdzy Modlin, gdzie Karl Thorvaldsen rozliczył się z Komisją za pośrednictwem Gregoire’ów, a pozostałe fundusze przekazał na cele dobroczynne, w tym na budowę cmentarza prawosławnego na Woli.

W 1836 roku, z uwagi na trudności w transporcie pomnika do Modlina w całości (zapór mostu oraz lód na Wiśle), dokonano jego rozbiórki na części, które przewieziono do fortu w dziesięciu skrzyniach. W 1840 roku z rozkazu komendanta Iwana Dehna pomnik został zmontowany ponownie z okazji wizyty cara Mikołaja I w twierdzy. Wówczas rosyjski monarcha ofiarował monument Iwanowi Paskiewiczowi. Pomnik został tymczasowo przewieziony do Dęblina, a następniew 1842 roku umieszczony w pałacu Paskiewiczów w Homlu, obok zdobytych armat z wojny rosyjsko-tureckiej w 1829 roku. Możliwe, że gipsowy model, który pozostał w Modlinie, uległ zniszczeniu.

Na miejscu, gdzie pierwotnie planowano pomnik Poniatowskiego, w lipcu 1870 roku, w asyście cara Aleksandra II, odsłonięto pomnik Iwana Paskiewicza, zaprojektowany przez Mikołaja Pimienowa i Aleksandra von Bocka. Wybór lokalizacji budził kontrowersje w społeczeństwie polskim. Monument został ostatecznie zdemontowany w 1917 roku.

W latach 1861, 1905 oraz 1917 podejmowano usilne próby odzyskania pomnika Thorvaldsena z Homla, niestety bezskutecznie. Pomnik Poniatowskiego powrócił do Polski w marcu 1922 roku w ramach akcji rewindykacji zabytków na mocy traktatu ryskiego. Obiekt został tymczasowo umiejscowiony na dziedzińcu Zamku Królewskiego. Uformowano Komitet Wzniesienia Pomnika księcia Poniatowskiego pod przewodnictwem premiera Antoniego Ponikowskiego, który w kwietniu 1922 roku zasugerował cztery potencjalne lokalizacje, w których mógłby stanąć pomnik: przed Pałacem Namiestnikowskim, w pobliżu kościoła Wizytek, na placu Saskim oraz w Alejach Ujazdowskich. Ostatecznie w 1923 roku, pomnik o wysokości 4,5 metra, został przeniesiony na plac Saski, gdzie umieszczono go na cokole zaprojektowanym przez Aleksandra Bojemskiego, zlokalizowanym przed pałacem Saskim i Grotem Nieznanego Żołnierza. Cokół został wykonany z wyrobów pozostałych po zburzonym pomniku Paskiewicza. Uroczystość odsłonięcia, która miała miejsce 3 maja 1923 roku, była związana z przybyciem i mianowaniem na Marszałka Polski Ferdinanda Focha, przy okazji czego grupa polskich oficerów otrzymała francuskie odznaczenia.

1 września 1940 roku, w trakcie ceremonii upamiętniającej pierwszą rocznicę rządów niemieckich, pomnik został zasłonięty rusztowaniem i dekoracją, co wywołało obawy mieszkańców Warszawy o los monumentu, który mógłby podzielić los pomnika Fryderyka Chopina, zniszczonego przez Niemców 31 maja. Dnia 12 września, na cokole pojawiła się kartka z napisem: „Józiu, jeżeli chcesz uniknąć mego losu, podaj się za Volksdeutscha – Chopin”.

W styczniu 1941 roku Niemcy zlecił komisarycznemu burmistrzowi Warszawy Julianowi Kulskiemu przestawienie monumentu w inne miejsce, jednak do końca okupacji zlecenie to nie zostało zrealizowane. Pomnik został brutalnie wysadzony przez Niemców po zakończeniu powstania warszawskiego, 16 grudnia 1944 roku.

W kwietniu 1945 roku, w ruinach fabryki Lilpop, Rau i Loewenstein, odkryto fragmenty nieszczęsnej rzeźby. Pomimo protestów Ministerstwa Kultury i Sztuki oraz zgłoszeń prasy, w maju 1946 roku wysadzono również cokół. Zbyt mocny ładunek wywołał poważne uszkodzenia – szyby w oknach popękały, a dach gmachu Zachęty doznał zniszczeń.

Nowy odlew pomnika, wykonany w latach 1948–1951 na podstawie modelu z Muzeum Thorvaldsena w Kopenhadze, był darem Królestwa Danii. Rzeźba powstała z przetopionych elementów pomnika Wilhelma I ze Szczecina. 23 lutego 1952 roku monumentalny pomnik stanął przed Starą Pomarańczarnią w Łazienkach Królewskich, a w 1965 roku przeniesiono go na dziedziniec pałacu Rady Ministrów (Prezydenckiego), gdzie pozostaje do dziś. Dwustopniowy cokół, zaprojektowany przez Zygmunta Stępińskiego, został pokryty sinostalowym piaskowcem z Strzegomia.

Resztki oryginalnej rzeźby znajdują się w parku Wolności, przy Muzeum Powstania Warszawskiego.

---

Oceń: Pomnik księcia Józefa Poniatowskiego w Warszawie

---